Morgunblaðið - 06.12.1967, Blaðsíða 21

MORGUNBL4ÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. DES. 1967
21
Síðasti bóndinn í Svartanúpi
Svínadalur í Skaftártungum.
SKAFTÁRTUNGAN er ólík öðr-
um sveitum „milli sanda“. Hún
dreifir e&ki býilum um skjólleysi
Gatneskjunnar eins og Meðalland
ið. Húm leggur eikiki bBeina í sam-
fellda röð undir grónum hlíðum
eins og Síðan.
Skaftártungan má raunar kall-
aist víður, hálendur dalur, sesn
Tun-guifljót síkiptir í tvennt, en
takmarkast af Hólmsá og Álfta-
versafrétti að vestan en Skaftá
og Eldhrauninu. að austan. í
þessum ,,dal“ er fjöldi fella og
hóla og heiða, grösugar lautir og
hvammar, kj arri vaxin hæða-
drög, árvalir, bungubreiðir ásar —
G. Br. skrifar
allt grasi vafið og gott undir bú.
Milli þeirra standa bæirnir, all-
langt er á milli þeirira víða og ó-
víða sézt frá einum til annars.
Bæirnir í Skaftéirtunigu eru
taldir í þessurn alkiunnu vísum:
Gröf og Ása glöggt ég les,
glaður sézt þar halur,
Hemra, Flaga, Hnífunes,
Hlið og Svínadalur.
Fljótarstaðir fá oft skell,
fást í Seli rjúpur,
Búland, Hvammur Borgarfell,
— býli Snæs — og Núpur.
Það er ekki óeðliiegt að nefna
bæina í Skaftártungu í þessu
greinarfcorni, sem er hripað í til-
efni af áttræðisafmæli Björns
Björnssonar frá Svínadal, sem
Ibátt í hiálfa öld hefur átt heima
í Vík í Mýrdal, öllum Skafí.feli-
ingum að góðu kunnur, ekki sízt
fyrir skeifnasmíði, því óvíst er
að aðrir íslendingar hafi smíðað
undir fleiri hesta en Bjöm frá
Svínadal..
Afi Björns var Eiríkur í Hlið
Jónsson hreppstjóra sterka. Kona
Eiríks var Sigríður Sveinsdóttir
læknis Pálssonar. Börn þeirra
voru sex, sem upp komusit, dæ>
urnar: Þórunn í Heiðarseli, síðar
á Fossi á Síðu, JÞuriður í Gröf,
Steinunn seinni kona sr. Páls í
Þingmúla, synirnir: elstur var
Jón bóndi og hreppstjóri í Hlíð
— þá sr. Sveinn í Ásum, yngstur
var Björn. Hann kvæntist Val-
gerði Ólafsdóttux frá Steinsmýri,
ekkju í Svínadal. Fyrri maður
hennar var Einar Jónsson, sem
dó 1882 úr lungnabólgu á bezta
aldri. Hún lagði marga'i efnis-
manninn í gröfina á þeim árum.
— Yngstur barna Einars og Val-
gerðar ej Einar brúarsmiður,
sem smíðaði 40 brýr a 10 árum
þegar Jón Þorláksson var lands-
verkfræðingur.
Björn var eina barn Valgerð-
ar og Björns. — Hún andaðist
1895. En Björn kvæotist atftur
Vigd'ísi Sæmundsdóttur frá Borg
arfelli. Varð þeim 13 barna auð-
ið, misstu það fyrsta. Hin eru:
Valmundur. brúarsmiður í Vík,
Eirí'kur, rafvinki í Svínadal,
Kjartan, verkamaður í Vík,
Krisíín. húsfreyja í Reykjavík,
Sumarliði, bóndi, Hlíð, Sæmuntf-
ur, bóndi, Múla (nýbýli úr Svína-
dal) Sveinn, húsameistari, Fossi,
Sigurjón, verkstæðisiformaðu r,
Vík, Þórunn, húsfrú, Giljurn,
Jón eldri, bóndi, Svínadal, Jón
yngri fnystihússtjóri, Klaustri,
Sigurlaug, húsfrú, Rifshalakoti.
öll eru þau Svínadalssyskin mik-
ið myndarfólk og frábærlega vel
verki farin. Öll ólust þau upp í
Svínadal nema Sigurjón. Það
hefur verið mikið afrek að koma
fram öllum þessum barnafjölda.
