Morgunblaðið - 04.09.1957, Blaðsíða 11

Miðvikudagur 4. sept. 1957
MORCVISBIAÐIÐ
11
Bom
þÁTTUR
J^ciievciict
►
—>
i \
y
y
y
y
>
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
►
y
Kalevala. Fyrri hluti.
168 bls. Karl ísfeld íslenzk-
aði. Bókaútgáfa Menning-
arsjóðs, Reykjavík 1957.
ÚTGÁFAN á Kalevala-þýðingu
Karls ísfeld er merkur bók-
menntaviðburður á Islandi. Þá
höfum við loksins fengið á ís-
lenzku einn af dýrgripum heims-
bókmenntanna, verk sem er lík-
lega skyldara fornbókmenntum
okkar en nokkurt hliðstætt verk,
eins og síðar skal vikið að. Þýð-
ingin, sem út kom á dögunum,
er aðeins tæpur þriðjungur
finnsku Kalevala-kvæðanna, en
vonandi verður þess ekki mjög
langt að bíða, að við fáum verkið
í heild á íslenzku.
Karl ísfeld hefur stytt verkið
talsvert í þýðingu sinni, og má
raunar lengi um það deila, hvort
það sé rétt. Verkið er þannig til-
komið, að vel má verja stytta
þýðingu, auk þess sem mikið er
þar af endurtekningum, sem fella
mátti niður að skaðlitlu. Hins
vegar orkar tvímælis um annað.
T.d. finnst mér fráleitt að sleppa
einni af þremur raunum, sem
Louhi drottning í Pohjola leggur
fyrir Lemminkáinen. Karl lætur
hann handsama elginn og reyna
að drepa svaninn á svarta fljót-
inu, en sleppir eltingaleik hans
við rauða hestinn, og er þó aug-
ljóst, að talan þrír skiptir hér
nokkru máli. Þá hefði ég og kos-
ið, að þýðingar á samtölum væru
fyllri, að ég nú ekki tali um hina
mergjuðu lýsingu á því, hvernig
Váinámöinen brýzt út úr móður
kviði. En þetta eru kannski
smekksatriði, sem pexa má um.
Yfirleitt er þýðing Karls ísfeld
gerð með miklum glæsibrag, og
er mikið vafamál, að betri þýð-
ing sé til á öðrum tungum að
því er snertir hrynjandi og kunn-
áttusamlega notkun stuðla og
ríms. Karl notar jöfnum höndum
innrímw hálfrím og endarím, og
gefur það verkinu mikla hljóm-
fegurð. Finnar, sem ég hef lesið
kafla úr þýðingunni fyrir, hafa
sagt mér, að hljómfallið sé ná-
kvæmlega hið sama og í finnsk-
unni. Hins vegar skal ósagt lát-
ið, hvort málið er jafnhástemmt
og tyrfið í frumtextanum, en
mér finnst það fara þessu forna
meistaraverki vel.
Kalevala er miðaldaverk, þótt
það kæmist ekki á bókspjöld fyrr
en á síðustu öld. Kvæðin höfðu
gengið manna á milli öldum sam-
an, kannski raskazt eitthvað í
meðförum, en kjarni þeirra, hug-
myndaheimurinn, er eldforn, þótt
sums staðar gæti kristinna áhrifa
og þá einkum í lokakaflanum.
★ ★ ★
Það er finnski læknirinn Elias
Lönnrot (f. 1802), sem við meg-
um þakka það, að Kalevala er
til í núverandi mynd sinni. Á há-
skólaárum sínum fékk Lönnrot
áhuga á finnskum þjóðkvæðum
og tók að safna þeim út um lands
byggðina. Hann skrifaði doktors-
ritgerð um hetjuna Váinámöinen
árið 1827 og gaf síðan út nokkur
þjóðkvæði undir nafninu „Kan-
tele“ á árunum 1829—31. Árin
1833—53 var Lönnrot læknir í
hinu afskekkta Kajana-héraði, og
á þessum árum safnaði hann
meginhluta Kalevala-kvæðanna.
Árið 1853 var hann skipaður
prófessor í finnskum bókmennt-
um og málvísindum við háskól-
ann í Helsinki.
