Morgunblaðið - 31.03.1944, Blaðsíða 5

Föstudagur 31. mars Í944.
MOBGUNBLAÐIÐ
Um irkjiibyggingar síðustu dratuga
G.'imlar kirkjubyggingar.
A SVIÐI kirkjubygginga
hefir orðið ör þróun og að ýmsu
leyti gagnger bylting á síðustu
áratugum víðsvegar í Evrópu.
Þótt ætla mætti, að kirkjan sem
ríkisstofnun væri afturhalds-
BÖm, hefir tækni nutímans,
breytt viðhorf og nýjar lífsskoð-
anir valdið margskonar um-
hverfingu á því, sem áður var
talið gamalt og gott. Alt frá því
að kristni ruddi sjer til rúms
í Evrópu, hafa byggingameist-
arar allra tíma og kirkjuhöfð-
ingjar kappkostað að reisa fög-
ur guðshús og eru mörg þeirra
einnig dásamleg. Flestum eru
kunnar höfuðstefnur í kirkju-
list, eins og rómanskur stíll
með hvolfboga, gotneskur stíll
með hvassboga og barokkstíll
með sitt þunga skraut og útflúr.
Kirkjuturnar voru reistir, ér
gnæfðu hátt til himins og voru
tákn leitar mannssálarinnar að
samfjelagi við guð. Höfuðmust-
eri í Evrópu, eins og Pjeturs-
kirkjan í Róm, St. Pálskirkjan
í London og Notre-Dame kirkj-
an í París og Kölnardómkirkja
eru risavaxnar byggingar, er
taka tugi þúsunda kirkjugesta,
enda hefir tekið aldir að reisa
sumar þeirra. Engu hefir verið
til sparað að gera þær eins
veglegar og unt var, enda telj-
ast þær til mestu dýrgripa
menningarinnar. Margar aðrar
og minni kirkjur frá síðari öld-
um eru sannkölluð listaverk,
þar sem helgi og tign ríkir, og
menn hafa kappkostað að gera
þær þannig, að þær vektu lotn-
ingu og háleitar hugsanir trú-
aðra manna. Þær hafa því ver-
ið nefndar guðshús, af því að
í þeim skyldi guð tala til synd-
ugra manna með sínu heilaga
orði. Yndislegar eru margar
þessar kirkjur, þar sem dulræn
helgi virðist hvíla yfir kór og
kirkjurúmi.
Nýjar kröfur.
EN ÞAÐ fór um þessar
kirkjubyggingar líkt og um
aðrar byggingar. Ný bygging-
arefni komu til sögunnar, nýj-
ar kröfur og ný tækni ruddi
sjer til rúms. Steinsteypa, raf-
magn, miðstöðvarhitun, ný
einangrunarefni, nýjar kröfur
um ljós og heyrð (akustik)
ruddu sjer til rúms og breyttu
fyrirkomulagi kirkna líkt og
annarra bygginga. Alt líf
manna hefir gerbreytst á síð-
ustu áratugum með rýjum
uppgötvunum og nýrri tækni.
Stórborgir hafa rísið upp og
fólksstraumurinn í flestum
löndum legið úr sveitum í borg-
ir. I miljónaborgum eru nú ekki
lengur reistar stórar kirkjur,
heldur smáar, oft fyrir 1000—
1500 kirkjugesti. Safnaðar-
starfsemi hefir aukist og nýjar
þarfir orðið til. Nú eru kröfur
gerðar til safnaðarhúss i sam-
bandi við kirkjur, þar sem
hverskonar safnaðarstarfsemi
á sjer athvarf: Safnaðarfundir,
barnafræðsla til fermingar,
kvenfjelagsstarfsemi o. s. frv.
Presti er oft ætlað' vinnuher-
bergi í nýjum kirkjum, sömu-
leiðis kirkjuverði, lestrarstofu
er oft komið fyrir og líkhúsi,
þar sem lík eru geymd uns
jarðarför fer fram. Allar þess-
ar nýju kröfur hlutu að breyta
og fyrirhuguð Neskirkja
Eftir próf. Alexander Jóhannesson
gerð kirkna, útliti þeirra og
fyrirkomulagi. Nú er yfirleitt
horfið frá því að reisa kirkjur
i gömlum stíl, þrátt fyrir feg-
urð gömlu kirknanna, og krafa
sett fram um það, að nýjar
kirkjur sjeu í samræmi við ný
lífsviðhorf og þróun annarra
lista. Kirkjunni er ætlað að
verða andlegt heimili sóknár-
barnanna. Kirkjubygginga-
meistarar vorra tíma eru sann-
færðir um, að unt sje að skapa
margskonar ný kirkjuform, er
geti örfað trúaráhuga manna
og skapað svipaða helgi og tign
og bundin er gömlu kirkjunum.
