Morgunblaðið - 14.11.1952, Blaðsíða 7

MORGVfiELAÐlÐ
7
i
Föstudagur 14. növ. 1352 Jj,
Sigurður ^ínissosi:
Arni Pálsson prófessor
ÁRNI PÁLSSON prófessor lézt
að heimili sínu hér í bæ 7. þ. m.
eftir langa sjúkdómslegu og fer
útför hans fram í dag. Með Árna
Pálssyni er til moldar hniginn
einn af kunnustu og rneztu gáfu-
mönnum þessa lands á þeim ára-
tugum sem af eru þessari öld.
Árni Pálsson var fæddur að
Hjaltabakka 13. september 1878.
Voru foreldrar hans Páll Sig-
urðsson, síðast prestur i Gaul-
verjabæ og kona hans Margrét
Andrea Þórðardóttir, sýslumanns
og kammerráðs á Litla-Hrauni,
síðast í Reykjavík Áttu þau hjón
fjölda barpa, meðal þeirra var
Sigurður læknir á Blönduósi,
Þórður Iseknir í Borgaxnesi og
frú Anna ekkja Sigurðar skálds
Sigurðssonar frá Amarholti. Er
hún nú ein á lífi þeirra systkina.
Séra Páll var í fremstu röð
íslenzkra klerka á siimí tíð, þjóð-
kunnur gáfu- og kennímaður og
langt á undan samtíð sinni að
víðsýni í andlegum efnum. Hef-
ur það vissulega verið Árna
heilladrjúgt veganesti síðar meir,
að hafa notið í bersbu hand-
leiðslu og kennslu slíks ágætis-
manns sem faðir hans var, enda
kom Árni prýðisvel undirbúinn
í Latínuskólann, endaþótt ungur
væri þá að árum. —- Hann tók
stúdentspróf vorið 1897 með hárri
fyrstu éinkunn, fór utan um
hausíið til náms við háskólann í
Kaupmannahöfn og tók þar próf
í forspjallavísindum voríð 1898,
Árni Pálsson prófessor.
einnig með fyrstu eijjkunn. Eftir lokapróf í þeirri grein. Á. Hafn-
það lagði hann stund á sagnfræði arárum sínum tók Árni mikinn
um allmörg ár en tók þó eklti þátt. í félagslífi íslenzkra stúdenta
f
og gaf sig mjög að fagurfræði-1
legum efnum. Hafa þessi hugð- [
arefni hans vafalaust dregið
.hann frá háskólanáminu Cg hef-
ur honum um þao farið líkt og
hann segir um Hannes Hafstein
í minningargrein um hann: „Fög-
ur fræði og lífið sjálft áttu allan
hug hans á þeim árum . .. . “
Árið 1906 kvæntist hánn Krist-
ínu Benetíiktsdóttur sýsiumanns
Sveinsssonar, en þau slitu sam-
vistum eftir nokkurra ára hjú-
skap. Voru þau barnlaus.
Árið 1903 hvarf Arni aftur
heim til íslands og settist að hér
í Reykjavík. Vann hann fyrsíu
árin eingöngu að' kennslu, en
árið 1911 var hann seííur a&stoð-
arbókavörður við Landsbóka-
safnið. Árið 1919 var hann skip-
aður 1. bókavörður við safni.5
og hafði hann þao starf á hendi
til ársins 1931 og var jáfnframt
stundakennari við Menntasköl-
ann hér á árunum ll;22—29. Vet-
urinn 1929—30 övaldist . Arni í
Norður-Ameríku i 'booi Vestur-
íslendinga og flutti þar víða fyr-
irlestra um ísiand, ýmist- á ís-
lenzku eða ensku. Lét Árni jaín-
an vel af þessari ferð sinni vest-
ur og rómaði mjög gestrisni ís-
lendinga þar.. Var hann og hvar-
vetna aufúsugestur þar sem
hann kom og . mátti sjá það á
vestanblöðunum að íslendirjgum
þar þótti rr.ikið til þessa gáfaða
og málsnjalla asttbróður síns
koma.
