Morgunblaðið - 27.10.1968, Blaðsíða 8

8
MOROUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. OKTÓBER 1968
Við íslendirugar kunnum að
tetja Tékkóslóvakíu með meira
en 14. millj. íbúa all fjölmennt
ríki. Landið er samt daemigert
smáríki, og saga þeirra þjóða,
Tékka og Slóvaka, sem þar
búa, er einkennandi fyrir smá-
þjóðir, sem öldum saman hafa
orðið að sæta nauðung af hálfu
ríkja, er hverju sinni gátu stát-
að af þeirri vafasömu sæmd að
kallast stórveldi. öldum saman
voru Tékkar og Slóvakar und-
ir stjórn HDabsborgara, Tékkar
undir beinni stjórn frá Vín og
Slóvakia hluti af Ungverja-
landi. Þessar tvær þjóðir hétdu
engu að síður dýrmætasta menn
ingararfi sínum, tungunni, og
þegar Tékkóslóvakíu varð sjálf
stætt ríki 1918, var munurinn á
þessum tveimur þjóðum í þessu
»liti ekki meiri en svo, að þær
skildu auðveldlega tungu hvorr
ar annarrar. Það var tungu-
málið, sem batt þær fyrst og
fremst saman og var hvað sterk
asta sögulega forsendan fyrir
því, að Tékkóslóvakía var mynd
uð. Þannig er það enn, enda
þótt hér sé um tvær þjóðir að
ræða með talsvert ólíka sögu
að baki.
Prag, höfuðborg þessa lands,
varð til á miðö'ldum við vað
yfir ftjótið Moldá, þar sem leið
ir kaupmanna úr öllum hlut-
um Evrópu lágu saman. Þessir
menn fluttu með sér ólíka menn
ingu og Prag varð snemma al-
þjóðleg menningarmiðstöð. Þang
að lágu frábrugðnir menning-
arstraumar hvaðanæva að úr
Evrópu. Háskóli var þar stofn-
aður þegar 1348 og Prag varð
mennta- og menningarsetur.
Lærðustu menn miðalda lögðu
þangað ’leiðir sínar til þess að
kenna en ekki síður til þess
að nema meir. Nýjar hugmynd-
ir í lífsskoðun voru teknar tit
meðferðar en gamlar brotnar
til mergjar og kastað fyrir róða.
I Prag hófst entdurskoðun á
rammbundnum trúarkenningum
kaþólskunnar, sem síðan leiddi
til stórfelldra umbyltinga í Ev-
rópu, er með sanmi má segja,
að hafi verið undanfari nýs
menningartímabils. Enn í dag
er Prag vettvangur, þar sem
ríkjandi lífsskoðanir eru tekn-
ar til meðferðar og endurskoð-
aðar með þeim afleiðingum, að
hriktir i viðjum heims og heil
kerfi stjórnmá'la- og lífsskoðana
verða atdrei söm og áður.
En Prag hefur einnig verið
takmark fjandsamlegra herja.
Stundum voru það Frakkar,
stundum Prússar, Svíar og marg
ir aðrir. Það vantaði ekki til-
efnin. Ýmist var það baráttan
um kórónu Bæheims, útrýming
hússítiskra villutrúarmanna, her
ferðir gegn Napoleon mikla eða
brjálæðislegur draumur Hitlers
um þúsund ára ríkið. Þarna
var hjarta Evrópu. Bismarck
sagði, að sá sem hefði Bæheim
á valdi sínu, gæti einnig ráðið
yfir allri Evrópu. Og enn einu
sinni hefur erlendur her her-
numið Prag.
FORSAGAN
Ef kanna á forsögu þess harm
leiks, sem hófst síðla kvö'lds
20. ágúst st. verður að skyggn-
ast aftur um tuttugu ár. f febrú
ar 1948 náðu kommúnistar öll-
um völdum í Tékkóslóvakíu.
Landið gat þá framar öðru tal-
izt vestrænt ríki, hvað menn-
ingu og lífsviðhorf snerti. Það
átti að vísu við mikla efnahags
örðugleika að etja, því að sár
heimsstyrjaidarinnar voru fjarri
þvi að vera gróin. Tékkóslóva-
kía hafði ekki orðið svo mjög
hart úti í sjálfri styrjöldinni,
en nær 6 ára stjórn nazista
hafði gengið hart að fólkinu.