Þegar fyrstu steinsteypukirkj-
urnar voru reistar í Basel og
Frankfurt a. M., risu vandlæt-
arar upp og hófu mikinn and-
róður gegn sliku guðleysi að
ætla sjer að reisa kirkjur úr
steinsteypu, — en nú amast
enginn lengur við: þessu og
margar kirkjur eru nú reistar
víðsvegar um lönd úr þessu
efni, af þvi að það er sterkt,
haldgott og ódýrt.
Guðsþjónustan sjálf ákveð-
ur nú form kirkjurúmsins.
Menn hverfa frá margskonar
skrauti í kirkjunum, hætta við
skifting kirkjunnar í skip, losa
sig við stoðir, er trufla, og
skapa stóran kirkjusal með
víðu rúmi og tengja hann við
kórinn, svo að ein samfeld
heild skapist. Kirkjunum er nú
ekki lengur ætlað að verða
stórkostleg minnismerki, held-
ur er þeim ætlað að verða hag-
kvæm hús til guðsþjónustu,
þar sem vel fer um söfnuðinn
og hann nýtur hins taláða orðs
og kirkjusöngsins.
Vegna þessa nýja viðhorfs er
kírkjurúmið gert að samkomu-
sal mariha, en ekki að bústað
guðs, eins og kirkjan oft var
nefnd áður. Prjedikunin er að-
alatriðið í lúterskum kirkjum
(og hjer verður aðeins rætt um
lúterskar kirkjur), og er þvi
kept að því í þessum nýju
kirkjum að beina allrí athygli
kirkjugesta að prjedikunarstól
1 og altari og kirkjusöng. Mar-
teinn Lúther komst þánnig að
orði.....,,að í kirkjunni fari
ekki annað fram en að Drott-
inn vor tali við oss með sínu
heilaga orði og við tölum við
hann með bæn og lofsöng .... “
Aðalatriði guðsþjónustunnár
verður því að lesa upp úr Ritn-
ingunni og nær guðsþjónustán
hámarki sinu í prjedikuh prests
ins, en hún er játning synda
og bæn um fyrirgefning. Guðs-
þjónustan verður þvi samstarf
prests og safnaðar og er því
mest um vert, að söfnuðurinn
sjái sem best altari og prjedik-
unarstól og heyri alt, sem fram
fer. En auk þess verður hver
kirkjugestur að hafa góða birtu
til þess að geta lesið sálma þá,
er sungnir eru og tekið á þann
hátt virkan þátt í guðsþjón-
ustunni.
Ný sjónarmið.
í KIRKJUBYGGINGARLIST
verður þetta sjónarmið að
ráða, að birta og heyrð sje ágæt.
A alþjóðafundum um kirkju-
byggingar hafa þessi nýju við-
horf verið rædd á undanförn-
um áratugum og samþyktir
verið gerðar, m. a. um, að æski-
legt sje að hætta við skipaskift-
inguna og gera kirkjurúmið að
einum samfeldum sal, t. d. á
alþjóðafundunum um kirkju-
byggingár í Dresden 1906 og
Magdeburg 1928.
Innri skreyting "kirkna er að
mestu leyti að hverfá. í stað
altaristaflna eru stundum sett
krossmörk eða ljósmagni er
allavega fyrirkomið, eins og
best. þykir henta hverri kirkju-
gerð.-Kórinn er þó enn venju-
legast eitthvað lítilsháttar upp-
hækkaður, svo að betur sjáist
til prests, en markalínur milli
kórs og kirkjurúms eru smám-
saman að hverfa. Kirkjusúlur
valda truflun og eru þær því
óviða notaðar. Ef kirkjurúm er
mjög stórt, er gerður ofurlítill
halli á kirkjugólfi, svo að hver
kirkjugestur sjái hæfilega fram
yfir næstu röð. í nokkrum
kirkjum er farið að hafa altari
í miðri kirkju, svo að kirkju-
gestir sjái betur athöfn þá, sem
fram fer við altari (úthlutun
saki-amenta, ferming, hjóna-
vigsla) eins og t. d. í Essen í
Þýskalandi (1930) og nú í Co-
ventry á Englandi. Á kirkju-
gólfi eru hafðir rúmgóðir
gangar, ekki aðeins í miðju,
heldur. einnig til hliða (10—15
sæti í kirkjubekk, ef gangar
eru beggja megin, en 6—10
sæti, ef aðeins er gangur öðru
megin), sætisbreidd er sem
næst 55 cm., en fjarlægð milli
bekkjaraða milli 75 og 94 cm.
