Morgunblaðið - 17.04.1946, Blaðsíða 6

6
MORGUNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 17. apríl 1946
HULDA SKÁLDKONA
Frú Unnur Benediktsdóttir Bjarklind
Fædd 6. ágúst 1881.
Dáin 10. apríl 1946.
FYRIR sextán og hálfu ári
kom jeg fyrsta skipti í Þing-
eyjarsýslu.
Þetta var að haustlagi og jörð
tekin mjög að sölna. Víða var
landið 'búið að bregða yfir sig
gráum kufli, og svo að segja
hvarvetna voru einu litbrigð-
in annaðhvort svört kletta-
rið, rauðleit mýri eða
bleikur flói. En þó voru til
þeir staðir, sem áttu sier lit-
klæði. Veður var ekki gott,
kuldalegt þykkni í lofti og
lengstum rigning. En annað
veifið reif þó göt á hina gráu
skýjaþekju, og sólin skein nið-
ur í gegnum fagurbláan ljóra.
Og Aðaldalshraunið, sem norp-
aði nöturlegt undir hinum gráa
regnhimni, varð heill dýrðar-
heimur hinna fegurstu og fjöl-
breytilegustu lita. Sjálfar hraun
strýturnar fengu á sig gulrauð-
an, bláan eða blárauðan
bjarma — og svo hinn fjöl-
breytti gróður á mismunandi
stigum sölnunar! Þarna giamp-
aði regndropi á brúnni mosa-
kló, þarna tindraði hann á
bleiku laufi, þarna á gulu,
þarna á fjólubláu og sko hina
silfruðu knappa á víðinum. Það
hraut um þá gullregn, þegar
næðingurinn skók þá. Svo var
það Laxá. Jeg hafði heyrt um
það talað, að hún væri íegurst
bergvatn á íslandi. Jeg hafði
hugsað með mjer- Þetta er eins
og hvert annað gum. En ein-
mitt þegar við ferðafjelagarnir
komum að ánni, var dregið frá
bláum ljóra og sólin glitaði
Laxá, sem fossaði um fagur-
gróna hraunhólma. Og önnur
eins litbrigði hafði jeg ekki sjeð
á neinu vatnsfalli , — voru
þetta einhverjir töfrar — eða
voru viðbrigðin svona mikil,
eftir allt regnið, allt hið gráa?
Nei, Laxá var undursamlega
fögur, fagnaði hinni lækkandi
sól með litaskiptum, sem voru
frábær, en voru samt veru-
leiki. .. . Og í sambandi við
fegurð hraunsins og árinnar
datt mjer ekki í hug skáldið á
Sandi, heldur söngvarinn úr
Laxárdalnum, Hulda. Þarna
vorum við komnir í hennar
ljóðheima. Og svo oft sem jeg
hef lesið kvæðið Krosssaumur
*— ef til vill það af úrvalsljóð-
um íslenzkra bókmennta, sem
karlmaður hefði síst getað kveð
ið — hefir mjer ávallt komið
til hugar haustskrúð hraunsins
í Aðaldal og litbrigði Laxár.
Þá var það heimilið, sem við
gistum í Húsavík — sá blær
menningar, sem yfir því hvíldi,
en fyrst og fremst fólkið: Hús-
bóndinn, glaður og skemtinn
risnumaður og prúðmenni. hús-
freyjan, sem var það meira en
að nafni, þó að hún hinsvegar
kynni skil á öllu því fegursta
í heimi íslenskrar menningar og
þekkti margt hið besta í bók-
menntum veraldar. Loks spek-
ingurinn, faðir hennar, undur
á þessum veraldarhjara. Hinn
kviki öldungur með æsku í
augum, sem spegluðu miklar
fjarvíddir og hin ríku litbrigði
þess hugar, sem fvrir engu hef-
ir hopað og horfir þó ekki um
öxl með söknuði og ekki fram
með kvíða eða eftirvæntingu,
en lifir enn 1 augnabliki þess
starfs, sem hann veit að sam-
kvæmt tilverunnar rökum hlýt
ur að eiga sjer tilgang. Sá
kunni að handleika bók, sá
kunni að leggja frá sjer bók.
Sko þessa, hvar hún liggur,
óhræsið, sko þennan ræfil að
innihaldi, sko þessa gersemi,
sko þennan skemmtilega rata.
