Morgunblaðið - 28.09.1968, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 28. SEPT. 1968
15
FORSÆTISRÁÐHERRASKIPTIN í PORTÚGAL
í SAMANBURÐI við aðra ein
ræðisherra í Evrópu á árun-
um milli heimsstyrjaldanna
tveggja, kom Antonio de Oli-
veira Salazar ókunnuglega
fyrir sjónir sem alls ráðandi
í Portúgal, og virtist fátt eiga
sameiginlegt með stéttarbræðr
um sínum. Salazar tók við
völdum árið 1928, og var meiri
einvaldur en nokkur annar
einræðisherra síns tíma, þótt
ekki hafi hann beitt vínkjall-
ara-byltingu eins og Hitler,
fjöldagöngu til höfuðborgar-
innar eins og Mussolini, þing
húsbruna, né hleypt af skoti
til að ná þessum miklu völd-
um. Og þrátt fyrir mikií völd
var þessi fyrrum hagfræði-
prófessor við Coimbra-há-
skólann alltaf jafn hæglátur
og hæverskur sem mennta-
manni hæfir.
Árið 1926, skömmu eftir að
her landsins gerði byltingu og
batt þar með enda á áður
ótryggt lýðræði í Portúgal,
var dr. Sálazar, sem þá var
þekkitur hagfræðingur, skip-
aður fjármálaráðherra. Hans
fyrsta verk var að fyrirskipa
Tilkynni hann foringjunum
að ef hann fengi ekki alla
stjóm fjármála ríkisins eða
ef völd. hans yrðu síðar sfcert,
sneri hann sér fyrir fullit og
allt að kennslu við Coimbra-
háskólann, og kæmi ekki ná-
lægt stjórnmálum framar.
Þetta nægði. Leið ekki á
löngu áður en Salazar hafði
breytt stjórnarfari landsins
úr herstjómar-einræði í efina
hagslegt einræði. Árið 1932
varð Salazar forsætisráð-
herra Portúgals, en hélt áfiram
stjórn efnahags- og fjármála.
Salazar fæddlist 28. apríl
1889 í þorpinu Vimieiro í
Beira-héraði í Portúgal,
fimmta bann og einkasonur
lágstéttar-foreldra. Eiilefu étra
fór hann í undirbúningsskóla
kaþólskra prestsefna í Viseu,
en hætti prestsnámi átta ár-
urn síðar og sneri sér að hag-
fræðinámi við Coimbna-há-
háskóla, sannfærður um að
prestsembætti ætti ekki við
hann. Var hann þó alla ævi
trúmaður mikiLl. Hann kvænt
ist aldrei, og ferðaðist aldrei
út fyrir Pyreneaskagann.
Ferill Salazars
víðtækan niðurskurð opin
berra útgjalda, aðaLlega út-
gjalda á vegum ráðuneyt-
anna. Þetta líkaði hershöfð-
ingjunum ekki, og fimm dög
um eftir að Salazar tók við
ráðherraembættinu, lét hann
af því og sneri heim til Coim
bra-háskólans á ný. f apríl
1928 leituðu hershöfðingjarn-
ir aftur til Salaaars og nú
nægðu engin vettlingafök.
Krafðist hann þess að fá yfir-
umsjón með útgjöldum allra
ráðuneyta og féllust fíers-
höfðingjarnir á kröfiu hans
sem eina úrræðið til lausnar
á efnahagsvandamálum lands
ins.
Algjört gjald'þrot vofði
yfir herforingjastjórninni
þegar Salazar tók við em-
bætti fjármálaráðherra 1928.
frjálsræðisstefnum og sjórn-
málaflokkum í heild, og trúði
ekki á gildi almenns kosninga
réttar. En þa'ð var fræðikunn-
átta Salazars frekar en stjórn
málaskoðanir, sem gerði hon-
um kleift að ná einræðisvöld-
um í Portúgai og halda þeim
öll þessi ár.
Árið 1958 steig Salazar spor
í lýðræðisátt með því að heim
fla Humberto Delgado hers-
höfðingja í flughernum, sem
einnig starfaði við flugmála-
ráðuneytið, að bjóða sig fram
til forsetakjörs gegn frambjélð
Þegar Satazar tók við völd-
um ríkti í Portúgal mikið
neyðarástand. Lýðveldistakan
árið 1910 varð til lítils ann-
ars en örva spillinguna
í landinu. Hver forsetinn rak
annann. Stjórnarskipti voru
tíð, og gekk stjórnunum erfið
lega að ráða við uppreisnir,
allsherjar verkföll og pólitísk
morð. Ríkissjóður var gjald-
þrota, og spilling réði ríkj-
um innan ríkisstjórnanna.
