Morgunblaðið - 14.12.1961, Blaðsíða 13

Fimmtudagur 14. des. 1961
MORGUNBLAÐIÐ
13
AHTIGONA
Sófokles: Antígona. Harm-
leikur. 140 bls. Jón Gíslason
þýddi úr frummálinu og rit-
aði inngang um þróun leik-
listar. ísafoldarprentsmiðja
hf., Reykjavik 1961.
I>AÐ telst vissulega til helztu
bókmenntaviðburða ársins, að
kominn er út í annað sinn á is-
lenzku griskur harmleikur þýdd-
ur beint úr frummálinu. Má
furðu sæta. að við skulum ekki
fyrr hafa eignazt á íslenzku nema
einn þeirra 32 gimsteina, sem
varðveitzt hafa frá hendi grísku
Iharmleikaskáldanna á 5. öld fyrir
Krist, og það því fremur sem
íþýðing Sveinbjörns Egilssonar á
kviðum Hómers kom hér út
fyrir rúmum hundrað árum oj
olli kaflaskiptum i íslenzkum
bókmenntum. Sigfús Blöndal
þýddi og gaf út „Bakkynjurnar"
eftir Evrípídes fyrir mörgum ár-
um.
Dr. Jón Gíslason hefur ráðizt
í það stórvirki að íslenzka
„Antígonu“ eftir Sófokles, eitt
bezta verk þessa mikla snillings,
sem vart á sér jafningja í leik-
bókmenntum heimsins. Þremenn
ingarnir frægu frá 5. öld f. Kr.,
þeir Aiskýlos, Sófokles og
Evrípídes, bera höfuð og herðar
yfir leikskáld heimsins. og mun
enginn nema Shakespeare kom-
ast í hálfkvistí við þá, þar sem
þeir ná hæst í list sinni.
„Antígona" er í mörgu tilliti
eitt ,*,alþýðl-égasta“ vérk Sófo-
klesar en tæplega eins heilsteypt
eða dramatískt og „Ödípús kon-
ungur“, sem margir telja bezt
byggða leikhúsverk allra alda.
Sófokles var frábær form-snill-
ingur og töfrandi skáld, en hljóð-
látari og innhyerfari en skáld-
bræður hans, Aiskýlos og Evríp-
íd-es. Honum var ríkust í huga
ráðgáta mannlífsins hin óræðu
rök tilverunnar og lítt skiljanleg
örlög einstaklingsins.
„Antígona“ bregður upp Ijósri
mynd af þeim vandamálum sem
mest sóttu á Sófokles: sam-band
einstaklingsins við heildina eða
þjóðfélagið; átök samvizkunnar
við hin opinberu boð og bönn
sem menn hafa sett til að halda
uppi lögum og reglu. í trúarleg-
um skilningi fjallar leikritið um
þá spurningu, hvort sé mannin-
um mikilsverðara: að beygja sig
undir vilja guðs eða hlíta lögum
manna. Þá hefur leikritið einnig
verið túlkað sem skírgreining á
hinum djúpstæða eðlismun kynj-
enna: annars vegar konan, fjöl-
skyldan, trúin; hins vegar ka-rl-
maðurinn. ríkið, valdið. Antígona
verður fulltrúi samvizku eða
eðlisávísunar, en Kreon talsmað-
ur skynsemi og stjórnvizku.
Það er til marks um mikilleik
þessa magnaða skáldverks, að
menn túlka það á ýmsa vegu,
hver eftir sínum skilningi eða
persónulegu þörfum og viðhorf-
um. 1 því tilliti minnir það á
„Hamlet".
Að mínum skilningi er þunga-
miðja leiksins hið síendurtekna
stef grískra har-mleika: tvíræði
þess sem gott er í manninum —
hinn „tragíski brestur", sem oft
er samfara beztu guðsgáfum.