Hugmyndina um að steypa öll-
um þjóðkvæðunum saman í einn
kvæðabálk fékk Lönnrot ekki
strax í upphafi. Hann áleit hent-
ugra að gefa út sjálfstæða kvæða
bálka, sem hver hefði sína sér-
stöku hetju og þungamiðju. En
á einni af ferðum sínum árið
1833 fékk hann eins konar inn-
blástur. Hann heyrði einn kvæða
manninn fara með þjóðkvæði um
ýmsar hetjur í einum samfelld-
um bálki. Þegar honum var sagt
af öðrum kvæðamanni, að milli
margra stefja í þjóðkvæðunum
væri augljóst samband, datt hon-
um í hug, að e.t.v. mætti tengja
þau öll saman. Þetta sama ár gaf
hann út kvæðabálk um Váiná-
möinen, þar sem allar aðrar hetj-
ur Kalevala-kvæðanna koma
fram.
Lönnrot sá um þrjár stórar út-
gáfur á Kalevala. Hin fyrsta var
16 kviður, önnur 32 kviður og hin
síðasta 50 kviður. Hann lézt árið
1884 og var þá viðurkenndur
„faðir finnskra nútímabók-
mennta“.
Verkefni Lönnrots var ekki
auðvelt, því honum var snemma
ljóst, að kvæðin voru ekki hlutar
af upphaflegri heild, heldur sund
urlaus brot, sem hver kvæðamað-
ur skeytti saman að eigin vild.
Þetta nefndi Lönnrot „rétt
kvæðamannsins" og skilgreindi
hann svo: „það er rétturinn til
að raða kvæðunum eftir því,
hvað saman á“. Þannig leit hann
líka á sitt hlutverk. Hann var
kvæðamaður alveg eins og hinir.
Þeir höfðu tekið við kvæðum úr
höndum forfeðra sinna, en munur
inn var aðeins sá, að hver kvæða-
maður kunni einungis ákveð-
inn hluta kvæðanna, en Lönnrot
hafði safnað þeim öllum. Hins
vegar ber að leggja áherzlu á
það, að hann áleit „rétt kvæða-
mannsins" ekki vera „skálda-
rétt“, þ. e. a. s. mönnum var
leyfilegt að raða kvæðunum að
vild, en þeir máttu ekki yrkja
þau eða breyta þeim. Hinn forni
uppruni kvæðanna var skilyrði
þess, að Kalevala gæti orðið þjóð
kvæðabálkur Finna. Pæyndar
tengdi hann saman atburði með
eigin vísum, en þær skipta engu
máli, enda er það talið víst, að
j hvert einasta kvæði í Kalevala sé
| að finna einhvers staðar í þjóð-
| kvæðunum. Hins vegar er ein
kviða í Kalevala oft soðin sam-
an úr 10 eða 20 kvæðabrotum.
Lönnrot fór mjög frjálslega
með efnið, tengdi saman stef og
atburði, gerði eina persónu úr
mörgum og samdi jafnvel nýjar
kviður, þegar þess var þörf. T.d.
á 38. kviðan í Kalevala
þar sem Ilmarinen fer í annað
sinn til Pohjola, enga hliðstæðu
í þjóðkvæðunum. En Lönnrot
sauð hana saman úr þjóðkvæða-
brotum til að tengja saman kvið-
urnar um smíði Sampo og rán
Sampo.
Lönnrot hafði ekki aðeins fag-
urfræðileg markmið, þegar hann
setti saman Kalevala. Markmið
hans var líka fræðilegt. Honum
var í mun að safna saman á einn
stað fróðleik um lifnaðarhætti og
hugmyndir forfeðranna, siði
þeirra og trú. Mörg kvæðin hafa
að geyma langa kafla um þessi
efni, og þá einkum brúðkaups-
kvæðin. Talið er, að um þriðjung-
ur Kalevala sé fyrst og fremst
fræðilegs eðlis, Þetta gerir það að
verkum, að atburðarásin stöðvast
og kvæðin verða langdregin.
Kalevala-bálkurinn virðist miklu
lengri en hann í rauninni er.
Hann samsvarar aðeins um tveim
þriðju hlutum Ilíongkviðu. Þá
eru og hinar tíðu endurtekningar
þess valdandi, að kvæðin verða
óþarflega langdregin.
