Morgunblaðið - 07.04.1963, Blaðsíða 6

9
MORCUNBL A Ð1Ð
Sunnudagur 7. apríl 1963
Atgeir Gunnars
EF Þjóðminjasafn fslands hefði
verið sfcofnað árið 1763 eða einni
öld fyrr en Sigurður Guðmunds-
son málari gerðist aðalhvata-
maður að Forngripasafninu, er
efcki ólíklegt, að safnið ætti nú
í fórum sínum m. a. tvö af fræg-
ustu vopnum sögualdarinnar
þ. e. a. s. atgeir Gunnar Há-
mundarsonar og Rimmugýgi
Skarphéðins. Að vísu á safnið fá-
eina atgeira eða höggspjót (leiíár
þeirra), en þeir eru vafalaust
mun smávaxnari en atgeir Gunn-
ars. Hvað snaghyrndar exir snert
ir, en Rimmugýgur taldist til
þeira, er því til að svara að Þjóð
minjasafn íslands virðist ekki
eiga neina snaghyrnu í sínum
fórum, sem nokkur veigur er í.
En ekki þýðir að gráta Bjöm
þónda og því gæti það verið
skemmtilegt rannsóknarefni að
grennslast fyrir um það, hvað
orðið hafi af þessum tveim víð-
frægu vopnum frá því að þau
voru síðast notuð til víga sam-
kvæmt frásögn Njálssögu — og
loks hvar þau skyldu vera niður-
komin í dag, svo fremi þau séu
ekki með öllu týnd, þótt líkur
bendi til að svo sé ekki sam-
kvæmt eftirfarandi:
( ATGEIR GUNNARS
Eins og flestir vita náði Gunn-
ar atgeirnum á sitt vald, er hann
hafði vegið bræðuma Hallgrím
Og Kolskegg við eyna Eysýslu,
(en það er eyjan ösel í Eystra-
salti austur frá Gotlandi). Fór
mikið orð af þessu vopni, sem
var höggspjót (lensulagað spjót)
Og það ekki af lakara taginu,
Sennilega með stálfjöður ( og
þessvegna söng í því, er það rakst
í eitthvað). Eitt er víst, að Gunn-
ar batt mikla tryggð við atgeir-
inn og hét því að bera hann til
dauðadags, sem hann og efndi.
Vó Gunnar margan manninn með
otgeirnum þau 16 ár, sem hann
bar hann samkvæmt frásögn
Njálu. Var þá ýmist, að hann
lagði menn í gegn með honum,
hjó þá eða skaut atgeimum í
gegnum þá og vó þá jafnvel
upp á honum.
Er óþarft að taka það fram
«ð atgeirinn var voldugt högg-
spjót þ.e.a.s. allt í senn höggvopn,
lagvopn og skotvopn eða eins og
fomleifafræðingurinn Hjálmar
Falk lýsir honum í bók sinni
Waffenkunde, að hann hafi verið
*ins og tvíeggjað sverð á spjóts-
skapti. Kemur sú lýsing vel heim
▼ið það, sem ég hefi áður skrifað
í dagblöðin um þetta vopna,' svo
og hin gagnmerku rit „Gullöld
Islendinga" eftir Jón J. Aðils
sagnfræðing (útg. 1906 og 1948)
' og „fþróttir fornmanna" eftir dr.
Björn Bjarnason frá Viðfirði
(útg. 1908 og 1950). Þá má minn-
ost á fornleifafræðinginn Jan
Petersen, er birtir greinilegar
fomleifar (mynd) af atgeir á bls.
32 í bók sinni um norræn forn-
vopn (útg. 1919). Er sú mynd
mjög svipuð þeirri teikningu, sem
hinn frægi norski málari Andreas
Bloch, gerði af atgeirnum í bók-
inni „Vore Fædres Liv“ útg. fyrir
síðustu aldamót (1898), að því
undanskildu, að Bloch hefur fjöðr
ina (blaðið) á atgeir Gunnars
lengri eða nálega eina og hálfa
alin (fórna), sem mun vera nær
sanni (60—70 cm.).
