Morgunblaðið - 10.05.1957, Blaðsíða 8

MORCUNBT Af)!Ð
FSstudagur 10. maf 1957
ln memoriam
Jóhannesson prófessor
Dr. Jón
i.
AUSTED 1928 bættist ný-
sveinn í hóp okkar þriðju-
bekkinga Gagnfræðaskólans (nú
Menntaskólans) á Akureyri.
Hann var lágur vexti og grann-
ur, stakk við á vinstra fæti
vegna þess, að öklaliður hafði
gengið úr skorðum við fæðingu,
var í grænum vaðmálsjakka,
valdi sér sæti aftarlega í stof-
unni og hafði sig lítt í frammi.
Frá því er við Jón Jóhannes-
son settumst þarna saman á
skólabekk fyrir hartnær 30 ár-
um, höfum við haft samflot alla
tíð síðan, nema hvað við vorum
fjarvistum hvor frá öðrum næsta
vetur eftir stúdentspróf, hófum
síðan jafnsnemma nám x íslenzk-
um fræðum við Háskóla íslands
og urðum um sömu mundir
kennarar við háskólann, í sömu
deild og í skyldum greinum. Ég
hef því aldrei átt jafnlanga sam-
leið með nokkrum manni mér
cvandabundnum. Samt verð ég
að játa, að ég þykist þekkja suma
aðra menn nánar, þótt skemmri
væri viðkynning, og var þó ávallt
einkar gott með okkur Jóni.
Sjálfsagt er þetta mín sök, ef
þar er annars um nokkra sök að
ræða. Aðalástæðan mun sú, hve
dulur Jón var í ljúfmennsku
sinni og fáskiptinn í verklund
sinni. En vissulega á ég hér á
bak að sjá einhverjum trygg-
asta vini, traustasta fræðimanni
og grómlausasta dreng, sem orð-
ið hefur á vegi mínum.
II.
Jón Jóhannesson er fæddur 6.
júní 1909 í Hrísakoti í Þverár-
hreppi í Vestur-Húnavatnssýslu,
þar sem foreldrar hans bjuggu,
Jóhannes Pétur Jónsson (1868—
1938) og Guðríður Guðrún
Gísladóttir frá Hlaðgerðarkoti í
Mosfellssveit (1882—1951).
Barnaskólakennslu hlaut Jón í
farskóla, las heima námsefni 1.
og 2. bekkjar gagnfræðaskóla
veturinn 1927—28, er hann tók
prófið upp í 2. bekk Akureyrar-
skóla. Þar bjó hann í heimavist,
reyndist ágætur námsmaður og
jafnvígur á allar greinar og lauk
stúdentsprófi með hárri einkunn
1932. Næsta vetur dvaldist hann
heima í Hrísakoti. Haustið 1933
hóf hann nám hér við háskólann,
og var hann þá þegar orðinn
lærður maður á íslenzk fræði
og stórfróður um ættvísi, þótt
aldrei hampaði hann því. Og
mest var þetta numið af eigin
rammleik í heimahúsum. Veit
ég þess ekki dæmi, að nokkur
íslenzkxmemi hafi hér verið
jafnlærður við upphaf háskóla-
náms síns sem Jón var þá —
og fáir við próflok. Það leið og
ekki á löngu, unz Árna prófessor
Pálssyni urðu á munni þessi orð
uhi Jón: „Það eru ósköp, hvað
barnið veit.“
Að kjörsviði til aðalprófrit-
gerðar valdi Jón sér fornan verð-
aurareikning (prófritgerðarefni:
Hundrað silfurs), vafalítið af því,
að hann hefur þótzt vita minni
deili á þeim torráðu efnum en
ýmsum öðrum, þeirra er hann
taldi sig varða. Jón beygði aldrei
hjá vandanum.