ríiii'ifr Jo PorsÍ3Ínssor8:
Hin gömiu kynni gleymast ei
gat að sama skapi og hann gefið ' dæmi. Engu skipíi, hvort Árni
sig á vald þeirri fleygu stund —* rnælti eða ritaði, samur var tign-
og náð ríkasta inntaki hennar á arsvipurinn. En svo var Árni
sitt vald. Fáir lifðu lifinu ,af því- oft arðsnjall, meinlegur eða
líkum alhug — hrifust af slíkum hnyttinn, að hann hæfði í mark
hjartans fögnuði, hneyksluðust með einu skeyti, þótt kjarnyrðin
af jaín heilagri vandlætinguj væru sem gneistaflug, og tilsvör
glöddust svo af gjörvallri sál hans mörg lifa á vörum þjóðar-
sinni. - | innar eins og orðskviðir. Það er
Einhverjum má virðast það ekki sízt Þeirra vegna sem hann
öfugmæli að kenna sagnfræðing varð ^ar 1 Ilfanda híl að ems
öðru fremur við líðandi svip- konar ®vmtyreeíhif þjoðsagna-
stundir. En það gaf sögukennslu Persónu- °S hann hef eg þó þekkt
Árna Pálssonar ..einmitt hvað mennshastan allra manna.
mest gildið, hvernig hann seiddi I Það er þessi traustlegi viðhafn-
liðna tíma til okkar — eða öllu arbúningur skapsmunamikillar
heldur hvarf hann sjájfur svo hugsunar, það er þessi ofðvísa
gjörsamlega aftur til þeirra, að greind hjartans, er því veldur,
að mér kæmi ekki á óvart, þótt
1908, en lokaerinöið þrjátíu árum
eina bókin, sem eftir Arna ligg- seinna.
Sólin skein á seglin þönd.
— Sigrinum fáir hrósa. —
Dró t g knör af dimmri strönd,
í araumi sá ég undralönd.
— í djúpinu glitrar gullið rauða og Ijósa.
Suðar aldan sölt og köld.
— Sigrinum fáir hrósa. —
Sá ég bjarían sólarskjöld
siga bak v:ð þokutjöld.
— í öjúpinu glitrar .gullið rauða og ijósa.
Sigli ég áfram, sigli ég enn.
— Sigi-inum fáir hrósa. —
Til tru höppin tvenn og þrenn,
. íaka mun ég iending senn.
— I djúpinu glitrar gullið rauða og Ijósa.
■k
Seiðir moldin svört og köld.
— Sigrinum allir hrósa. —
Bak við hennar hlífiskjöld
hníga sá ég öld af öld.
— í moldinni glitrar gullið rauða og Ijósa.
ÞAÐ er svo misjafnt, fyrír hvað
mennirnir lifa. Sumir verja ævi
sinni aðallega til undírbúnings
þvi lífi, sem í vændum sé arm-
ars heims, þótt lítil deili viti þeir
á þeirri veröld og einna sízt,
hvaða 'heimanbúnaður henti
henni bezt. Aðrir stefna að því
að vinna ókomnum kynslóðum
hér á jörð, skila þeim í hendur
miklum verkum, sem haldi orð-
stír sínum á loft, — en gleyma
oft í þeirri framtíðarhyggju því
lífi líðandi stundar, sem þeim
var á hendur falið, svo að þeir
vita hvorki í þennan heim né
annan, og þegar verk þeírra hafe
verið léttvæg fundin af eftirkom-
endunum, rennur úpp sá geig-
vænlegi veruleiki, að þeir hafa
hvorki lifað í samtíð siríiii hé
fyrir framtíðina. Loks eru þeir,
sem hafa hugann ekki stöðugt
bundinn við annað líf, hvort
heldur er himneskt eða jarð-
neskt — heldur neyta og njóta
þeirrar stundar, sem yfir gengur,
teyga andartakið til fullnustu,
eru þátttakendur nútíma síns,
lifandi í samtíðinni, samtíma-
menn lífsins. Vissulega má’iðka
þá æviiist á ýmsa lund. Ea þeg-
ar þáð er gert af fölskvalausustu
hjarta, er óvíst, að aíiað verði
dýrari fjársjóða til eilifðarvistar
en þeirrar auðlegðar lífsreynsl-
unnar. Og enginn er þess um-
kominn að fullyrða, hvort fýrr
muni mást út: minningarnar,
sem bundnar áttu að vera ytri
afrekum ævistarfsins — éð'a þau
áhrif frá hluttökunni i Iífinu
sjálfu, sem grópast í sálir sam-
vistarmanna og berast fxá einni
kynslóð til annarrar — eins og
frjóvið frá blómi til blóms — og
jafnvel út yfir endimörk þessa
heims, ef okkur er þar fyrirhugaö
einstaklingslíf. Að minnsta kösti
get ég ekki hugsað mér neina þá
eilífð frain undan, að ég eígi þar
eftir að gleyma honum Árna —
eða búi ekki ávallt að bynnum
okkar.