Kirkjuorgel er nú stundum
sett kórmegin, stundum yfir
sjálfuni kórnum, en oft til hlið-
ar, eins og t. d. í amerísku-
kirkjunni í Berlín og viðar. Á
alþjóðafundi byggingameistara í
Búdapest 1930 var sjerstaklega
rætt um, hversu orgéli (pípu-
orgeli) skyldi fyrirkomið í
nýjum kirkjum og sú krafa sett
fram, að við hverja nýjá
kirkjubygging skyldi orgel-
meistari hafður með í ráðum
áður en kirkjubygging yrði
hafin. Þar var bent á, að und-
irbygging hvers pípuorgels
yrði að bera a. m. k. 750 kg.
þunga á hvern fermetra og að
best væri að orgel væri a. m. k.
í meters fjarlægð frá vegg
vegna slagahættu.
Ný kirkjuform.
KIRKJURÚMIÐ sjálft hefir,
eins og kunnugt er, á liðnum
öldum haft margskonar lögun.
Krosskirkjur voru áður algeng
ar, látneskar krosslcirkjur, þar
sem langskipið var lengra en
hliðarálmurnar og grískar
krosskirkjur, þar sem báðar
álmur voru jafnlangar, en
hvorttveggja hefir nú verið yf-
irgefið af ástæðum heyrðar og
sýndar: í kirkjum þessum heyr-
ist illa og allir kirkjugestir sjá
rekst á svalir, stóla, stoðir og
aðra hluti kirkjunnar og á
kirkjugesti og fer það eftir efni
flatar, h\-ort hljóðið endurkast-
ast eða það hverfur. Á þennan
hátt myndast i ki'rkjurúminu
eins og sundurleitt haf af
hljómbylgjum, því að tvöfalt
endurkast myndast stundum,
eftir því, hvernig gagnfletir eru
gerðir. Eyrað heyrir því frum-
tóna og endurvarpstóna með
öi-stuttu millibili, en stundum
getur endurómurinn heyrst í
nokkrar sekúndur eftir að
frumtónninn er horfinn. Lang-
ur endurómur truflar á sama
hátt og bergmál. Heyrðartrufl-
anir stafa að mestu frá endur-
ómnum. Endurómsvaranleikinn
hefir því verið rannsakaður,
en hann breytist með stærð
rúmsins og mannfjölda án til-
lits til flata beirra, er frumtón-
arnir skella á, hversu þeir eru
útbúnir.
Viðurkend er formúla sú, er
Wallace C. Sabine við Har-
ward-háskóla fann upp:
0,05
t — ---- rúmmáls
a
og táknar þá t enduróms-
varanleika í sekúndum í rúmí
ekki altari og prjedikunarstól.
Um leið og hætt er við skipa-
skifting kirkjurúmsins, hafa
menn skapað, ný form kirkju-
rúmsins: Breiðkirkjur (einkum
í Hollandi), þar sem breidd
kirkjunnar er meiri en lengd-
in til þess að kirkjusætin sje
ekki í of mikilli fjarlægð frá
kór og prjedikunarstól (Slík-
ar kirkjur- eru í Stuttgart,
Mannheim, Hamborg og víð-
ar),-Langkirkjur með latnesk-
um krossi (St. Pjeturs-kirkjan
í Randers í Danmörku, Elíasar-
kirkjan í Kaupmannahöfn að
nokkru leyti, Mattheusar í
Hamborg), en ilestar þessar
kirkjur hafa þaim galla, að
ekki geta allir kirkjugestir sjeð
altari og prjedikunarstól og
heyrðin því oft gölluð. í nýjum
grískum krosskirkjum (t. d.