Hann lauk kandídatsprófi í ís-
lenzkum fræðum við háskólann
í janúar 1937. Síðan sá hann
sér farborða með stundakennslu
við skóla í Reykjavík (Verzl-
unarskólann 1938—39, Mennta-
skólann 1939—41), en vann þá
einkum að Landnámukönnun
sinni og varði ritgerðina Gerðir
Landnámabókar við doktorspróf
við Háskóla Islands 7. marz 1942.
Næsta vetur var hann sögukenn-
ari við Menntaskólann á Akur-
eyri. En er Árni Pálsson lét af
prófessorsembætti í sögu íslands
fyrir aldurs sakir, var Jón sett-
ur prófessor frá haustinu 1943
tR 1944, er Þorkell Jóhannesson,
núverandi háskólarektor, var
skipaður í það embætti. En þá
var stofnað nýtt dósentsembætti

í sögu við háskólann, og hlaut
Jón það frá 1. janúar 1945.
Kennslusvið hans var íslands-
saga frá upphafi vega til siða-
skipta.
Jón hafði verið kjörinn félagi
í Vísindafélagi íslendinga 31.
marz 1944 og var ritari þess
1946—47. Hann var í stjórn Sögu-
félagsins allt frá 1945 og féhirðir
Hins íslenzka fornleifafélags frá
1947 og æ síðan. Hér var það
hinn fræðilegi tilgangur, en ekki
félagsskapurinn í sjálfum sér,
sem laðaði Jón til starfa, því að
hann verður varla talinn sérlega
félagslyndur maður.
Hinn 20. ágúst 1949 kvæntist
Jón Guðrúnu P. Helgadóttur ís-
lenzkukennara B.A., dóttur Helga
yfirlæknis Ingvarssonar á Vífils-
stöðum og Guðrúnar Lárusdótt-
ur, mikilhæfri atorkukonu. Sama
dag flugu þau hjónin til útlanda.
Jón hafði ekki áður stigið upp
í flugvél né heldur farið utan.
Okkur Jóni var boðið til Sví-
þjóðar þetta haust af Svenska
Institutet, og dvöldumst við þar
í háskólabæjum um nokkurt
skeið. Þá kynntist ég Jóni einna
nánast. Hef ég varla átt betri
né notalegri samferðamann.
Síðan dvaldist Jón aftur er-
lendis veturinn 1950—51 við
sagnfræðanám og könnun í Ox-
ford á vegum British Councils.
Meðan hann stóð við hér heima
í jólaleyfinu, var hann skipaður
prófessor í sögu við Háskóla Is-
lands frá ársbyrjun 1951. Haust-
ið 1952 varð hann forseti heim-
spekideildar (aftxxr 1955—1956),
en í desember sama ár hlaut hann
alvarlegt áfall af skyndilegri
blóðrásartruflun í höfði, og lá
hann þá rúmfastur lengi vetrar.
Hann náði sér þó furðanlega, þótt
varla yrði hann samur maður
aftur að skerpu og vinnuþoli. En
með dæmafáum dug sínum af-
rekaði Jón mikið í fræðigrein
sinni á þeim fjórum árum, sem
honum auðnaðist að starfa eftir
þetta. í vetur var hann einmitt
óvenju hress og glaður, var í
þann veginn að búa fjölskyldu
sinni nýtt heimili, hafði komið
af höndum fyrra bindi íslend-
inga sögu sinnar og horfði von-
glaður til síðara bindisins og
annarra verka, er hans biðu. Er
ég hitti hann í síðasta sinn, á
göngum háskólans fyrir tæpum
mánuði, innti hann mig eftir
störfum, eins og honum var títt,
og sagði mér í staðinn, að hverju
hann væri að vinna og hvaða

verk væru næst á döfinni, mörg
og mikil, svo að hann sæi ekki
fram úr þeim. Og þetta sagði
hann ekki með áhyggjufullum
þreytusvip, heldur ljómandi af
áhuga hins starfsglaða manns.