Nú kunna einhverjir að spyrja
hvort marka megi myndir norska
málarans (A.B.) um búnað forn-
manna, vopn þeirra og verjur
o. fl. svo ég noti svipuð orð og
dr. Finnbogi Guðmundsson í for-
mála hans að bókinni „Þá nðu
hetjur um héruð“. En hún var
raunar nokkurskonar ísl. þýðing
á nokkrum köflum úr bókinni
„Vore Fædres Liv“ ásamt tilheyr-
andi myndum eftir Andreas
Bloch. Sneri dr. Finnbogi sér
bví rakleitt til Kristjáns Eldjárns
þjóðminjavarðar varðandi þetta
atriði. Taldi Þjóðminjavörður, að
myndimar sýndu ljóslega, að
teiknarinn hefði gert sér far um
að kynnast ytri menningu þeirra
tíma, sem sögurnar gerast á, að
svo miklu leyti, sem slíkt er
unnt á þjóðminjasöfnum. Vopnin
(allar leturbreytingar mínar)
væru t.d. oftast nærri réttu lagi.
En oft væri lýsingar sagnanna
sjálfra mjög rangar frá þessu
Sjónarmiði, og hefði teiknarinn
sýnilega reynt að sigla milli skers
og báru, fara sem næst því, er
hann hugðist sannast um vopn
og húnað fornmanna, en ofbjóða
þó ekki lýsingu sagnanna sjálfra,
þar sem þessu tvennu bar á
milii.
Svo mörg voru þau orð hins
mæta manns, Kristjáns Eldjárns
þjóðminjavarðar, en þess ber þó
jafnframt að gæta, að skoðanir
hans byggjast fyrst og fremst á
því, er hann hafði þá (um 1950)
sjálfur séð af fornvopnum og
fornleifum, sem fundizt höfðu í
haugum eða kumlum, einkum
hér á landi. Er umsögn hans þar
af leiðandi mikil viðurkenning
á teikningum norska málarans,
því að það hljóta þó flestir að
vita, að stærstu og beztu vopnin
— svo sem atgeir Gunnars og
öxi Skarphéðins — voru ekki
heygð með eigendum þeirra,
heldur geymd sem gersemar svo
sem síðar verður að vikið.
Teikning sú, sem fygir þessari grein er að sjálfsögðu af öxinni
Rimmugýgi (til vinstri) og atgeirnum hans Gunnars (til hægri).
Hefi ég þar stuðst við teikningu Steingríms hiskups af öxinni
og fornleifar þær, sem fundizt hafa af atgeirum. Eins og
gefur að skilja vantar þó allt skaptið og nokkuð af falnum
á atgeirsteikninguna svo og hluta af skapti axarinnar. Auk-
þess var að sjálfsögðu ekki unnt, að hafa stærðarhiutföll vopn-
anna rétt á svona afmörkuðum skildi.
fengið sjálfan atgeirinn hans
Gunnars í vörpuna!! — Að vísu
hefðu Bretarnir ekki borið kennsl
á vopnið, sem þeir kölluðu stórt,
lensulagað spjót, en íslendingur-
inn Páll Jónsson (bróðir Jóels
Jónssonar skipstjóra), sem þá var
staddur í Hull (en nú er látinn)
sagði höfundi áðurnefnds rita
nokkru síðar, að hann og fleiri
landar hans hefðu strax álitið, að
þetta vopn væri líklega atgeirinn
hans Gunnars á Hlíðarenda, sem
fór í sjóinn á sömu slóðum ca.
130 árum áður með Eggert Ólafs-
pyni. Umræddur Páll Jónsson
virðist hafa verið vel að sér í ís-
lendingasögunum og haft mikinn
áhuga fyrir því hvað Bretarnir
gerðu við atgeirinn, því að hann
komst að því (semkvæmt frá-
sögn höfundar áðumefnds rits),
að atgeirinn hefði verið látinn á
fomgripasafn í Hull.