•Engan mann hef ég þekkt, sem
hann varð þar samtímamaður —
og hreif okkur með sér. Tók hann
þar stundum mjög ákveðna af-
stöðu með og móti mönnum og
málefnum, ekki síður en um dag-
skráreíni samtíðarinnar, svo að
honum gat hitnað í hamsi eða
hlýnað um hjartarætur, er hann
talaði um „blessaða gamla mann-
inn“, rétt eins og ástvin sínn,
þótt uppi hefði verið fyrir fjór-.
um öldum, Funmiklar tiífinning-
ar kyntu þannig ætíð undir vits-
miinunum. Vera roá, að vísinda-
leg hlutlægni hai'i þar stundum
sveigt fyrir skapþunga og inn-
lífun — og bláköld skynsemin
mátt sín minna en hlýja hjart-
ans. En allt fékk þetta mót af-
sérstæðum persónuleik Arna,
móttugum og mikilúðlegum.
Á yzta borði var þar eitthvað
stórskorið og ferlegt, en í því
fólgin su kynngi og undir því það
seiðmagn, sem var engu öðru líkt.
í máli Árna birtust mestir töfr-
arnir. Rómurinn var djúpur,
hreimmikill, mjúkur og' hlýr,
helzt sambærilegur vjð sellótón,
óg ræða hans með m-iklum þungg
og sterkri hrynjandi. Orðauðg-
in var fágætleg orðaval svo
vandað og hnitmiðað, orðaskip-
an og allur stíli með þeirri reisn
og gjörvallt málfarið þrungið
þeirri lotningu fyrir vegleik
tungunnar, cð ég veit þess varla
Maður, sem yrkir slík erindi á
kyns.lóðar fresti., er ekki feigur,
þótt dregið hafi nú segl að hún
og látið frá pkkar landi.------
„Drengina sína“ kallaði hann
okkur stundum, nemendur sína í
háskólanum. Frá okkur öilum
ur, ritgerðasafnið Á víð Og dreif,
ætti enn ríkuleg itök með þjóð-
inni, eftir að ýmsir margra-
binda-höfunöarnir hafa íyr±r
löngu hlotið hinzta umbúnað
undir rykblæju á hanabjálka-
lofti Landsbókasafnsins. Og ein-
hverjir, sem gefa nú út kvæoa-
bækur reglplega fyrir þriðju
hver jól, verða vafalaust fallnir í
fyrnsku, þegar enn verður sung-
ið kvæði Burns í endursköpun
Árna: Hin gömlu kynni gleym-
ast ei.
Ég get ekki stillt mig um að
taka hér að lokum upp kvæði
eitt eftir Árna. Það heitir Sigl-
ing, þrjár fyrstu vísurnar ortar
fiyt ég alúðarkveojur konu hans,
börnum og öðrum ástvinum, óska
sjálfum honum góðrar siglingar
yfir hafið og þakka 'honum allt,
sem hann gerði íyrir okkur —
drengina sina.
Steingiimur J. Þcrsteinsson.
Þegar dr. Páll Eggert Ólasön,
er verið hafði prófessor í sagn-
fræði við Háskóla fslands, gerð-
ist bankastjóri Búnaðarbankana
á öndverðu ári 1931, losnaði ern-
bætti hans við háskóiann. -Sóttm
um það sex þjóðkunnir fræði-
menn og var Árni þeirra á meðal,
Var efnt til samkeppnisprófs
meðal umsækjendanna þannig áð
þeim var gert að semja ritgjörð
um ákveðið efni. Lauk þeirri’
keppni svo, að Árni varð hlut-
skarpastur. Lagði neíndin, sera
ritgerðirnar dæmdi, einróma til,
ao honum yrði veitt embættið.