Bæði Antígona og Kreon eru heil
og sönn I tryggð sinni við helgar
pkyldur — bæði láta þau stjórn-
ast af heitri og einlægri sannfær
ingu, og bæði líða þau skipbrot
fyrir sannfæringu sína. Sé það
rétt, að Kreon falli á „hófleysi“
(koros) sínu og „ofmetnaðarfullu
athæfi“ (hybris), á það ekki síð-
ur við um Antígonu, þó málstað-
ur hennar sé okkur meir að skapi
og „réttari" samkvæmt því mati
eem við leggjum á vilja og frelsi
einstaklingsins.
„Antígona“ er sígilt verk i víð-
tækasta skilningi. Vandamálin
eem þar eru tekin til meðferðar
eru jafnnákomin okkur og þau
voru Forn-Grikkjum. Er sam-
vizka einstaklingsins æðri öllum
mannasetningum? Eru til helgari
skyldur og háleitari en þær sem
þjóðfélagið og löggjafarvaldið
leggja okkur á herðar? Svarið
virðist vera einfalt þegar við
horfum á vandamálið úr hæfi-
legri fjarlægð, en það getur vaf-
izt fyrir okkur þegar við erum
í návígi við það, þegar við lifum
við aðstæður sem heimta hættu-
legt uppgjör, eins og t.d. í ein-
ræðisríki.
Hið kunna franska leikskáld
Jean Anouilh samdi eitt þekkt-
asta verk sitt, „Antígónu", upp
Dr. Jón Gíslason.
úr samnefndu leikriti Sófokles-
ar og notaði sömu persónur. Leik
ritið var sýnt í París í lok seinni
heimsstyrjaldar, meðan Þjóðverj
ar hersátu borgina, og vakti
feikna athygli. Með óverulegum
-breytingum á verki Sófoklesar
tókst Anouilh að blekkja ritskoð
un nazista og beina þeirri spurn-
ingu til landa sinna, hvort ein-
staklingnum bæri að rísa gegn
harðstjórninni og ganga í dauð-
ann fyrir sannfæringu sína. ef
nauðsyn krefði, eins og Antígóna
gerði. í leiknum er spurningunni
ekki svarað afdráttarlaust ját-
andi, enda hefði það verið ó-
kleift eins og á stóð, en svarið
svífur yfir verkinu í heild.
Anouilh fjallar jafnframt ui.i
efni Sófoklesar með nýjum hætti,
því hann stefnir hugsjónum og
afdráttarlausri hollustu æskunn-
ar gegn makræði og uppgjöf
eldri kynslóðarinnar.
Það sem kemur nútímamönn-
um kannski hvað helzt á óvart í
snilldarverki Sófoklesár er hin
ógleymanlega persónusköpun. —
Allar persónur leiksins, allt frá
Antígonu og Kreon niður í varð-
manninn, eru skýrt mótaðir ein-
staklingar. ísmena í hugleysi sínu
og veikgeðja tryggð við systur
sína, Hemon í ást sinni til unn-
ustunnar og máttleysi gagnvart
hörðum föður, Evrýdíka í hjálp-
arleysi sínu og mþðurást, Teires-
ías spámaður í miskunnarlausum
stranglei-k guðs útvalda.
Eins og allir grískir harmleik-
ar var „Antígona“ skrifuð í
bundnu máli sem erfitt mundi
að endurskapa á öðrum tungum,
svo nokkur mynd væri á. Dr.
Jón Gíslason hefur tekið þann
kost flestra nútímaþýðenda að
snúa leiknum á óbundið mál,
enda verður hann þannig þjálli
og meðfærilegri á leiksviði. Hins
vegar hefur hann þýtt verkið á
talsvert hátíðlega íslenzku, sem
mér finnst fara illa á, þó ég geri
mér Ijóst að með því vill hann
reyna að varðveita eitthvað af
hugblæ og reisn hins forna frum-
texta. Þetta sjónarmið felli ég
mig ekki við, því þýðingin hlýt-
ur að vera ætluð nútíðarfólki og
ættj þá að vera sem næst því
tungutaki sem við notum dag-
Xega. Á þettá ekki hvað sízt við
um leikrit, sem er fyrst og fremst
ætlað leikendum til flutnings á
sviði. Bókmálsþýðingar á leikrit-
um eru að mínu viti út í hött,
ekki sízt þegar um slík snil-ldar-
verk leiksviðsins er að ræða.