Samkvæmt framanskráðri frá-
sögn (sem er ekki laus við dá-
lítinn æfintýrablæ), kann svo að
vera, að atgeirinn sé aftur kom-
inn upp á þurrt land og prýði
erlent forngripasafn í Hull. Á
hinn bóginn vil ég engan dóm á
það leggja hvort hægt sé að
treysta slíkum frásögnum, þótt
komizt hafi á prent, enda átti
þessi atburður að hafa gerzt fyrir
60 árum og heimildarmaðurinn
nú látinn. Engu að síður virðist
það ekki þurfa að kosta mikla
fyrirhöfn að ganga úr skugga um
það hvort sér sé um tilgátu eða
staðreynd að ræða. En hvað sem
þessu líður, hefur það oft hvarfl-
að að mér hve gott við hefðum
af því, einmitt nú, að fá nýjan
Sigurð málara fram á sjónarsvið-
ið þ.e.a.s. mann, sem lifði og
starfaði fyrir hugsjónir og fram-
og Rimmugýgur Skarphéðins
Stærð atgeirs Gunnars og styrk
leika má nokkuð marka af því,
að Gunnar notaði hann stundum
sem „stangarstökksstöng", er
hann varpaði sér í söðulinn með
því að stinga atgeirnum niður og
stökkva síðan á bak hesti sín-
um. Virðist Gunnar því ekki ein-
inn Hjalmar Falk og dr. Bjöm
Bjarnason frá Viðfirði svo tvö
dæmi séu tekin. Annars átti
Gunnar ekki langt að sækja kraft
ana ef út í þá sálma er farið,
því að hann var náfrændi Orms
sterka Stórólfssonar, Grettis Ás-
mundssonar, Kjartans Ólafssonar
og Egils Skallagrímssonar.
Svo vikið sé aftur að „afdrif-
um“ atgeirsins, þá má telja full-
víst, að hann hafi ekki verið
heygður með Gimnari, enda segir
Njálssaga skýrt og greinilega frá
því, er Rannveig móðir Gunnars
kemur í veg fyrir það, að þetta
geigvænlega vopn sé heygt með
syni hennar.
Bannaði gamla konan öllum að
snerta atgeirinn, nema þeim, er
vildi hefna Gunnars. Tók því eng
inn á atgeirnum fyrr en Högni
sonur Gunnars greip hann að
næturlagi og lagði af stað frá
Hlíðarenda ásamt Skarphéðni
Njálssyni í þeim tilgangi að hefna
Gunnars. í þeirri för „drápu“
eftír Jóhann Bernhard
göngu hafa verið bezti hástökkv-
ari til forna (sbr. stökk hæð sína
í herklæðum, sem er þó vita-
skuld eitthvað ýkt), heldur er
engu líkara en að hann hafi
einnig getað brugðið fyrir sig
stangarstökki með góðum árangri
á forna vísu. En jafnvel þótt
manni beri vitanlega að velja
meðalveginn og trúa ekki alveg
bókstaflega öllum lýsingum forn-
sagnanna, þá leynir það sér ekki
hvílíkum hæfileikum Gunnar
hefur verið gæddur a.m.k. hvað
snertir afl og fimi og aðra glæsi-
mennsku.
Hafi atgeirinn verið álíka stórt
og rammgjört vopn of af er látið,
má geta nærri, að það hefur ekkí
verið á færi annara en heljar-
menna að handleika hann á þann
hátt, sem Gunnar gerði. Munu
fleiri vera á þessari skoðun
m. a. norski fornleifafræðingur-
þeir fjóra af þeim, sem höfðu
hælt sér hvað mest fyrir það að
hafa gengið af Gunnari dauðum,
en gáfu grið þeim fimmta (sem
aldrei skyldi verið hafa), sjálfum
Merði Valgarðssyni, — enda lof-
aði hann öllu fögru, hét fébótum
o. fl. til þess að fá að halda lífi.
Högni vó tvo af áðurnefndum
fjórum mönnum, báða með at-
geirnum. Voru það þeir Hróaldur
sonur Geirs goða og Þorgeir
Starkaðsson.
Síðan þetta gerðist (um það
bil árið 990) virðist atgeirinn
ekki hafa verið notaður til víga,
heldur geymdur eins og glóandi
gull um margar aldir, sennilega
á Hlíðarenda. Verður þó ekkert
fullyrt um þetta, enda gæti vel
átt sér stað að hann hafi verið
notaður eitthvað næstu árin, þótt
fáir hafi verið álitnir geta valdið
honum til víga. Sé sú tiigáta
rétt, mun hann engu að síður
hafa hafnað á Hlíðarenda og ver
ið varðveittur þar í aldaraðir —
svo fremi því sé á nokkum hátt
treystandi, sem góðir og gegnir
íslendingar hafa skráð eða látið
frá sér fara á prenti. En jafnvel
þótt manni beri jafnan að hafa
orð Ara fróða í huga, hygg ég
að yfirleitt megi treysta kjama
þess, er skráð var af sagnaritur
um eða höfundum íslendinga-
sagnanna og þá ekki síður því, er
skráð var á síðustu tveim öldum.