Þótt illa væri komið mál-
um landsins. voru til samtök,
sem ekki höfðu gefið upp alla
von um björgun, og þeirra á
meðal voru samtök kristilegra
demókrata. I þeim samtökum
varð Salazar snemma áhrifa-
maður þótt ekki þætti hon-
um mikið til lýðræðishugsjóna
koma. Hann var andvígur
Antonio de Olivera Salazar
anda stjórnarinnar, Américo
Thomaz aðmírál. Delgado
gerði hinsvegar þá skyssu að
einbeita sér að framboðinu,
og tókst honum að fá mun
fleiri atkvæði, en forsætisráð
herrann hafði til ætlazt. Strax
og kosningaúrslitin voru kunn
var Delgado því sendur í flug
herinn á ný, en margir af
helztu stuðningsmönnum hans
handteknir. Seinna var svo til
kynnt að í framtíðinni kysi
þingið forseta landsins, en
þingið er eingöngu skipað
fulltrúum Salazars.
Á erlendum vettvangi hefur
Salnzar verið óhá'ður, og
reynt að marka stefnuna með
tiHiti til hagsmuna landsins
hverju sinni. Frá upphafi
borgarastyrjaldarinnar á
Spáni studdi hann Franco
hershöfðingja, en sennilega
frekar til að tryggja öryggi
Portúgals en af samúð með
spænska einvaldinum.
í síðari heimsstyrjöldinni
reyndi Salazar að halda hlut-
leysi, þótt erfitt væri. Þótt
hann að nafninu til sýndi Hitl-
er trúmennsku meðan völd
Hitlers í Evrópu voru hvað
mest, tókst Salazar að halda
fornri vináttu við Bretland.
Árið 1943 heimiláði hann
Bandamönnum að koma upp
herstöð á Azoreyjum, en þeg-
ar Hitler lézt sat Salazar í
forsæti við minningarathöfn
í Lissabon.
Salazar hafði ofstækis-
kennda trú á greiðsluhalla-
lausum fjárlögum, og lét sér
mjög annt um fjármál lands-
ins. Tókst honum um tíma að
efla verulega fjárhag lands-
ins, en að því stuðluðu aðal-
lega ríkistekjur heimsstyrjald
aráranna síðari og tekjur frá
helztu Afríkunýlendum Portú
gals, Angola. Ekki varð þó
efnahagsþróunin í Portúgal
jafn blómleg og á Spáni, eða
öðrum ríkjum Evrópu. A ár-
unum fyrir 1960 virtist efna-
hagsþróunin þó komin á þáð
stig að mikilla úrbóta mætti
vænta í framtíðinni. Þá
tóku skyndilega nýlendumar
í tauminn.
Salazar var sannfærður um
að Portúgal ætti merku hlut-
verki að gegna í nýlendum
landsins, og hann leit á ný-
lendurnar sem hluta föður-
landsins. Það kom honum
ekki við að nýlendustefnan
var að líða undir lok. Þegar
svo óveðrið skall á — fyrst
er Indverjar tóku Goa, og síð
an þegar uppreisnir hófust í
Angola, portúgölsku Guineu
og Mazambique —- var það
stefna Salazar að láta hvergi
undan. í ár var svo komið að
hann ríkti yfir landi, sem
átti í styrjöldum við þrjáir af
nýlendum sínum, og um 100
þúsund portúgalskir hermenn
bundnir í þessum styrjöldum
í Afríku. Nærri helmingur rík
isteknanna rennur til hernað-
arþarfa. Áhrif þesisa á efna-
haginn eru gífurleg. Á alþjóða
vettvangi nýtur landið lítillar
samúðar, nema þá helzt í Suð-
ur-Afríku og hjá stjórn Rhod
esíu.
Heima fyrir átti Salazar við
vaxandi örðugleika að stríða,
og neyddist til að grípa til
róttækra ráðstafana til að
tryggja völd sín gegn stjórn-
málaandstæðingum — allt frá
leynisamtökum kommúnista
til æskulýðssamtaka hægri-
sinnaðra kaþólikka. Einnig
hefur í vaxandi mæli borið
á spillingu innan ríkisstjórn-
ar Salazaras, þrátt fyrir sið-
vöndunarfordæmi hans sjálfs.
(Observer — öll réttindi
áskilin).
Frá Lissabon.
ÞAÐ hefur verið sagt um
Marcello Caetano, að hann sé
einræðishneigður að eðlisfari,
en muni þó geta komið í
kring fyrstu umbótum í frels-
isátt í Portúgal eftir að Salaz-
ar komst til valda fyrir fjór-
um áratugum.
Caetano er 62 ára að aldri,
lögfræðingur að menmtun, og
hefur nú verið skipaður for-
sætisráðherra Portúgals, efitir
því sem traus'tvekjandi fréttir
herma frá.