Kalevala-bálkurinn á það sam-
merkt við Eddu-kvæðin, að hann
fjallar bæði um guði og menn, þó
með ólíkum hætti sé. Helzta
hetja Kalevala er Vainámöinen,
leiðtogi Kaleva-þjóða. Hann er
fyrst og fremst fjölkunnugur
vitringur, gæddur vizku ellinnar
og mikilli töfrakunnáttu. Hann
er líka mikill söngvari og hefur
veikleika listamannsins gagnvart
kvenlegri fegurð. En hann er
jafnframt framtakssamur og hug
prúður athafnamaður. Bróðir
hans er Ilmarinen, listasmiður-
inn, sem byggir töfragripinn
Sampo. Hann er hinn hlédrægi,
„þröngsýni" heimilismaður, sem
þekkir lítið til hins stóra heims
Hann elskar konu sína heitt og
hefur ánægju af vinnu sinni.
Hann er hagur handverksmaður,
en ekki listamaður. Þegar hann
reynir að smíða sér nýja konu
eftir dauða konu sinnar, gertiur
hann ekki gætt hana lífi. Þegar
hann hefur smíðað sól og tungl
fyrir fólk sitt, getur hann ekki
gefið þeim ljós.
Þriðja hetja Kalevala-ljóðanna
er Lemminkáinen (sonur Lempi
„ástarinnar"), Don Juan finnskra
þjóðkvæða, hinn kærulausi og ó
eirni ævintýramaður. Hann hef-
ur mörg gælunöfn, svo sem
Kauko (Kaukolainen, Kauka-
mieli), sem er útlagt „sá sem
þráir fjarlæga staði“ eða „hinn
stolti“.
Lemminkáinen elskar Kylliki
eða Kylli, eyjardísina, rænir
henni og tekur sér fyrir konu
Váinámöinen veiðir á færi sitt,
en kastar útbyrðis aftur, þar sem
hann ber ekki kennsl á hana. En
þegar hún er sloppin, segir hún
gamla manninum, hver hún er,
og er hann sleginn djúpri sorg.
Móðir hans huggar hann og segir
honum að fara til Pohjola, þar
sem stúlkurnar séu miklu fall-
egri. Hann leggur af stað, en
Joukahainen nær hefndum á hon
n. Váinámöinen fellur í hafið
og velkist þar í 8 daga, þangað
til örn nokkur bjargar honum og
ber hann til Pohjola.
í Pohjola eða Pohja (,,norður“)
eða Sariola eða Pimentola
(pimeá, ,,myrkur“), sem um
sumt minnir á Niflheim, ríkir
Louhi eða Ilpotar, norn ein mikil,
sem stjórnar baráttu þjóðar sinn-
ar við Kaleva-þjóðina. Kuldinn
er helzta vopn hennar, og beit-
ir hún því óspart. Hún á dóttur,
sem Váinámöinen verður ást-
fanginn af, en móðir hennar gef-
ur hana engum nema þeim, sem
smíðað geti töfragripinn Sampo.
Váinámöinen verður að ná í II-
marinen bróður sinn til að smíða
gripinn og hlýtur hann dóttur
drottningar. Margir hafa reynt að
skýra, hvað Sampo hafi í raun-
inni verið. Flestir eru þeirrar
skoðunar, að hér hafi verið um
að ræða eftirsóttan grip vegna
áhrifa hans á gróður jarðar, t.d.
mynd af Frey eða eitthvað svip-
að.
Auk þessara meira eða minna
mennsku persóna eru svo guðirn-
ir. í upphafi Kalevala-bálksins
Eitt af málverkum Gallen-Kallela, byggt á Kalevala.
þrátt fyrir mótmæli móður hans.