Víkur nú sögunni vestur til
Breiðafjarðardala, þegar nokkuð
er liðið á 18. öld, en þá fæddist
skáldið og náttúrufræðingurinn
EggertÓlafsson, nánar tiltekið
1/12 1726. Þarf víst ekki að
kynna hann frekar fyrir lesend-
um, en hitt mun ef til vill fáum
vera kunnugt, að hann kom mjög
við „sögu“ atgeirs Gunnars á Hlíð
arenda, ef svo má að orði kom-
ast. Eggert fær sem sé atgeirinn
að gjöf frá Brynjólfi í Fagradal
(vestra), en hann hafði aftur
fengið atgeirinn hjá nafna sínum,
Brynjólfi sýslumanni Þórðarsyni
(Tthorlacius) á Hlíðarenda. Er
svo að skilja, að atgeirinn hafi
verið varðveittur á Hlíðarenda
ailt frá því árið 1000 (eða þar um
bil) eða þar til hann er fluttur
vestur um miðja 18. öld og kemst
í eigu Eggert Ólafssonar. Hafði
Eggert miklar mætur á atgeirnum
og lét, að sögn, bera hann með
miklu yfirlæti fyrir sér, þá er
hann gekk til skips, hinzta sinni,
áður en hann drufcknaði á Breiða-
firði 30. maí 1768 — og fóst atgeir
inn þar með honum, að því er
prentaðar heimildir herma.
í þessu sambandi mætti
kannske geta þess, sem kom fram
á prenti hér í Rvík. fyrir fáum
árum varðandi hugsanleg afdrif
atgeirs Gunnars. Voru þar færð-
ar fram nokkrar líkur fyrir því,
að brezkur botnvörpungur, sem
var að fiska í Breiðubugt á
Breiðafirði um sL aldamót, hafi
kvæmdi þær. A.m.k. er allsendis
óvíst, að Forngripasafnið hefði
verið stofnsett á sínum tíma, ef
ekki hefði verið fyrir verk Sig-
urðar — og þá ekki sízt hug-
vekja þá, er hann birti í Þjóð-
ólfi 24. apríl 1862.
RIMMTJ GÝGUR
SKARPHÉÐINS
Enda þótt Njálssaga greini vel
frá því hvernig, hvar og hvenær
Gunnar fékk atgeirinn, þá gegnir
allt öðru máli um hina víðfrægu
öxi Skarphéðins, Rimmugýgi. Á
hana er ekki minnzt fyrr en
Skarphéðinn vegur með henni
Sigmund Lambason árið 979, en
þeir Sigmundur og Gunnar á
Hliðarenda voru systkinasynir.
Er engu líkara en að hún hrapi
af himnum ofan og lendi í hönd-
unum á Skarphéðni? Sé betur
að gáð virðist þó allt vera með
felldu með þessa öxi. Aðeins virð
ist sagnarritari Njálu hafa gleymt
að geta um uppruna hennar —
eða þá, að hann hefur ekki vitað
hvaðan Skarphéðni kom svo gott
vopn.
Skarphéðinn fór nefnilega
aldrei utan eins og Helgi og
Grímur bræður hans — og þvi
hefur hann ekki getað hafa sótt
hana erlendis frá. Á hinn bóginn
kann einhver að hafa gefið hou-
um öxina, sé hún erlend að upp-
runa svo sem öll beztu vopn ís-
lendingasagnanna, því að varla
hefur svo mikill kjörgrip-
ur verið smíðaður hér hekna á
íslandi.
Annars mun ég eftir láta öðr-
um að gizka á hvar Héðinn fékfc
öxina, .enda er það ekkert aðal-
atriði, heldur hitt, að hann hafði
jafnan öxi mikla að aðalvopni.
sem hann nefndi sjálfur Rimmu-
gýgi — og mun hafa verið sér-
stök tegund af snaghyrndri öxi.
Finnst mér harla hjákátlegt, ef
það er satt, sem ég hefi heyrt;
að sumir gegnir íslendingar hafi
haldið því fram á prenti, að una-
Framhald á bls. 17,