Þjóðverjar höfðu mergsogið það
í þágu stríðsvélar sinnar, en
engu að síður mátti vænta þess
að Tékkóslóvakía myndi jafnt
sem önnur lönd í hinum frjálsa
hluta Evrópu, rétta úr kútnum,
þegar fram liðu tímar. Fólkið
var tápmikið, menntun á
háu stigi, þó einkum á með-
al Tékkanna og í landinu
var öflugur iðnaður, kunn-
ur fyrir gæðavörur um allan
heim, árangur starfs margra
kynslóða.
Við valdatöku kommúnista er
unnt að fullyrða, að Tékkóslóv
akía hafi b'látt áfram færzt til
í Evrópu. Þetta land, sem verið
hafði vestrænt í menningu, sneri
nú andliti sínu í austur. Allar
fyrirmyndir í þjóðfélagsmálum
voru eftirleiðis sóttar til Sovét-
ríkjanna. Eignaréttur einstakl-
inganna hvarf úr sögunni að
langmestu leyti. Ríkið tók at-
vinnutækin í sitt vald, aðrir
stjórnmálafilokkar en kommún-
istaflokkurinin voru bannaðir í
reynd og lögreg'luríkið hóf inn-
reið sína. Trúarbragða og menn
ingarfretsi var afnumið. Blöð
og ö’nnur fjölmiðlunartæki urðu
að málpípum ríkisvaldsins.
Þegar fram leið varð Tékkó-
slóvakía að fyrirmyndar fylgi-
ríki Sovétríkjanna. Stórkostleg
ar hreinsanir, sem kostuðu ó-
endanilegar þjáningar, urðu þess
valdandi, að kommúnistaflokk-
ur Tékkóslóvakíu varð einn sá
óumburðarlyndasti í allri Aust-
ur-Evrópu og stalinisminn Mfði
þar góðu lífi þrátt fyrir það að
Stalín væri fyrir löngu allur.
Á alþjóðavettvangi var Tékkó-
slóvakía dyggasti fylgisveinn
Sovétríkjanna, og innan Com-
econ, efnahagsbandalags komm
únistaríkjanna gerðist landið
virkur þátttakandi. Háþróaður
iðnaður landsins varð þess vald
andi, að það varð helzti fram-
'leiðandi tilbúinna véta og ann-
ars varnings, sem skapa átti
grundvöllinn að nýjum iðnaði
innan annarra ríkja Comecon.
Samt er það ef til vill einmitt
á þessu sviði, sem orsakanna
er fyrst að leita fyrir þeirri
þróun, sem orðið hefur í Tékkó
slóvakíu á þessu ári.
Staðreynd er að eftir bylt-
inguna hélt framleiðslan áfram
að vaxa í landinu, en þegar
á leið tók efnahagslífið að
staðna. Endurnýjun aðafatvinnu
veganna eins og iðnaðarins var
vanrækt. Landið varð æ háð-
ara Sovétríkjunum í efnahags-
legu tilliti og iðnaðarvörur
Tékkóslóvakíu, sem alls atað-
ar höfðu verið hlutgengar á
frjálsum markaði, urðu það ekki
lengur. Lífskjörin versnuðu.
Loks var svo komið, að eng-
inn trúði lengur innantómum
loforðum stjórnarvaldanna.
Kommúnistar ekki heldur.
ENDURVAKNING ÞJÓÐFÉ-
LAGSINS HEFST
Þegar hér var komið, var ef-
inn tekinn að búa um sig inn-
an sjálfs kommúnistaflokksins.
Sannfærðir flokksféfagar tóku
að efast um, að rétt væri stefnt.
Gagnrýni innan flokksins tók
að aukast. Þar urðu þær radd-
ir háværari sem kröfðust þess,
Þessi grein er kjarni
erindis sem upphaflega
var flutt á fundi hjá fé-
lögunum Varðberg og
Samtök um vestræna sam
vinnu. Er hér reynt að
varpa ljósi á þjóðfélags-
þróunina í Tékkóslóvakíu
á undanförnum árum, en
hún er hvað mikilvæg-
asti þátturinn í forsögu
þeirra atburða, er hófust
að kvöidi dags 20. ágúst
síðastliðinn.
að róttækar breytingar yrðu
gerðar í efnahags'lífi landsins.