Var hann samkvæmt því skipað-
ur prófessor i sagnfræði við há-
skólann 20. ágúst 1931. Gegnd*
hann því embætti til hausts 1943,
en þá fékk hann lausn írá störf-
um roeð fullum launum,
enöa hafði hann þó náo hámarks-
aidri embæftismanna sð iögum.
— Auk þeirra starfci, sem :nt»
hafa verið nefnd má geta þess,
að Árni var um tíma ritstjóri
Þjóðólfs og ritstjóri Skírnis var
hann 1921—1929 og aítur 1931—•
1932. Ekki mun það haía faliið
Árna vel í geð að veia ritstjóri
að pólitísku blaði með öllum
'þéim erjum og persönulegu 111-
ceilum sem jafnan eru því sam-
íara. Árni lét að vísu stjórnmál
allmjög íil sín taka, eins og flest
annað, er varðaði heiil og frama
þjóðarinnar. En har.n var dreng-
skaparmaður mikill og svo hátt-
prúður að eðlisfari’að ekkert var
honum fjarri en að særa menn
með persónulegri áreitni.
Árni Pálsson var manna rit- *
sr jallastur og mælskumaður með
aíbrigðum. Það sem eftir ha.nn
liggur af rituðu máli er að vásu
ekki mikið að vöxtum og vissu-
lega er það ekki á mínu færi að
dærna um vísindalegt gildi rit-
verka hans. En það get ég full-
yrt að á öllu því, sem hann hefur
látið frá sér fara, er handbragð
snillingsins, enda var þekking
hans á íslenzkri tungu mikil og
máltilfinning hans og smekkvísi
harla örugg. Auk þessa var hann
manna vandvirkastur og gerðv
miklar kröfur til sjálfs sín nrn’
öll vinnubrögð. Stíll hans er »
senn mjúkur og sterkur, klið-
mikill eins og íall þungrar elfu,
orðgnótt hans frábær, og or'ða-
valið fagurt og kjarnmifeið, e.r»
þó aldrei iangsótt og ávalt laust
við allá tilgerð. Af ritgerðum
eftir hann má nefna: Sambúð
húsbænda og hjúa á lýðveldis-
tímanum, (Skírnir 1931), Um lok
þrældóms á íslandi (Skírnir ’32)
og formála hans að ljósprentuðu'
útgáfunni af Árbókum Espholins,
Rvík. 1943, er hann neínir: Ura
Espólín og Árbækurnar. Allt eru-
þetta gagnmerkar ritgeröir, enda
hafa fræðimenn farið um þær
hinum lofsamlegustu orðum. Þ.v
kom út eftir Árna árið 1947 all-
rr.ikil bók, um 500 bls. er hann
nefndi ,.Á víf og dreif“. Er það
safn af ritgjörðum hans og ræð-
um frá ýmsum timum. Kennir
rnargra grasa í þeísari ágætn
bók, og eru ritgjörðirnar þar með
því bezta sem hann hefur skrif-
að, svo sem hinar frábæru grein-
ar hans um Einar Benediktsson
og Jóhann Sigurjónsson, sem ég
tel tvímælalaust hið ógætasta
sem um þessi miklu skáld hefur
verið skrifað til þessa. Þá er og
í þessari bók ræoa sú hin snjaJla
er hann flutti fyrir minni Matt-
híasar Joehumssonar í samsæti
Stúdentafélagsins í Reykjavík 12.
september 1915. Hafa menn sem
sátu hóf þetta sagt mér, að Árni
hafi flutt mál sitt með þvílikri
hrífandi mælsku og sniili að þaS;
verði þeim jafnan minnisstætt.
| Hin síðari ár átti Árni Pálsson
við mkila vanheilsu að stríða. Þó
fékkst hann nokkuð við ritstörf
I á þessum árum, en mest og tíezt'
Frarnhald á bJs. 8