Svona gat hann merkt þær með
því að leggja þær frá sjer á
óendanlega breytilegan, en þó
látlausan hátt — og svo máske
gefa þeim allra snöggvast auga
út undan gleraugunum.
Skáldkonan Unnur Benedikts
dóttir Bjarklind var, svo sem
alþjóð er kunnugt, dóttir Bene-
dikts Jónssonar á Auðnum í
Laxárdal í Suður-Þingeyjar-
sýslu, og var í báðar ættir kom-
in af gagnmerku og gáfuðu
fólki, sem átti fegurð handar og
huga og þrá til að skapa sjer
fagurt umhverfi og bætta hagi.
Hún ólst upp á heimili, þar sem
ræddar voru bókmenntir íslend
inga, saga og þjóðhættir, en
engu síður erlend nýmæli í
bókmenntum og þjóðfjelags-
málum, framtíð íslensku þjóð-
arinnar og horfur í málum alls
hins vestræna heims. Hún
heyrði stórhuga menn leggja
ráðin á um framkvæmdir, hún
kynntist miklum vonum og
máttugum hugsunum, og hún
lærði að meta fegurð og dreng-
skap. Hún fjekk þegar í föður-
húsum að læra erlend mál í
þeim tilgangi einum að njóta
góðs af því besta í bókmennt-
um þjóðanna, og síðan fór hún
hingað til höfuðstaðarins til
frekari menntunar, og hjer átti
hún þess kost að umgangast
menntað og siðfágað áhugafólk
um bókmenntir og önnur menn
ingarmál.
Hin unga og efnilega mennta
kona og skáldkona giftist árið
1905 Sigurði Sigfússyni Bjark-
lind, kaupfjelagsstjóra í Húsa-
vík, hinum ágætasta manni að
mannkostum og menningu allri,
og þau sköpuðu saman hið
ágæta heimili, sem varð menn-
ingarleg miðstöð hjeraðsins og
víðkunnugt fyrir risnu. Hús-
freyja þess heimilis og ágæt
móðir barna sinna, las fjölda
bóka og ferðaðist til útlanda
oftar en einu sinni til þess að
fylgjast sem best með því, sem
helst var við hennar hæfi í
bókmenntastraumum nágranna
þjóðanna vestan og austan Norð
ursjávar, og hún varð hinn
fyrsti listræni og um leið stór-
virki kvenrithöfundur íslands.
Þau hjónin, Unnur og Sigurð
ur Bjarklind, fluttust hingað til
Reykjavíkur árið 1935, og hjer
áttu þau síðan heima. Þau eign-
uðust hjer marga vini, og voru
bæði, þegar húsfreyjan naut
sín, fyrir sakir veikrar heiisu,
hinir sömu ljúfu og viðfeldnu
gestgjafar og þau höfðu verið
nyðra. Þau áttu fjögur börn, og
eru þrjú þeirra á lífi, tveir syn-
ir og ein dóttir, og eru þau öll
búsett hjer í bænum.
Unnur Bjarklind
Hulda skáldkona gaf út alls
átján bækur, og sú nítjánda er
fullbúin til prentunar. Af bók-
um hennar eru, að þeirri með-
taldri, sem enn er ekki prent-
uð, sex ljóðabækur, en 13 í
óbundnu máli, þar af ein skáld-
saga í tveimur bindum. Ýmis-
legt af því, sem hún skrifaði í
óbundnu máli var góður skáld-
skapur, og allt bar það vitni
um ást hennar á fegurð, dreng-
skap og sannri menningu. í
einni af þessum bókum hennar
,,Skrítnum náungum“ kom
mjög í ljós hæfileiki, sem hún
beitti annars lítið í skáidskap
sínum, en það er hressileg, en
hlýleg glettni. Samt sem áður
var það á sviði ljóðlistarinn-
ar, sem hún komst lengst. Þar
skapaði hún varanleg verðmæti
og vann brautryðjandastarf,
sem langt er frá að mönnum
sje almennt ljóst, og hefir það
verið mín skoðun, síðan jeg
fann hjá mjer hvöt til að at-
huga í heild ljóðlist okkar Is-
lendinga á síðari hluta 19. ald-
ar og þeim áratugum, sem liðn-
ir eru af þessari, að Huldu hafi
borið sæti í fyrsta flokki við út-
hlutun skáldalauna, og mun það
verða flestum frjálsum og bók-
vitrum mönnum ljóst, þá er út
verða gefin úrvalsljóð hennar
og rækilega verður um hana
skrifað.