Hann er mjög afbrýðisamur
vegna hennar, og þegar hún fer
út að dansa með hinum stúlk-
unum á eynni, reiðist Lemmin-
káinen og ákveður að fara norð-
ur til Pohjola að berjast. Þar
verður hann ástfanginn af dótt-
ur Louhi drottningar og biður
Um hönd hennar. Hann verður að
vinna þrjú þrekvirki, áður en
hann fái hennar: handsama elg
Hiisis (djöfulsins), ná hinum eld-
spúandi hesti og skjóta svaninn
á Tuonela, hinu svarta fljóti dauð
ans, sem rennur umhverfis Tu-
oni, nástrendur. Hann nær elgn-
urn og hestinum, en þegar hann
ætlar að skjóta svaninn, er hon-
um fleygt í óna af hirði nokkr-
um, og hún ber hann til Tuoni,
þar sem hann er hlutaður í átta
stykki af syni Tuonis. En móðir
hans sér örlög hans í sýn og
fær vitneskju um það hjá sólinni,
hvar hann er niður kominn. Hún
gerir sér hrífu og slæðir ána með
henni, þangað til hún finnur alla
átta hluta sonar síns. Síðan lífg-
ar hún hann með töfraþulum og
töfrasmyrslum. Margt í þessari
frásögn ber keim af sögnunum
um Herakles og Jason í grískri
goðafræði og af ánni Styx sem
rennur umhverfis Hades, hvort
sem hér er um sameiginlegar
arfsagnir að ræða eða hreina til-
viljun.
Þá ber að nefna kappann Jou-
kahainen, sem ber lægra hlut
fyrir Váinámöinen í söngva-
keppni og lofar að gefa honum
systur sína Aino („hin eina“,
„hin útvalda“), en hún getur
ekki hugsað sér að yfirgefa
heimili sitt, enda þótt móðir
hennar telji um fyrir henni. Hún
fer niður að ströndinni að baða
sig og hverfur í öldur hafsins.
er sagt frá sköpun heimsins. II-
matar, dóttir loftsins (ilma,
,,loft“), er orðin þreytt á einver-
unni og hverfur til hafsins, þar
sem vindarnir gera hana þung-
aða. í 700 ár reikar hún um haf-
ið, en getur ekki alið barn sitt.
Hún skapar landið, en barnið
vill ekki fæðast. Þá tekur fóstrið
ráðin í sínar hendur og brýtur
sér braut úr móðurkviði. Þannig
kom Váinámöinen í heiminn. Hér
má líka sjá hliðstæðu við sög-
una um Leto og fæðingu Apollons
í grískum goðsögnum.
Þá er það frjósemisguðinn
Sampsa, sem sáir frækornum
allra trjátegunda, en eikin vill
ekki gróa, fyrr en sjórisinn Turs-
as (þurs?) beitir kunnáttu sinni.
En þá vex eikin svo ógurlega, að
hún þekur himin allan, þannig
að hvorki sól né tungl ná að
skína. Er hér ekki hliðstæða við
Yggdrasil? Váinámöinen nær
hins vegar í aðra sjávarveru, sem
heggur tréð til jarðar.
Mestur guða er Ukko (öldung-
urinn) eða Jumala (guð, skapar-
inn), sem býr ofar skýjum og
hefur þrumur og önnur veðra-
öfl að vopnum. Hann veitir gæfu
og gengi, verndar akra og ræður
fram úr hverjum vanda.
Flest það, sem hér hefur verið
rakið í örstuttu máli, er að finna
í fyrsta þriðjungi Kalevala. Síð-
an segir í löngu máli frá brúð-
kaupi Ilmarinens og hefndum
Lemminkáinens vegna þess að
honum var ekki boðið í brúð-
kaupið. Þá kemur hinn gullfagri
Kullervo-bálkur, sem segir frá
bræðravígum og dapurlegum ör-
lögum kappans Kullervo. Þar gæt
ir mjög áhrifa úr sögnum Gamla
testamentisins, en mest svipar
Kullervo til Sveins Dúfu. Þessi
bólkur er að heita má sjálfstæð-
Þar breytist hún í fisk, sem ur og tekur yfir sex kviður í
Kalevala. Eftir það segir enn frá
viðskiptum þeirra bræðra, Váiná-
möinens og Ilmarinens, við Louhi
og lýð hennar. Þeir hafa Sampo
á brott með sér eftir að Váiná-
möinen hefur sungið alla Pohj-
ola-búa í svefn við undirleik hins
töfrum magnaða hljóðfæris síns,
kantele. En þeir eru cltir og
verða að berjast við lýðinn úr
norðri. Kaleva-þjóðin sigrar, en
Váinámöinen týnir lýru sinni og
Sampo sekkur í hafdjúpin og
brotnar. Eftir langa baráttu vinn
ur Váinámöinen loks endanlegan
sigur á Pohjola-búum og fagnar
sigrinum með Ijúfum söngvum.