Svínadalur er ekkert stórbvii.
Þó mun þar hafa verið íarg-
býlt fyrir eina tíð, því að eins og
segir í vísunni:
Svínadalnum sagt er frá
seggir búa fjórir á,
Bauluvelli bragnar slá,
brúðir eftir rafca ljá.
Ekki var stórt bú þeirra Björns
og Vigdísar á nútímamælikvarða,
enda þá ekki gerðar sömu kröf-
ur til lífsins. En bæði voru þau
hjón mikil að atorku og bú'hygg-
indum, Björn nafnkunnur rösk-
leikamaður svo sem Hlíðarbræð-
ur allir. Vi'gdís forsjái og notin-
virk —.
Björn yngri dvaldist með föð-
ur sínum fram undir þrítugt. Þá
staðfesti hann ráð sitt, fékk sér
j'örð og fór að búa. Kona hans
var Snjófríður Jónsdóttir ættuð
frá Kerlingadal, f. 18. ágúst 1892
og varð því 75 ára á síðastliðnu
sumri. Þau Björn giftust 1917 og
fengu jörðina Svartanúp til ábúð
ar. Sú jörð er etfst byg'gða í Skaft
Björn Björnsson
ártungu, um klukkustundarferð
til næsta bæjar. Hún liggur und-
ir landnámsjörðina Búland, sem
á víðlendi mikið, bæði heiðar og
heimalönd. Að Svartanúpi flutt-
ist með þeim hjónum Ragnhild-
ur móðir Snjófríðar og gamall
maður, Benedikt Einarsson að
nafni.
Sumarið var sæmilegt til hey-
skapar, en túnstærðina í Svarra-
núpi má marka á því að þá feng-
uis't af því 18 hestar. Utantúns
voru slægjur það drjúgar, að alls
varð heyskapurinn hátt í tvö
hundruð kaplar. —
Næsíi vetur, 1917—18. var
frostaveturinn mikli, þegar aila
innfirði íslands lagði, hafis rak
að landinu frá Vestfjörðum tii
Gerpis, hvítabirnir gengu á 'and
og gaddurinn kornst upp í 36
stig á Grimsstöðum. —
Þá var ka.lt í baðstotfiinni á
Svartanúpi og þröngt í búi hjá
frumbýlingum. Allt bjargaðist
samt af. En næsta sumar kornu
afleiðingarnar í Ijós. Klaka tók
varla úr jörð og grasbrestur varð
með eindæmum um land allt og
töðufengurinn hjá Svartanúps-
bóndanum helmingi minni en
árið áður. Nú náði hann ekki tíu
hestburðum, Það var ekki góður
undirbúningur fyrir pað sem í
vændum var.
Svo var það einn dag um
hau'Stið — nánar tiltekið laug-
ardaginn 12. október, aflíðandi
íhiádegi. Björn hafði lagt sig upp
í baðstofu en konurnar voru eitt
hvað að sýsla niðri í eldhúsi.
Áður en hann hafði fest blund,
fann hann jarðhræringu, væga
SnjófríSur Jónsdóttir
þó, sivo að konurnar urðu henn-
ar ekki varar. Skiömmu seinr.a
kom annar kippur, svo að ekk-
ert varð úr miðdegisblundinum
að þessu sinni, Veður var kyrrt,
mistur í lotfti og sást óglöggt eða
ekki til fjalla. Er á leið daginn
fóru að heyrast miklar dunur og
dynkir, svo auðtfundið var að ó-
venjulegir atiburðir voru í aðsigi.
Um kvöldið þegar dimmdi birt-
ust leitftur og blossar, sem lýstu
upp möfckinn ytfir MýrdalsjöklL
Leyndi sér nú eikki hvað hér var
á ferð. Katla var farin að gjósa
í 16. sinn eftir næsbum 60 ára
hvíld.