(Það gegnir kannski öðru máli
um „leikrit“ sem engin tök eru
á að sviðsetja). Mér þykir t.d.
hjákátlegt að nota sífellt fleir-
tölumyndimar „vér“ og „oss“,
„þér“ og „yður“ í samræðum per
sónanna, einkanlega þegar venju
legt mælt mál er notað í ýmsum
öðrum samböndum. Leikritið
hefði hvorki týnt reisn sinni né
skáldskapargildi, þó farið hefði
verið nær daglegu máli. og vil
ég í því sambandi minna á
Shakespeareþýðingar Helga Hálf
danarsonar, sem verið gætu fyrir
mynd allra þýðenda klassískra
verka.
Hitt er sjálfsagt að játa, að
þýðingin er ljós og yfirleitt þjál,
hvergi beinar smekkleysur.
Dr. Jón Gí-slason hefur samið
greinargóðar og þarfar skýringar
við leikritið. og varpg þær ljósi
á mörg torskilin eða vafasöm at-
riði.
Er þá að geta um inngang bók
arinnar, sem er ýtarlegur (64
bls) og mjög gagnlegur þeim sem
vita vilja deili á þróun grísku
harmleikanna til loka blóma-
skeiðsins. Höfundur rekur á ljós-
an og skilmerkilegan hátt upp-
tök harmleikanna og þróun fram
til loka 5.' aldar f. Kr., bendir á
rætur þeirra 1 trúarathöfnum,
skýrir merkingu þeirra og til-
gang, ræðir hina ýmsu þætti
þeirra og þá nýbreytni sem hver
áðurnefndra þremenninga kom á
framfæri í verkum sínum.
Er öll þessi saga rakin af auð-
særri þekkingu og flest sem máli
skiptir tekið til umræðu nema
eitt meginatriði, sem aðeins er
tæpt á, en ekki rætt nánar. Höf-
undur segir á bls. 50: „Meira að
segja fáum vér jafnvel hugboð
um, að ósigur hetjunnar sé með
einhverjum hætti hinn mesti sig-
ur. Þess vegna skiljumst vér við
harmlei-kinn styrkari í huga og
trúaðri á göfgi mannsins." Hér
hefði verið þörf fyllri skýringar
á því grundvallarhugtaki harm-
leikanna sem Grikkir nefndu
„kaþarsis" og lauslega mætti
kal-la „hreinsun" eða „hreinsandi
áhrif“ harmleiksins. Það er út-
breiddur misskilningur, að harm
leikarnir séu bölsýnisverk sem
leggi áherzlu á hið nei-kvæða eða
vonlausa í mannlífinu. Þvert á
móti felst í þeim mikil og sterk
lífsjátning — þeir lyfta áhorfend
um til ferskrar skynjunar á stór
fengleik og óbilandi krafti lífs-
ins. Með því að taka þátt í því
sem fram fer á leiksviðinu fær
áhorfandinn sérkennilega útrás,
hann lifir örlög persónanna,
„hreinsast", verður stærri og
heilli mannesfeija eftir en áður.
Þetta er staðreynd sem flestir
áhorfendur harmleika hafa reynt,
staðreynd sem slær botninn úr
þeirri kenningu að svokallaðar
„bjartsýnisbókmenntir" þar sem
allt endar í lukkunnar velstandi
séu göfgandi og heilsusa-mlegar.