Hulda var tvítug, þegar hún
fyrst birti ljóð eftir sig á prenti.
Þau birtust í Framsókn, sem
frú Jarðþrúður Jónsdóttir gaf
út. Síðan birti Hulda kvæði í
Ingólfi og í Sumargjöf Bjarna
Jónssonar frá Vogi, en árið 1909
gaf hún út fyrstu ljóðabúk sína,
Kvæði. Kvæðin í blöðum og
tímaritum og eins ljóðabókin,
vöktu mjög mikla athygli. Tvö
höfuðskáld þjóðarinnar skrif-
uðu um ljóðin, þeir Matthías
Jochumsson og Þorsteinn Er-
lingsson, og Einar Benedikts-
son orti kvæði til hinnar ungu
skáldkonu. Þá er það og víst, að
Benedikt Gröndal, sem hafði
ráðist gegn Hannesi Hafstein,
þá er hann flutti fyrirlestur um
raunsæisstefnuna í bókmennt-
um, taldi kvæði Huldu bera boð
um nýja og fegurri ljöðlist —
og Bjarni Jónsson frá Vogi, sem
unni mjög einmitt fögrum skáld
skap, mat ljóð hennar mikils.
Raunsæisstefnan í bókmennt
um umheimsins varð hjer frek-
ar áhrifalítil, og við Islending-
ar Jcomumst hjá öfgum hennar,
nr- L : **•
því að við höfðum ekki lent á
rómantískum glapstigum — og
eins og á hefir verið bent höfð-
um við átt okkar heilbrigðu
raunsæisbókmenntir frá fornu
fari, þar sem eru íslendingasög
urnar. Þær stefnur, sem tóku
við erlendis af realismanum,
sýmbólismi og nýrómantík,
leiddu heldur ekki íslensk skáld
á neina verulega glapstigu, en
höfðu hjer þó áhrif, sem allt til
þessa dags hefir gætt í bók-
menntum okkar og gætir enn
hjá sumum skáldum — og
máski ekki síst þeim, sem gera
sjer þess ekki grein og mundu
trúlega alls ekki viðurkenna
það. Strax í ljóðakveri Einars
Kvarans frá 1893, sem er mikl-
um mun merkara en flestir hafa
komið auga á, ennþá sem kom-
ið er, gætir áhrifa sýmbólism-
ans öfgalaust og til auð-
særra bóta. í fyrstu ljóðabók
Guðmundar Guðmundssonar
eru áhrif nýrómantíkurinnar
augljós, en nokkuð dauf og
ekki nógu hnitmiðað formið.
Þá er það ljóðakver Þorsteins
Gíslasonar frá 1904, Nokkur
kvæði. Þar er svo góður skáld-
skapur, sem auðsýnilega virð-
ist innblásinn af erlendum kveð
skap, án þess að þar komi til
greina nein eftirherma, að
ætla má, að ef Þorsteinn Gísla-
son hefði ekki einmitt um þetta
leyti lent út í tímafreka póli-
tíska ritstjórn, þá hefði hann
orðið á sviði bókmenntanna all-
áhrifarikur um ný viðhorf og
sköpun þjóðlegrar nýróman-
tískrar ljóðlistar. Einar Bene-
diktsson hefir áreiðanlega mikil
kynni á Hafnarárum sínum af
hinum nýju stefnum og hneig-
ist að sumu leyti í þeirra átt,
en hann er svo stórbrotinn og
sjerstæður, að hann sprengir
markalínur allra isma, en
hitt er ennþá lítt eða ekki rann-
sakað mál, að hve miklu leyti
líkingamál hans og dulhyggja
stendur í sambandi við erlend-
an symbólisma. Jóhann Gunnar
Sigurðsson yrkir nýrómantísk
og sýmbólsk kvæði, og þar á
meðal tvö af sínum bestu ljóð-
um, Kveðið í gljúfri og Óráð.
Sama er að segja um Jónas
Guðlaugsson, og nægir þar að
benda á Hóladans og Æskuást.