Sá beygur, er hann hafði löng-
um borið í brjósti eftir fyrra
áfallið, var sem strokinn burt af
vinnunautn og fræðayndi. En
síðla páskadags fékk hann aft-
ur æðateppu, nú við hjartastað,
og lá síðan í sjúkrahúsi, unz
hann andaðist laugardagskvöld-
ið 4. maí, er hann skorti rúman
mánuð til að verða 48 ára. Út-
för hans er gerð í dag.
III.
Þótt Jón Jóhannesson næði
ekki fimmtugsaldri, eru verk
hans svo mikil og merk, að
þeirra hlýtur ávallt að sjá stað,
meðan íslenzkar menntir verða
stundaðar. Hann hefur jafnvel
varla skrifað svo smágrein í
fræðum sínum, að eitthvað hafi
þar ekki varanlegt gildi.
Eftir Jón liggja bækur, rit-
gerðir og útgáfur. Hér verður
aðeins drepið á nokkuð af hirfu
helzta, en um fyllra yfirlit skal
bent á Skrár um rit háskóla-
kennara og væntanlegt 2. hefti
af Kennaratali á Islandi.
Sérstakar bækur eftir Jón og
aðalverk hans frumsamin eru
doktorsritgerð hans og íslendinga
saga. í Gerðum Landnámabókar
(1941) eru gerð skil ákaflega
torveldu efni um heimildatengsl
og bókmenntalega þróunarsögu
af þeirri gaumgæfni, gerhygli og
glöggskyggni, að megin-niður-
stöður um skyldleika Landnáma-
gerðanna virðast munu standa
óhaggaðar. — íslendinga saga I,
er kom út á vegum Almenna
bókafélagsins í fyrra, fjallar um
Þjóðveldisöld og er að miklu
leyti samin upp úr háskólafyrir-
lestrum síðasta áratugs. Þetta er
öndvegisrit, mikils háttar yfir-
litsverk, einkum stjórnarfars-,
atvinnu-, hag- og menningar-
saga, en ekki atburðatíningur og
persónusaga, eins og íslandssaga
hefur löngum verið. Hér fer sam-
an djúpsettur lærdómur, reistur
á nákvæmri heimildakönnun,
víðtæk yfirsýn, skarpur skiln-
ingur og skýrleiki í hugsun og
stíl, þar sem hvert orð virðist
valið og vegið. Gáfuleg efnistök
og vöndugleiki valda því, að
þetta fræðirit verður eins al-
þýðlegt og það er efnismikið,
jafn skemmtilegt sem það er
gagnort.
Fræðiritgerðir Jóns fjalla um
forna sögu og bókmennta-
sÖgu, og er í þeim flestum fólg-
in sjálfstæð könnun og einhver
nýlunda og ýmsar þeirra gagn-
merkar. Þessar eru helztar:
Björn at Haugi, í Afmælisriti
helguðu Einari Arnórssyni 1940,
Reisubók Bjarnar Jórsalafara, í
Skírni 1945, Um Sturlunga sögu,
í síðara bindi Sturlunga sögu
1946, Hirð Hákonar gamla á Is-
landi, í Samtíð og sögu IV, 1948,
formáli fyrir Austfirðinga sögum
(íslenzk fornrit XI) 1950, sem
er bókar ígildi, Tímátal Gerlands
í íslenzkum ritum frá Þjóðveld-
isöld, í Skírni 1952, Gizur galli, í
Svipum og sögnum III, 1953, Um
verzlun á Þjóðveldisöld, í Nýjum
tíðindum 1. apríl 1955, formáli
fyrir íslendingabók, ljósprent-
aðri 1956, Ólafur konungur Goð-
röðarson, í Skírni 1956, Réttinda-
barátta Islendinga í upphafi 14.
aldar, í Safni til sögu íslands,
2. flokki, I, 3, 1956, Aldur Græn-
lendinga sögu, í Nordælu 1956.
