Morgunblaðið - 24.12.1958, Blaðsíða 8

Morgunblaðið - 24.12.1958, Blaðsíða 8
8 MORCTJNRLAfílÐ Miðvikudagur 24. des. 1958 Fornnorræn jól voru frjúsemdarhátíð haldin til næringar lífsneista gróandans segir að halda skyldi heilagt með an öl ynnist, þ. e. meðan nokkur dreitill væri eftir á ölkönnunni. Sést glögglega af þessu hve öl- drykkjan hefur verið snar þáttur í heiðnu jólahaldi, samanber það sem áður er sagt um „að drekka jólin“. Mjöðurinn var miklu þýð- ingarmeiri, en hin fasta fæða og hófst hátíðin með því að minni voru drukkin. Fyrst var drukkið minni Óðins, þá Þórs og síðast j minni Njarðar eða Freys til árs og friðar. Heiðnar venjur kristnaðar Á fyrstu árum kristninnar ber kristið jólahald mikinn svip af þessum heiðnu venjum. Hefur þar gerzt, það sem mjög er al- af guðlegum eiginleikum Óðins var að hann nærðist eingöngu á víni. ölið, sem drukkið var á jól- unum til að komast í guðmóð, var talið sérstaklega heilagt og þótti heillavænlegt að stökkva því á búpening til að örva frjó- semi hans. Sú skoðun, að menn komist í snertingu við guðdóm- inn með því að neyta örvandi eða slævandi lyfja, er ekki óalgeng meðal frumstæðinga og þjóðir (og menn) á lágu þroskastigi gera ekki greinarmun á guðmóði og ölvímu, en í báðum tilfellum svífa menn ofar dægurþrasi hversdagsleikans. Til árs og friðar Talshátturinn „til árs og frið- VIÐ ÞEKKJUM jólin sem kristna hátíð. Frá blautu barns- beini höfum við hlakkað til jól- anna, þessarar miklu fagnaðar- hátíðar frelsarans. Það skiptir ekki máli í þessu sambandi þó ýmislegt af því, sem fram fer í kringum jólin, sé allt annað en kristilegt í eðli sínu. Jólin munu ætíð fyrst og fremst minna okk- ur á komu frelsarans og fagnað- arerindi kristindómsins. Þá er ekki óeðlilegt, að sú spurning vakni, hvort jólin séu jafngömul kristninni hér á norð- urhveli jarðar. Svo gætu menn freistast til að álykta að órann- sökuðu máli og ei»n fræðimað- ur í norrænni sögu, Þjóðverjinn Gustav Bilfinger, hefur jafnvel gengið svo langt, að neita því, að norræn jól hafi verið haldin áður en kristni var lögleidd. — Þessari kenningu hans hefur þó verið hnekkt af færari mönnum, enda mjög margt, sem mælir henni gegn, þótt hins vegar sé erfitt að lýsa heiðnu jólahaldi í smáatriðum. í þessari grein mun ég leitast við að tína fram þær helztu heimildir, sem segja frá forn- norrænum jólum. Er þar fyrst að nefna rit Snorra Sturlusonar og skáldakvæði ýmis. Þá eru heiðin jól einnig nefnd í nokkr- um öðrum íslendingasögum og Fornaldarsögum Norðurlanda. Auk fornbókmenntanna er margvíslegan fróðleik um heið- in jól að finna í ýmsum erfða- venjum og siðum, sem varðveitzt hafa frá heiðni og allt fram á 19. öld, einkum í afskekktum byggðarlögum á Norðurlöndum. Má af sumum þessara erfðavenja nokkuð marka með hverjum svip jólahátíðin hefur verið til forna. Áður en ég vík að þessum heim- ildum mun ég greina frá merk- ingu orðsins jól. Orðið jól. Orðið jól er talið eitt af örugg- um sönnunargögnum, sem taka af öll tvímæli um að jól hafa tíðkazt á Norðurlöndum í heiðni. Orð þetta, sem upprunalega kem- ur ekki fyrir nema í norrænum málum, er fleirtöluorð og hafði upphaflega fleirtöluendinguna u. Jól hefur þá uhl