Karlsruhe) hefir kirkjustólum
verið raðað í boga út frá kór
með skásettum hliðargöngum
á kirkjugólfi og svipað fyrir-
komulag er í ýmsum öðrum
kirkjum, t. d. ásttstrendum
kirkjum (Bérlín-Schmargen-
dorf). Þá eru til eggmyndaðar uns ðann heyrist ekki, en a
kirkjur, eins og egg í lögun (í
nokkrum þýskum bæjum) og
hringkirkjur, þar sem kirkju-
rúmið er kringlótt (t. d. í Ber-
lín, Essen og sennilega í Co-
ventry). Loks má nefná horn-
krókakirkjur, sem eru þannig
gerðar, að út frá miðbyggingu
liggja tvær álmur á ská, eins
og tveir homkrókar, og voru
nokkrar slíkar kirkjur reistar
fyr á öldum. en þekkjast nú
tæplcga lengur.
Margar af þessum nýju kirkj-
um, er hjer hefir verið minst
á, munu sumum þykja ljótar,
en hin mismunandi form eru í
raun og veru leit að hagkvæm-
um stíl, þar sem grundvallar-
kröfur vorra tíma um ljós og
heyrð fái fyllilega notið sín.
Heyrð.
HEYRÐ (akustik) er eitt af
eru sogeiningar (absorptions-
einingar) efnis f latar samkvæmt
töflum, er gerðar hafa verið
um ýms efni og er sogstuðull
1,00 fyrir flöt, sem er eitt fer-
hyrningsfet og sogar í sig allan
hljóm. Sabine lagði til grund-
vallar 512 hljómsveiflur á sek-
úndu og miðaði við opinn
glugga, sem var eitt ferhyrn-
ingsfet. Af einingum fx'ssum
má nefna:
Einfalt gler ... 0,27
timburhúð ....... 0,61
fortjöld ......... 0,50—1,00
líkami manns - .. 4,70
Með þessari þekking hefir
reynst mögulegt að velja þá
klæðning á flöt, er best hentar
hverju sinni. Of mikið hljóm-
sog enduróms veldur einnig
truflunum. Bestur endurómur
er stuttur, fer ekki yfir 2 sek-
úndur i sölum, sem eru frá 90
erfiðustu viðfangsefnum bygg- i og UPP í 28000 teningsmetra.
ingameistara vorra daga. Með
jheyrð er átt við, að hljóði eða
hljómum sje miðlað jafnt á alla
'staði í ákveðnu rúmi og að eft-
, irómur sje sem stytstur, hljóð-
ið sogist burt (absorption).
I Vegna mikilvægis heyrðarinn-
ar í nútíma-tækni, t. d. í út-
varpssölum, hefir mál þetta
verið rannsakað ítarlega á und
anförnum áratugum, og má nú
telja, að grundvallarlögmál
heyrðarinnar sje kunn. Verður
þvi að gera þá kröfu, að hver
byggingameistari þekki þessi
lögmál og kunni að beita þeim.
Hljómurinn berst (frá prje-
dikunarstól, orgeli, söngkór)
með 340 metra hraða á sekúndu
í allar áttir, eins og kúlubylgj-
ur, ef engin fyrirstaða verður.
Er því mikils um vert, að stefna
hljóðsins sje rjett. Lóðrjett frá
sendistaðnum minkar þykt
hljómsins, ef svo má að orði
| kveða, og má því homið ekki
vera meira en 45’ frá talöxlin-
vun svo að heyrist. Hljóðið
Sljettfágað efni veldur mestu
endurvarpi, en mjúk og gljúp
efni gleypa tóninn. Kirkjugest-
ir gera slíkt hið sama og er því
oft mikill munur á heyrð eftir
því, hvort margt manna eða
fátt er í kirkju, ef heyrðarút-
búnaður er í ólagi. Enduróm-
urinn fer vitanlega eftir
hljómstyrk þess, er talar, syng-
ur eða tónar. Gott efni til end-
uróms þarf því að vera nálægt
og að baki prests (í prjedik-
unarstól, fyrir altari), söngkórs
og orgels, en mjúk og gljúp
efni í afturhluta salar. Er af
þessu auðsætt að lögun kirkju-
rúmsins er afar mikilvæg fyr-
ir góða heyrð. Þessvegna eru
hvelfingar óheppilegar, af því
að hljómbylgjurnar safnast
þar saman og svonefndir hljóm-
skuggar myndast. Erfiðleikum
veldur, ef hljómgjafi er á mis-
munandi stöðum í kirkju
(söngkór vestanmegin, eins og
tíðkast hefir) og þessvegna
Framhald á 8. síðu