Einnig samdi Jón ritdóma um
sagnfræðibækur og fræðilegar
útgáfur, svo og afmælis- og
minningargreinar, þótt hér verði
ekki rakið. Slíkar greinar Jóns
eru efnismiklar, karlmannlegar
og væmnislausar, og þannig
myndi hann kjósa, að eftir sig
væri skrifað.
Ágætt útgáfustarf liggur eftir
Jón, og er þetta merkast: Útfar-
arráðstöfun Jóns prests Þor-
varðssonar, í Blöndu VI, 1937,
Annálar 1400—1800, á vegum
Bókmenntafélagsins, allt frá upp-
hafi IV. bindis 1940, Brandsstaða-
annáll 1941, Árbækur Reykjavík-
ur, sem Jón biskup Helgason
hafði upphaflega gert úr garði
(1941), 2. útg. 1942, þar sem Jón
bætti um og bætti við. Ásamt
Magnúsi Finnbogasyni og Krist-
jáni Eldjárn sá hann um útgáfu
Sturlunga sögu I—II 1946, réð
m. a. hvernig einstakar sögur
voru greindar sundur, en það
hafði ekki verið gert í fyrri út-
gáfum. Hann bjó til prentunar
Austfirðinga sögur (íslenzk forn-
rit XI) 1950. Ásamt Sigurði Nor-
dal og Guðrúnu konu sinni setti
Jón saman Sýnisbók íslenzkra
bókmennta til miðrar átjándu
aldar 1953, og þau hjónin gáfu út
Skýringar við hana 1954. Jón tók
við ritstjórn Sögu, tímarits Sögu-
félagsins, eftir Einar Arnórsson,
gegndi henni frá 1955 og birti
þar eftir sig ritgerðir. Síðastliðið
sumar annaðist hann ritstjórn
Nordælu, afmælisrits til Sigurð-
ar Nordals, ásamt Þorkeli Jó-
hannessyni háskólarektor og
okkur Halldóri Halldórssyni.
Unnum við það síðast saman.
Meðal þeirra verka, sem Jón
hafði tekið að sér, er hann féll
frá, voru sögulegar staðfræðilýs-
ingar Islands, sem út áttu að
koma á vegum Menningarsjóðs.
Hafði hann lengi velt þeim efn-
um fyrir sér og að mestu ráðið
með sér, hver skipan skyldi á
þeim höfð. Einnig hafði Jón ný-
lega tekizt á hendur að gefa út
Landnámabók fyrir Hið íslenzka
fornritafélag, enda allra manna
lærðastur á þau efni. Loks var
hann að vinna að síðara bindi
íslendinga sögu sinnar, en ekki
veit ég gjörla, hvar það var á
veg komið.
Þegar fyrra bindi íslendinga
sögu hans var nýkomið út
og ég óskaði honum til hamingju
með það, en hið síðara var vænt-
anlegt á þessu eða næsta ári,
sagði ég eitthvað á þá leið, að
brátt hefði hann lokið aðal-ævi-
verki sínu. En verklundarmaður-
inn Jón Jóhannesson svaraði
með góðlátlegu brosi: „Maður
lýkur aldrei sínu æviverki.“
IV
Islenzkum fræðum er jafn
mikill mannskaði að Jóni Jó-
hannessyni sem sár harmur er
kveðinn að konu hans, fjögurra
ára syni þeirra, Helga, sem var
einkar elskur að föður sínum, og
öðrum aðstandendum og ástvin-
um. Votta ég þeim öllum alúðar-
fyllstu samúð.
Þau hjónin Guðrún og Jón
voru afar samrýnd, og m. a.
unnu þau saman að útgáfustörf-
um eins og áður er getið. Fyrir
heimili sitt, fræði sín og kennslu
lifði Jón og starfaði. Þar var
hann allur og óskiptur.
Jón var afburða háskólakenn-
ari, enda voru kennslustundir
hans mjög vel sóttar, bæði af er-
lendum stúdentum og íslenzkum.