táknað hátíð- arnar og gefur til kynna, að há- tíðar hafi verið haldnar dag eftir dag. í frumnorrænum tíma var orðið tekið upp í finnsku og kein- ur þar fyrir í tveimur myndum, annars vegar joulu (= jól) og hins vegar juhla (=hátíð). Orð- ið kemur einnig fyrir í eist- nesku. Mánaðarnafnið ýlir, sem er úr heiðni, er dregið af nafni jól- anna. Samkvæmt Bókarbót hef- ur ýlir staðið frá 14. nóvember til 13. desember og er þá miðað við júlíanska tímatalið. Að lokum má geta þess, að í norrænum skáldakvæðum kemur fyrir Óð- insnafnið Jólnir, sem er leitt af nafni jólanna. Hefur Óðinn sýni- lega átt einhverju hlutverki að gegna við hátíðahöldin, þó ekki sé ljóst í hverju það hefur verið fólgið. Freys leikur Fleiri glefsur má nefna úr gömlum heimildum. í Haralds- kvæði, sem Þorbjörn hornklofi orti um 900, er Haraldi konungi talið það til gildis og karl- mennsku, að hann hafi viljað „drekka jól og heyja Freys leik“ á hafi úti. Gefur það auga leið, að það hefur ekki verið heiglum hent, að vera á hafi úti í svart- asta skammdeginu, eins og sigl- ingatækni þeirra tíma var. — Talshátturinn, að „drekka jól“, er talinn merkja sama og að halda jól, en hefur þó sérstakt trúarlegt innihald, sem bezt sést af því, að það er hér sett í sam- band við guðinn Frey. — Verð- ur nánar vikið að drykkjusiðum jólanna síðar. — Ekki eru fræði- menn reiðubúnir að skýra hvað átt er við með „Freys leik“, sem nefndur er. — Orðið leikur er oft notað um ýmsar trúarlegar athafnir til forna, og norski fræðimaðurinn, Magnus Olsen, segir að hér sé vitnað til sér- staks jólaleiks, sem hafi farið fram á heimilunum. — Hér verð- ur ekki gerð tilraun til að útlista það nánar, en óneitanlega hvarfl- ar hugurinn til einhvers konar f r j ósemdardýrkunar. Óðinn frjósemdarguð I Austurfararvísum segir Sig- hvatur skáld Þórðarson frá því, er hann var á leið frá Noregi til Svíþjóðar á öndverðum vetri 1018 og var rekinn frá dyrum á „Ég Hofi, sem er á mörkum Noregs og Vermalands. Sagði húsfreyja, að þar inni væri haldið álfablót, og hún óttaðist reiði Óðins, ef ókunnum manni væri hleypt inn í helgidóminn. Þetta álfablót hafa fræðimenn sett í samband við jólahald og þykir það koma ekki illa heim við timatakmarkið að því er varðar mánuðinn ýli. Hins vegar er þáttur Óðins hér óljós sem endranær, en það er ekki ólíklegt að hann komi við sögu þegar jól eru drukkin, því í forn- um skáldskap er hans oft getið í sambandi við örvandi drykki. Kæmi það og vel heim við nafn hans, Jólnir. Einn af allra fremstu fræði- mönnum í norrænni trúarbragða- sögu, Svíinn Folke Ström, telur að Óðinn hafi upphaflega vérið önnur mynd guðsins Freys, þ. e. a. s. að hann hafi í öndverðu verið frjósemdarguð. Skýrir þáð enn betur samband hans við jól- in, en síðar munu ítarlegri rök færð fyrir þeirri skoðun, að heið- in jól hafi verið frjósemdarhátíð. Má finna því nokkurn stað í heimildum. Meðan öl ynnist 1 Hákonar sögu góða segir Snorri: „Hann (þ. e. Hákon) setti þat í lögum at hefja jólahald þann tíma sem kristnir menn, ok skyldi þá hverr maður eiga mæl- isöl, en gjalda fé ella, ok halda heilagt, meðan öl ynnist. En áður var jólahald hafit hökunótt, þat var miðsvetrarnótt, ok haldin