í Svartanúpi gekk fólkið til
náiða, en ekki varð því svefn-
samt. Um morguninn furðaði
Björn siig á hve seint birti. Fór
hann þvi á kreik og þreifaði SJg
fraan að bæjardyrum. Þegar
hann opneði hurðina var út að
líta eins og i ketilbotn og vo
var öskutfallið gítfurlegt að þeg-
ar hann rétti út hendina fylltist
lótfi'nn á einu augabragði í sót-
hríðinni. — Þegar á leið morgun
inn sást rotfa í loÆt fr'aman við
Skálarfjall. Þá gatfst á að líta
— öskuiag yfir allt næstum í
skóvarp. — Það var ömurleg
sjón. Fólkið vildi komast fram
að Búlandb fannst uggvænlegt
að dvelja einangrað á þessuan af
skekkta bæ hvað sem að kynni
að bera, þegar svo válegir hlut-
ir voru að gerast. Birni var ekki
um slíkt ferðalag þó svo yrði
að vera. Hrossin voru
hvergi tfinnanleg nema foli, sem
kiam út úr hesthúskotfa á túninu,
þegar fólkið kom á stjá. — Var
nú haldið af sbað. Gefck allt vel
enda var veður hið bezta. Ragn
hildur og Benedikt sátu á folan-
um til skiptis en hjónin gengu.
Á Búlandi var þeim vel tekið.
Mæðgurnar og Benedikt urðu
þar etftir en Björn fór fram að
Svíniadal sótti þangað kindur
sem hanh átti og rak norður í
Svartanúp til slátrunar.
Gosið stóð til 5. nóvember.
Það hatfði þær afleiðingar fyrir
Vestur-Skatfttfellinga, sem al-
'kunna er. Allir urðu fyrir stór-
felldu tjóni, en þó engir meiru
en Tungumenn sökum öskutfalls.
Ýmsir hœttu að búa, ekki sízt
í Áltftaveri vegna þess hve jarð-
imar virtust óbyggilegar fyret
eiftir gosið. Þeir settust að í
þorpum og kaupstöðum; Vík,
Vestmannaeyjum og víðar. Sum
ar af þeim jörðum, sem menn
hurtfu frá, byggðuet aftur — aðr
ar ekki. Ein af þeim var Svarti
núpur. Hvernig hann var útleik
inn eftir gosið segir í samtíma-
lýsdngu:
„Túnið var allt svart al sandL
og engin von til að gra,s komi
upp úr því í ár, og að líkindum
ekki á nálægum tíma. Útengjár,
sem mest eru mýrar, eru nær
því svartar af sandi, en sést þó
gras á hæstu þútfum. Ekki er sjá
anlegt að þær verði slegnar
fyrst uro sinn.
Beitilandið er að sínu leyti
eins skemmit. Sauðhagi enn eigi
kominn svo teljandi sé“. — Eins
og lýsing þessi ber með' sér er
jörðin eigi byggileg, enda er á-
búandinn fluttur burt af henni“.
Um sumarmál 1919 fluttust
þau Björn og Snjófríður frá
Svartainúpi. Þar hefur ekki ver-
ið búið síðan.
Þau settust að í Vík, fyrst í
leikuhúsnæði, síðan byggðu þau
sér bæ austast í þorpinu, seinna
kom þar hús og ræktun, þótt
ótrúlegt sé að hægt væri að fá
nokkurt strá til að vaxa í því
sandhafi.
Síðan hafa þau Snjófríður og
Björn átt heima í Víkurkauptúni.
Þau hafa eignast tvær dætur:
Sigurbjörg búðarstúlka í Vik er
heimia hjá foreldrum sínum, Jóna
húsfrú í Reykjavík, kona Ólafs
Jónssonar vagnsjóra frá Skála.
Atvinn'uhorfur í Vík voru ekki
góðar þagar Snjófríður og Björn
settust þar að. Nú mundu sjálf-
sagt vera gerðar harðar og há-
værar kröfur til hins opinbera
að ráða bót á svo alvarlegu á-
standi, sem þar rflcti í atvinnu-
málum. Þá var slík kröfugerð
ekki komin í móð. Hver bjargaði
sér eins og best gegndi. Heima
fyrir féll atvinna aðallega til í
sambandi við verzlanirnar —
Kaupfélagið og Halldórsverzlun,
— útskipun og uppskipun á vör-
um, ullartaka á vorin, slátrun á
haustin. Svo var sjórinn stund-
aður þá sjaldan gaf. En sjósókn
Forsetaskipti hjó
Guðspekifélaginu
FORSETASKIPTI hafa orðið
hjá Guðspekifélagi Lslands. — Á
aðalfundi félagsins í haust var
Sigurlaugur Þorkelsson kosiim
forseti í stað Sigvalda Hjálm-
arssonar, sem baðst undan end-
urkosningu.