Því er öfugt farið, af því slíkar
„bókmenntir" eru byggðar á
blekkinigum og lygi.
„Antígona“ Sófoklesar var
flutt í Ríkisútvarpinu snemma á
árinu 1959, og munu þannig ein-
Ndvemberbréf
frá Gísla Brynjólfssyni
heySkapur á sól-
HEIMASANJJI.
Hvernig gekk heyskapurinn á
Sólheimasandi í sumar? spurði
ég Ásgeir hreppstjóra í Fram-
nesi, þegar ég hitti hann á dög-
unum á leiðinni að sunnan.
Hann gekk ágætlega eins og
náttúrlega slátturinn yfirleitt,
sagði Ásgeir. Ræktunin á sandin
u-m var aðallega slegin síðast í
júlí og fyrst í ágúst. Þá var hey
skapartíðin upp á það allra bezta,
svo að heyið verkaðist með af-
brigðum vel. Þegar heyið er orð
ið þurrt er því ýtt saman í all-
stóra bólstra, svo er þvi ekið
heim þegar henta þykir. Þegar
ég hitti Ásgeir, skömmu eftir
veturnætur, voru þrír bændur af
fimm, sem þarna eiga tún, búnir
að.taka heim allt sitt hey. Aðra
vantar hlöðurúm.
Það er ekki gott að segja um
hve heymagnið er mikið af
sandinu-m í allt, segir Ásgeir að
lok-um, en ekki þætti mér ótrú
legt, að það væri hátt á annað
þúsund hestar.
UMBÆTUR Á SfÐUNNAR
PÓSTVESENI.
Að áliðnum Skaftáreldasumr-
inu 1783 fékk srv Jón Steingríms-
son bréf frá biskupnum í Skál-
holti. Honum fannst það hafa
verið all-lengi á leiðinni „og fer
það illa“ segir sr. Jón, „þá magt-
áliggjandi bréf liggja svo lengi,
og er því miður, að póstvesenið
hér á landi, er þeir hafa látist
vera að erfiða svo upp á, kemst
ei í stand“.
Ekki tel ég að við Skaftfelling
ar höfum þurft að kvarta við
póstvesenið um fram annað fólk
í dreifbýlinu. Póstferðir eru tíð
ár hingað að Klaustri árið um
kring, sérstaklega að sumrinu.
Svo er pósturinn vikulega borinn
út um sveitirnar. En nú á þetta
að komast í enn-þá betra „stand“.
Hér er mjólkurbíllinn á ferðinni,
daglega eða annanhvern dag, og
nú er ætlast til að hann leysi
af hólmi hina gömlu pósta. Bréf
og blöð í allar sveitirnar milli
sanda, nema Álftaver, verða les
in sundur á Klaustri, og svo verð
ur þeim dreift á alla mjólkur-
palla, þar sem póstvesenið hefur
sett upp litla, fagurrauða járn-
kassa, sem ljóma i skammdegis-
sólinni. — Um næstu áramót á
þessi nýja skipan að komast á.
NÝ RAFSTÖÐ.
Á s.l. ári bætist ein ný rafstöð
við í þessari miiklu rafmagns-
sýslu. Enn hef ég ebki séð þess
getið í fréttum. Það fer því ekki
illa á að sagt sé frá þessum nýja
Ijósgjafa í þessum skammdegis-
pistli.
Þessi rafstöð er á Hruna á
Brunasandi, þeirri flatlendu sveit,
þar sem maður þarf helzt að hafa
hallamál til að finna nokkra mis-
hæð. Hvernig má þá fá þar fall
hæð til að framleiða raforku?
Eystri álma Eldhraunsins ligg
ur fram á Brunasand. Undan
hrauninu, koma margir lækir.
Hraunið og sandurinn hafa síað
úr þeim allan leir, svo að silfur
tærir falla þeir fram á flatneskj
una.