þriggja nátta jól. Hann ætlaði svá, er hann festist í landinu ok hann hefði frjálslega undir sik lagt allt land, at hafa þá fram kristniboð“. í lagasetningu Hákonar góða stíg á stokk og strengi þess heit . gengt við öll trúarbragðaskipti, að fastar venjur hins gamla sið- ar, sem illmögulegt þykir að uppræta, eru teknar upp í hinn nýja sið. Sést þetta bezt af ákvæðum í kristnarétti Gula- þingslaga. Þar segir, að menn hafi lofað að bera saman öl, sem kallast samanburðaröl, bóndi og húsfreyja jafnmikið, og skal signa ölið á hinni helgu nótt (jólanóttinni) og drekka minni Krists, Maríu meyjar og til árs og friðar. Þessi ákvæði í kristna rétti Gulaþingslaga eru góð heim ild um að samsvarandi minni hafi verið drukkin í heiðni, enda fer því fjarri að slíkt jólahald sé kristið. Leyfar þessa heiðna sið- ar hafa einnig haldizt í Svíþjóð allt fram á síðustu öld. I Warend hófst jólahátíðin með því, að drukkin var minningarskál Guðs og var ölkannan þá látin ganga kringum borðið. Eftir það drukku menn skál hvers annars. í Smálöndum var lengi ríkjandi sá siður, að menn heimsæktu granna sína á aðfangadagskvöld og hefðu með sér á könnu bezta drykk, sem til var á bænum. Gesturinn lyfti glasi og drakk granna sínum til, skál Guðs á himninum og óskaði heima- manni, konu hans og börnum, Guðs náðar og blessunar. Þann- ig gengu menn bæinn á enda. Guðmóður og ölvíma Sýnir það hve djúpum rótum jóladrykkja fornmanna hefur staðið. hve lífseigar þessar venj- ur hafa verið fram á síðustu ald- ir, og enn er bruggað sérstakt öl hér á landi, sem nefnist jóla- öl. Þegar jólaölið steig norræn- um víkingum til höfuðs þóttust þeir vera Óðni jafnir, en einn ar“, sem notaður var bæði er drukkin voru minni heiðinna guða og sem eins er getið í kristnarétti Gulaþingslaga, mun vera mjög forn. Að drekka til árs þýðir að drekka minni guð- anna og blíðka þá, svo þeir gefi gott ár, mikinn jarðargróður og frjósemi búpenings o. s. frv. Var það fyrst og fremst Freyr og aðrir Vanir, sem fórnir voru færðar í þessu skyni. Fræðimönnum hefur ekki veitzt jafnauðvelt að skýra hvað orðið „friður“ merkir í þessu sambandi. í fornu máli hefur það að vísu sömu merkingu og það hefur nú og táknar frið manna á meðal. Hins vegar hafði orðið friður einnig aðra merkingu í fornu máli og eru kunn í íslenzku afleiddu orðin friðill og frilla. Eru helztu fræðimenn norrænnar trúarbragðasögu á einu máli um merkingu þessa orðs, sem þeir telja að standi upphaflega í nánu sambandi við frjósemdarhugtök ýmis. Gölturinn leiddur í höll Jólin voru haldin til árs. Með þeim hófst nýtt ár. Enda þótt fræðimenn séu engan veginn á eitt sáttir um hvenær þau hafa verið haldin, má sú skoðun senni- lega teljast líklegust, að þau hafi verið haldin með fyrsta nýju tungli eftir vetrarsólstöður. í upphafi hins nýja árs vildu menn gjarnan komast eftir hvað það bæri í skauti sínu og var fregna af því leitað með ýmsu móti. M. a. var það gert með því að fella blótspán eins og getið er t. d. í Fagurskinnu, Ynglinga- sögu og víðar. Þá var einnig mjög tíðkað að stíga á stokk og strengja heit á jólum. Gerðu menn það að bragarfulli. í Sæm- undar-Eddu og öðru handriti Her vararsögu er sagt frá sérkenni- legri