í síðustu kviðu Kalevala segir
frá meyjunni Marjatta (hún
dregur bæði nafn af Maríu guðs-
móður og marja ,,ber“). Hún
svelgir trönuber og elur son.
Barnið hverfur, en finnst í mýrar
flæmi. Móðirin fer með það til
gamals manns til að láta skira
það, en gamli maðurinn biður
um umhugsunarfrest. Váiná-
möinen kemur á vettvang og
leggur til, að barnið verði borið
út, en barnið átelur hann fyrir
svo miskunnarlausan dóm. Barn
ið er skírt og kjörið konungur
Kirjála, en Váinámöinen fer úr
landi sorgum mæddur. Áður en
hann fer, heitir hann þjóð sinni,
að hann skuli gera henni nýja
Sampo, nýja kantele og nýtt ljós.
Hann byggir sér bát úr söngv-
um og siglir til heimkynna milli
himins og jarðar. En hann skilur
eftir söngva sína og kantele sem
skilnaðargjöf.
★ ★ ★
Kalevala er ekki hetjuljóð i
sama skilningi og Ilíonskviða,
Niflungaljóð eða Söngur Rolands.
Það fjallar ekki um aðalborna
menn, sem eru skör hærra en al-
þýða manna. Kalevala-kvæðin
eru þjóðkvæði bænda á svipað-
an hótt og Eddukvæðin og ís-
lendingasögurnar eiga rætur sín-
ar í lífi bóndans. Hetjurnar í
Kalevala eru að vísu glæsilegri
en menn gerast almennt, en þær
lifa sama hversdagslífi og alþýð-
an, rækta jörðina og sinna heim-
ilinu. Lífi bændanna er lýst í
breiðum dróttum, siðum þeirra,
vinnu, helgihaldi og hugsunar-
hætti. í veggjum bændabýlanna
hanga vopnin, en til þeirra er að-
eins gripið þegar þörf krefur.
Eins og í íslendingasögum er
mannvit í hávegum haft í Kale-
vala-kvæðunum.. Váinámöinen
neitar að berjast við Joukaha-
inen. Lemminkáinen berst ekki
við Pohjolainen, fyrr en þeir
hafa att kappi um kunnáttu sína
é töfraþulum og orðið jafnir í
þeim kappleik. Hetjan er fyrst og
fremst Tietája, vitringur. Styrk-
ur hennar er í mannviti og þekk-
ingu ó töfraþulum. Náttúran er
full af dularfullu lífi, og það er
beint samband milli náttúrunnar
og mannsins.
Hins vegar eru allar lýsingar í
Kalevala ótrúlega áþreifanlegar.
Allt virðist þar byggt á nákvæmri
athugun. En hver lýsing felur
jafnframt í sér atburð, hreyfingu,
þ. e. a. s með hverri lýsingu er
atburðarásinni fleygt fram:
kvæðin staðna ekki; þó eru brúð
kaupskvæðin undantekning. Eins
og háttur er íslendingasagna er
sálarlífinu oft lýst með sérstöku
látbragði: þegar hetjan er hnugg-
in, hengir hún hausinn og „Iæt-
ur hattinn hallast“, eða hún
brestur í grát. Gráturinn í Kale-
vala er sérlega áberandi. Þar
grætur allt: karlar og konur, tré
og blóm, bátarnir og jafnvei
fiskarnir í sinni votu veröld. Hins
vegar er lítið um væmni í Kale-
vala, nema þá helzt í brúðkaups-
söngvunum.
Persónulýsingarixar í kvæðun-
um eru ljósar og lifandi. Sér-
kenni og lundarfar hverrar per-
sónu kemur fram í atburðunum;
höfundurmn stöðvar ekki frá-
sögnina til að lýsa persónunni
heldur lætur hana vaxa með at-
burðarásmni. Persónurnar eru
yfirleitt heilar og sjálfum sér
samkvæmar, þrátt fyrir það að
menn ems og Váinámöinen og
Framh. á bls. 12