Félagsmenn eru nú 648 og er
íslandsdeildin fjórða stænsta
deild Guðspekifélagsins í Evr-
ópu.
Félagið heldur uppi umfangs-
miklu fyrirLestra- og funda-
starfi. Á hverju fimmtudags-
kvöldi er opinber fyrirlestur í
Guðspekiifélagshúsinu í Reykja-
vík. Þar til viðbótar eru í gangi
sjö fræðsluflokkar og ýmissa
fræðslufunda, sem haldnir eru
þar sem félagið starfar utan
Reykjavíkur.
Vedkefni á fræðsluf;und>um
eru ýmsir þættir úr heimspekL
vísindum og trúmálum í alþýð-
legu formi, allt miðað eftir.
mætti við Iíf mannsins og vit-
undarstarf. Félagið heldur eng-
um sérstökum skoðunum fram
var ekki að skapi Björns frá
Svínadal. Hann var meira gef-
ínn fyrir landbúnaðinn, þótt at-
vikin höguðu því svo, að hann
færi á „mölina eftir tveggja ára
búskap". — Hann hefur alltaf
átt skepnur fram undir seinustu
ár, þótt erfitrt væri með gras-
nyt. Kindurnar voru drjúgt búsí
lag og hesta gat hann leigt í
vegavinnu fyrir 27 aura um tím
ann (með kerru). Sjálfur fékk
hann 66 aura. Brúarvinnu stund-
aði Björn árum saman, hvert
sumarið efti rannað, með VaL-
m'und'i bróður sínum, sem allra
manna mest hefur af sínum al-
bunna dugnaði unnið að sam-
göngubótum á þjóðleiðum í
þessu viðlenda vatnahéraði.
En um helgar, og raunar allt-
af þegar Björn var heima við,
voru menn að koma og fá járn-
aða hesta eða fá einn eða tvo
ganga því s'keifnasmíði var yndi
og ástríða þessa hagleiksmanns
eins og fyrr er sagt.
0-0-0
Sá, sem þetta ritar kynntist
Birni ekki mikið meðan þeir
dvöldu báðir I Skaftárþingi, en
hafði af honum góðar spurnir,
eins og hans fólki öllu. Efna
þessa greinarkoms er aðallega
tekið úr ánægjulegu spjalli við
Björn, en hann hefur undanfarna
daga verið hér í bænium. f dag,
á áttræðisafmæli sínu, verður
hann staddur á Kirkjuteiigi 27
hjá Bimu dótturdóttur sinni og
manni hennar, Guðmund'i Þor-
steinssyni.
Þangað senda vinir hans hon-
um beztu árnaðaróskir með sama
hug og dr. Jón Þorkelsson kvað
til föður hans í ljóðabréfi:
ALLar heilar óskir beztu af
alhug mi'num,
til aiuðnu þér og öllum þín-
um,
endir skal á þess'um línum.
nema það vill vinna að bræðra-
lagi allra manna og er hverjum
félagsmanni heimilt að aðhyll-
ast hvaða skoðun sem er eða
enga, ef það er hans val.
Félagið gefur út tímaritið
Ganglera sem prentaður er i
2600 eintökum. (Fréttatilkynn-
ing frá Guðspekifélaginu).
Kensington-
steinninn og
ieynirúnaletrið
AÐ gefnu tilefni er nauðsynlegt
aS geta þess, að grein sú er birt-
ist hér í Mbl. sl. sunnudag um
Kensingtonsteininn og leyni-
rúnaletríð var þýdd og hafðl
borizt blaðinu frá þeim mönn-
um, sem standa að útgáfu á bók
Dr. Landswerk og Monge um
rannsóknir þeirra á þessu letri.
Eins og kom fram í greininni
var í henni vitnað til þessarar
nýútkomnu bókar, sem Mbl.
hefur ekki borizt. Skoðanir þær
sem fram koma í greininni eru
því ekki Morgunblaðsins, held-
ur fyrrnefndra höfunda.
Vík í Mýrdal. (Ljósm.: Guðl. Lár.)