Víst er og um það, að mörg
ljóð Jóhanns Sigurjónssonar, og
leikrit hans, Bóndinn á Hrauni,
Fjalla-Eyvindur og Galdra-
Loftur eiga sín tengsli við þess-
ar stefnur á Norðurlöndum —
og um margt í síðari skáld-
skap Guðmundar Guðmunds-
sonar og í dulhyggju Einars
Kvarans í ýmsum skáldsögun-
um er sama að segja. En það
íslenskt skáld sem naut var-
anlegast margs hins besta úr
þessum stefnum, skildi gleggst
þá möguleika, sem þær höfðu
í sjer fólgna fyrir íslenska ljóð-
list, hugsaði stærst í sambandi
við þá og miðlaði óbeint mestu
til hinna yngri skáldanna, var
Hulda skáldkona.
Auðvitað er, að kvæði Huldu
vöktu meiri athygli en ella
hefði orðið, fyrir þær sakir, að
fljótlega kvisaðist — ekki að-
eins 1 Reykjavík, heldu>- og út
um land, — að höfundur þeirra
væri kornung stúlka, meiri at-
hygli sagði jeg, því að telja má
víst, að þessi ljóð hefðu ekki
farið fyrir ofan garð og neð-
an, þó að einungis einn eða tveir
menn hefðu vitað, að höfundur
þeirra væri ekki karlmaður.
Fyrst og fremst er það, að aug-
ljóst var, að þau voru góður
skáldskapur — en auk þess voru
þau allnýstárleg. Þau voru
formfögur, í þeim var fólgin
heillandi, draumkennd og dul-
úðug þrá eftir fegurð og sam-
ræmi ytra og innra — og yfir
þeim blær þjóðkvæða og þjóð-
sagna, ekki allt sagt berum orð-
um, heldur oft það, sem var
dýpst sjeð og innilegast lifað,
að hálfu dulið, stundum fyrst
og fremst í heildaráhrifum
kvæðisins, stundum í einstökum
setningum, sem lýstu inn í
heima tilfinningalífsins, draum
anna og þránna á fíngerðari og
dulúðgari hátt en hjá þeim karl
mönnum, sem brugðið höfðu
fyrir sig svipuðu formi — og
aðallega með skírskotun til þess
sem fól í sjer þrá eftir sælu í
fegurð og yndisleik. Einkum var
það endurvakning og fegrun
þuluforms og viðlaga, sem vakti
mikla og maklega hrifni, því að
allir mundu þá'dultöfra, sem
þeir höfðu orðið fyrir í móður-
keltu eða við knje ömmu af
hinni undarlegu og heillandi
fegurð þulubrota, viðlaga og
barnagælna. Enda varð sú raun
in, að þá er Hulda hafði endur-
nýjað þuluformið, vísað þar
veginn til fegrunar og aukins
innihalds, án þeirra föstu tak-
marka, sem venjulegt ljóðform
setur, gerðust margir til að
yrkja þulur — og þá einkum
konur, en einnig*karlar. Nægir
þar að minna á Theódóru Thór-
oddsen, Ólöfu á Hlöðum, syst-
urnar Ólínu og Herdísi og Sig-
urð Nordal, og auðsæ eru áhrif
þulurnar hjá Davíð Stefánssyni,
einkum í 1. bók hans oy sama
gætti í ýmsum fyrstu kvæðum
Tómasar Guðmundssonar og
ýmsra þeirra, er ortu í skóla á
árunum kringum 1920 — og ó-
hætt er að fullyrða, að frá þeim
Davíð og Tómasi liggja þræðir
til hinna yngstu ljóðskálda, sem
best kveða. En svo eru margir
ljóðahöfundar, sem hafa bein-
línis stælt hinn nýja þulukveð-
skap eða þau kvæði, sem standa
í nánum tengslum við hann.
Mjer er kunnugt um það, að
á berskuheimili Huldu skáld-
konu voru þulur og viðlög, forn
goða- og hetjukvæði og eldri
°g yngri þjóðsagnir og ævin-
týri höfð í miklum metum, og
þar var ríkjandi skilmngur á
eðli og gildi alls þess. Henni
mun þegar í æsku hafa lærst
að skilja, að hin glófögru bauga
brot og hinir fagurformuðu
gripir voru til orðnir við elda
saknaðar og sársauka, ófull-
nægðrar sæluþrár og glataðra
hæfileika til mikilla afreka og
mikils þroska. Og hún mun
snemma hafa öðlast skilning á
því, hve dásamlegt það hafði
verið íslenskri alþýðu, hið fljúg
andi klæði, sem hafði um aldir
Framh. á bls. 7.