Milli bæjanna Teygingalæks og
Hruna kom þrír lækir undan
hraunbrúninni. Þeir heita: Innri
og Fremri Sandalækur og Litli-
lækur. Nú voru þeir allir sam-
einaðir í eitt og gerð af þeim uppi
staða við veginn, sem liggur
þarna meðfram hrauninu. En
hvernig var nú hægt að fá fall
hæð þarna á s. a. s. marflötum
sandinum?
* Sófokles.
hverjir kannast við verkið af vör
um íslenzkra leikara, en það er
fyrir löngu kominn tími til að
Þjóðleikhúsið taki grískan harm
leik til sýningar, svo sem til að
koma íslenzkum leikhúsgestum í
lífrænt samband við upphaf vest-
rænnar leikmenntar. Virðist mér
„Antígona ‘ einmitt tilvalið upp-
haf slíkrar nýbreytni — að sjálf
sögðu með lagfæringum á text-
anum. Af eigin reynslu er mér
kunnugt um, að verkið er mjög
leikrænt; mér gafst tækifæri
til að leika í því smáhlutverk í
New York fyrir nokkrum árum,
og verður mér sú reynsla jafnan
minnisstæð, ebki sízt vegna þess
hve vel áhorfendur tóku sýninjr
unum.
Frágangur á þessari bók er
mjög til fyrirmyndar þegarí frá
eru taldar nokkrar prentvillur.
Hún er prýdd 40 ljósmyndum,
sem flytja „með sér nokkúrn and
blæ hinnar fornu menningar,
sem snilldarverkið „Antígona" er
sprottið af“, eins og höfundur
keihst að orði í eftirmála.
, Sigurður A. Magnússon.
Um 50 metrum austan við uppi
stöðulónið var rafstöðin reist.
Þar var grafinn skurður og nær
hann ca. 600 m austur á sand-
inn. Er skurður þessi hið mesta
mannvirki, þvi að hann varð að
vera allt að 20 m. víður til þess
að fá hann nægilega djúpan.
Mun hann hafa kostað um 20
þús. kr. Við enda hans er svo
rafstöðin byggð og fæst þar 2,5 m
fallhæð. Aðrennslisrörin úr lón
inu að stöðinni eru ca. 50 m að
lengd og víddin % m. Stöðin
framleiðir 6 kw. og mun hafa
kostað um 220 þús kr., þegar öll
vinna heimamanna er talin. Si-g-
fús H. Vigfússön rafvirki og
bóndi á Geirlandi annaðist upp
setningu. Ber allt verkið glögg
an vott um verkhyggni hans og
vandvirkni. Eigandi stöðvarinnar
er Einar J. Anesson, bóndi á
Hruna.
Nú eru þeir horfnir Innri- og
Fremri-sandlækir og Litli-lækur,
sem áður liðuðust eins og silf
urstrengir milli gróinna bakka í
hraunkrikanum á Brunasandi. Nú
eru þeir bara venjulegt vatn,
sem seitlar eftir beinum skurði
austur sandinn. En heima á
Hruna Ijóma rafljósin og ylur-
inn breiðist um allan bæinn.
— G. Br,
Leiðrétting
LEIÐINLEGT línubrengl varð i
minningargrein um Hólmfríði
Júlíusdóttur í blaðinu i gær, og
raskaði það setningaskipun á
tveimur stöðum. Réttar eru setn-
ingarnar þannig: „Hólmfríður
var fædd að Tjarnar-Garðshorni
(nú Laugahlíð) í Svarfaðar-
dal.... “ og „Þeir sem þekktu
hana minnast þess einnig hve
blíð og mild hún var og hve
ástrík móðir og amma. Hinir
fjölmörgu sveitungar hennar,
frændur og vinir víðsvegar á
landin-u, minnast og sakna gest-
risni hennar og gjafmildi, því að
hún mátti ekkert aumt sjá án
þess að rétta hjálparhönd og
bæta úr eftir efnum og ástæð-
um.“