Hann hefur um langan ald-
ur verið álitinn mjög íhalds-
samur og líklegasti maðurinn
til að taka við af Salazar.
Hann er að sumu leyti ekki
ósvipaður Salazar. Það er
sagt, að hann sé þunglyndur,
tortrygginn og óþolinmóðuir.
Hann er stundum nefindur
„agreste“. Það er portúgalsfca
og merkir harðlyndan mann
eða 'hrjúfan. Samt er hann
stundum fyndinn og skemmti-
legur.
Caetano er hlédrægur eins
og Salazar, athugull og ná-
kvæmur. Og honum hefiur
aldrei verið brugðið um óheið
arleifca, firemur en Salazar.
En þrátt fyrir að Caetano
sé þetta svipaður þeim manni,
sem hefiur haldið Portúgal í
Marcello Caetano -
arftaki Salazars
Á yngri árum var 'hann að-
dáandi Mussolinis og fór ekki
í launkofa með það. Síðar
varð hann helzti stjórnfræð-
ingurinn í ríkisbyggingu Sal-
azairs. Árum saman hefur
hann verið hægri hönd Salaz-
ars í stjórnarstörfum.
ekki sé líklegt, að öllu verði
umsnúið á einni nóttu. Nú-
verandi leiðtogair verða að
'halda gamla stjórnarfarinu í
aðalatriðum og uppfylla kröf-
ur afturhaldsmanna í hern-
jarngreipum á annan manns-
aldur, tóku stjórnarandstæð-
ingar 'hann fram yfir alla
aðra sem höfðu hug á embætti
forsætisráðherra.
Hann á feril að baki, sem
margir trúa að boði nýj'a
skipan mála í Portúgal, þótt
Marcello Caetano
um, sem haía margir hverjir
illan bifur á Caetano og ótt-
ast að hann hverfi frá fyrri
stjórnarstefnu. En ef Caetano
verður forsætisráðherra til
frambúðar, búast margir við
að hann hneigist smám saman
til firjálslyndari stefnu.
Caetano er ébki jafnsvipað-
ur meinlætamanni í háttum
og Salazar. Hann hefiur ferð-
azt um önnur lönd og senni-
lega orðið þar fyrir áhrifum,
sem Salazar hefur aldrei tek-
ið eftir.
Salazar hefur alltaf verið
ókvæntur og sjaldan fylgzt
með lífinu í kringum sig.
Caetano er kvæntur og á
fimm börn. Reynsla hans í
stöðu rektors háskólans í
Lissabon og árangursríku lög-
mannsstarfi hefur kynnt hon-
um svið þjóðlífsins, sem Sal-
azar hefiur aldrei þekkt.
Caetano var eitt sinn blaða-
maður og það er ekfci ótrú-
legt að hainn muni slaka nokk
uð á ritskoðun dagblaðanna.
Árið 1955 samdi hann drög
að ‘lögum um blaðaútgáfu,
svipuð þeim sem gilda á
Spáni, en Salazar lagði þau
á hilluna.
Sumir balda að Caetano
rnuni draga úr harðstjórn lög-
reglunnar, sem ríki Salazars
er einbum firægt fyrir. Ár-
ið 1962 sagði Caetano af
sér embætti iháskólarektors í
Lissabon. eftir að lögreglan
sundraði hópi stúdenta sem
ætluðu að ræða vandamál sín
við Caetano. Það er talið, að
reiði Caetanos hafi ©kki
sprottið eingönigiu af því að

stúdentarnir voru beittir ó-
rétti, heldur hafi honum þótt
gripið fram fyrir hendurnar
á sér.
Eitt af helztu málunum sem
Caetano verður að fjalla um
á næstunni, er stefna Portú-
gals í nýlendumálum. Salazar
sinnti aldrei alþjóðlegum kröf
um um að nýlendunum í
Angola, Mosambiq og Guinea
yrði veitt sjálfstjóm Vafa-
laust verður lagt ennþá harð-
ar að Caetano. Skærur milli
Portúgala og kommúnistískra
þjóðernissinna í öllum þrem-
ur nýlendunium hafa sífellt
farið harðnandi á síðustu ár-
um.
Á þessu ári munu fyrstu
þeldökku námsmennirnir út-
skrifast úr háskólum í Angola
og Mosambique, og það getur
orðið upphaf annarrar og
skaplegri baráttu þjóðernis-
sinna í nýlendunum.
Þrátt fyrir virðingu þá, sem
Caetano krefst sér til handa
vegna reynslu hans og við-
burðaríkrar fortíðar, hefur
hann oft sagt að hann vildi
ekki verða forsætisráðherra.
Þegar Américo Thomaz, for-
seti, hvatti hann til þess að
taka að sér embættið, féllst
hann loks á það, „með mikilli
fórnarlund“, að sögn þeinra
sem til þekkja.