Nemendur virtu hann og elskuðu
vegna gáfna hans og lærdóms,
skýrleika og glöggskyggni á að-
alatriði, fundvísi á góðu við-
fangsefni, ljúflyndis og mann-
kosta.
Mönnum leið vel í návist Jóns,
hann var hýr og hlýr, hógvær
og rólyndur, en gat orðið kátur
í vinahópi og var engan veginu
skaplaus. Þó var hann svo mik-
ill jafnvægismaður, að ég hef
stundum velt því fyrir mér,
hvort heldur væri, að viljinnhefði
slíkt taumhald á tilfinningunum,
eða einhver sneið af tilfinninga-
lífinu hefði lagzt til vitsmuna-
lífsins. Svo ríkulegt var það.
Hann gat og einskorðað sig svo
við störf sín, að ég veit þess eng-
in dæmi. Svo sterkur var viljinn,
þangað beindust ástríður hans.
Mér kemur enn í hug fyrsta
mynd mín af Jóni, er hann gekk
inn í bekkjarstofuna fyrir 29 ár-
um í kuflinum sínum heimaunna.
Þannig var Jón, tildurslaus, hé-
gómalaus, virti það, sem þjóð-
legt var og endingargott, ósvik-
ið, traust. Heilli og traustari
mann hef ég ekki þekkt.
Ég þakka honum góða sam-
ferð meira en hálfrar ævi, er
leiðir skiljast nú um sinn á ald-
arfjórðungs stúdentsafmæli okk-
ar, og bið honum alls farnaðar.
Veit eg áður hér áði
einka-vinurinn minn —
aldrei ríður hann oftar
upp í fjallhagann sinn.
Steingrímur J. Þorsteinsson.
★
DR. PHIL. Jón Jóhannesson
prófessor, verður vafalaust lengi
minnisstæður þeim, sem honum
kynntust og þá ekki sízt okkur,
bekkjarsystkinum hans úr skóla,
en nú eru með stuttu millibili
höggvin stór skörð í þann fá-
menna hóp. Mér er enn í minni
þegar við Jón hittumst í fyrsta
skipti. Það var einn vormorgun,
að barið var að dyrum á herbergi
mínu í heimavist Gagnfræðaskól-
ans á Akureyri. í dyrnar kom
nemandi eiim, ætaður úr Húna-
vatnssýslu, og með honum pilt-
ur, sem ég hafði aldrei séð fyrr.
Bað nemandinn roig að leið-
beina piltinum, sem væri sýsl-
ungi sinn, um bækur og ýmis-
legt varðandi utanskólapróf,
sem hann ætlaði að taka þá
skömmu á eftir áisamt okkur,
sem setið höfðum í bekknum
um veturinn. Er mér í minni
þegar pilturinn gekk inn eftir
gólfinu, fremur fátæklega búinn,
enda voru efni mann þá ekkert
svipuð og nú og haltur var hann
á öðrum fæti en svo hafði ham»
verið frá fæðingu. Hér var
kominn Jón Jóhannesson frá
Hrísakoti á Vatnsnesi og hófust
þessa vordaga kynni okkar og
vinátta, sem hélzt síðan. Jóni
varð ekki mikið fyrir að taka
prófið, þótt undirbúningur væri
ónógur, enda var hann afburða
námsmaður. Mátti heita að hann
væri jafnvígur á allar greinar.
Þó Jón væri fatlaður nokkuð,
lét hann sízt sinn hlut eftir
liggja í leik og ærslum okkar
drengjanna. Varð hann brátt
ástsæll af öllum, enda hinn
bezti félagi við nám og leik.
Þótt Jón væri, eins og áður
segir, mjög jafnvígur til náms,
kom þó fljótt fram, að saga ís-
lendinga var honum hugstæðust
alls. Minnist ég þess að löngu
fyrir stúdentspróf var Jó.n far-
inn að lesa íslenzkar ættartölu-
bækur, þær sem prentaðar voru.