athöfn á jólum. — Segir þar frá því, að Heiðrekur kon- ungur á Reiðgotalandi hafi heit- ið að gefa Frey þann gölt, er hann fengi mestan. — Var hann svá helgur, að yfir burst hans skyldi sverja um öll stór mál. Jólaaftan var gölturinn leiddur í höll fyrir konunginn og lögðu menn þá hendur yfir burst hans og strengdu heit. Síðar var hann blótaður Frey að sónarblóti sem frjósemisfórn. — Svo sem kunn- ugt er annars staðar frá, reið frjó semdarguðinn Freyr um á gelti sínum, Gullinbursta, en þessi frásögn af Heiðreki konungi styð ur það, sem sagt hefur verið hér að framan, að fornnorræn jól hafi verið frjósemdarhátíð. Kunnur sænskur fræðimaður, Martin P. Nilsson, telur sögu þessa hafa mjög sterkt heimild- argildi. Sú hugsun, að leiða gölt- inn inn í veizlusalinn, sé svo fjarstæðukennd, að þar geti tæp- ast verið um hreina uppfinningu að ræða. Þá bendir sami fræði- maður einnig á hve mjög jóla- gölturinn kemur við sögu í síð- ari tíma jólasiðum. Fram eftir öldum hélzt sá siður sums stað- ar í Svíþjóð, að bera grís í heilu lagi inn á jólaborðið. Annars staðar var svínshöfuð borið á borð og mátti þá ekki eta eyrun eða nasirnar. Einnig kom fyrir, að lagað var brauð til jólanna, sem var nákvæm eftirlíking af svíni og má af þessu sjá, hve hinn forni norræni blótsiður hef- ur staðið föstum rótum í með- vitund almúgans. Hvernig hátíðin fór fram Af framanskráðum heimilda- brotum má nokkuð geta sér til hvernið heiðið jólahald hefur farið fram. Það hefur farið fram einhverntíma nálægt miðjum vetri og er ekki með neinni vissu hægt að grafast fyrir tíma jóla- haldsins. Á vetrum sátu víking- arnir fjölmennir að búum sínum, höfðu viðað að sér firnum vista og ratað í margar mannraunir, sem gaman var að segja frá í fjölmenni. Viðskipti voru ekki um hönd höfð, þing ekki hald- in, engar kvaðir hvíldu á mönn- um og gafst því góður tími til áhyggjulausra veizluhalda. Þá var réttur tími til að undirbúa fórnarhátíð og bjóða guðunum til gleði, halda sameiginlega hátíð guða og manna og tryggja sér velvilja guðanna í næstu framtíð. Þegar mikið þótti við liggja var fórnað mönnum, eins og Án kon- ungur gerði, en oftar hefur verið fórnað hesti eða kvígu, svíni eða sauð. Fórnardýrinu hefur verið slátrað fyrir framan guðamynd- irnar, blóðinu safnað í ker og stökkt bæði á menn og guða- myndir, altar og hofveggi. Guð- inn var sjálfur nærstaddur í lík- neski sínu og blóðið styrkti þau bönd, sem knýtt voru milli guða og manna. Þegar guðirnir höfðu fengið sitt var gengið til stofu eða gilda- skála. Með veggjum voru lang- bekkir, en hásæti fyrir miðju með öndvegissúlum á hvora hönd, sem tóku til lofts. Þær voru prýddar guðamyndum og litið á þær sem nokkurs konar hús- guði. Borð munu hafa verið lít- il og mjó. Engir diskar voru not- aðir, en maturinn lagður á borð- in og tók hver til sín með hönd- unum. Eldar loguðu á miðju gólfi og við ytri enda stofunnar stóð mikið mjaðarker á gólfi. — Var þaðan borinn mjöður og skenkt í drykkjarhornin. Hátíðin hófst svo, eins og áður segir, með því, að borinn var fram mjöður og drukkin minni. Kjarni hátíðahaldanna Það sem hlýtur að vekja for-

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.