Loks var svo komið 1965, að
bornar voru fram raunhæfar
tillögur til úrbóta. Að þessum
tillögum stóðu menn, sem fram-
ar öðru höfðu getið sér orð
fyrir raunverulega hæfileika
fremur en það eitt, að vera
dyggir flokksmenn. Þarna koma
fyrst að marki firam nöfn manna
eins og Otas Siks, sem átti efit-
ir að verða einn helzti sérfræð-
ingur flokksins í efnahagsmál-
um. Þessar tiltögur til úrbóta
í efnahagsmálum, þar sem gert
var ráð fyrir verulegri endur-
skipúlagningu atvinnulífsins og
meiri áherzla lögð á framlag
hvers einstaklings en áður, köfn
uðu að miklu leyti í skriffinnsku
flokksvélarinnar og ríkisbákns
ins. Engu að síður komu þær
verulegu umróti af stað. Með
þeim má að líkindum segja, að
svoköltuð endurfæðing komm-
únistaflokksins hafi hafizt, end
urfæðing, sem svo er nefnd,
vegna þess að hún átti eftir
að gjörbreyta kommúnistaflokki
landsins og hafa síðan stórfel'ld
áhrif á öll svið þjóðlífsins, og
valda þar breytingum, sem voru
á sinn hátt miklu stórfelldari,
en breytingarnar í efnahagslífi
landsins.
En samhliða þessu höfðu átt
sér stað breytingar annars stað
ar í þjóðféfaginu, sem ekki má
gánga fram hjá. Árið 1962
hafði verið haldið flokksþing,
þar sem frjáls'lyndari öflum í
menningarmálum og listum var
veitt aukið frelsi. Áhrif þessa
komu m.a. fram í því, að tíma-
rit rithöfundasambands lands-
ins, Literarni Noviny, tók að
verða sjálfstæðara en áður.
Stjórn þess var að vísu eftir
sem áður í höndum flokksbund
inna kommúnista, en það voru
menn, sem á allan hátt voru
miklu málefnalegri en áður var.
Þetta tímarit varð smám saman
að vettvangi, þar sem frjátsar
skoðanir fengu að koma fram.
Það var ekki fyrst og fremst
bókmenntatímarit, eins og mað-
ur kynni ati freistast til að
halda af nafni þess Literarni
Noviny, sem þýðir nánast bók-
menntatíðindi, heldur aðeins sam
tímis. í rauninni var þar ekki
síður he'ldur jafnvel miklu
fremur skrifað um margs kon-
ar þjóðfélagsmál, svo sem á
sviði efnahagsmála og réttar-
fars en einnig um vísindi og
jafnvel um málefni tæknilegs
eðlis. Aðferðin var gjarman sú,
að ritstjórn blaðsins sneri sér
til einhvers þekkts sérfræðings
og bað hann að skrifa grein
um málefni á sérsviði hans. Síð
an var þeim, sem vitdu and-
mæla þeim skoðunum, sem þar
komu fram, leyft að fá inni í
blaðinu með skoðanir sínar. Á
eftir þurfti sá, sem skrifað hafði
fyrstu greinina að fá að bera
hönd fyrir höfuð sér og svara
gagnrýni, sem fram hafði kom
ið á skoðanir hans. Af þessu
spunnust oft miklar ritdeilur,
sem voru að sjá'lfsögðu mis-
jafnlega frjóar. Áranigur þessa
alls varð samt sá, að vettvang-
ur skapaðist, þar sem frjáls
skoðanamyndun var leyfð opin
berlega. Að því leyti hafði þetta
tímarit, sem oftast var vikublað
mikil áhrif, áhrif, sem stund-
um hafa verið ofmetin á Vest-
unlöndum, en sem ekki hetdur
má gera of lítið úr.
Þetta gekk þó ekki snurtSu-
laust. Öðru hverju gripu stjórn
arvöldin í taumana, þegar eitt-
hvað það kom fram í blaðinu,
sem óþægilegt þótti. Ýmsir rit-
höfundar voru þessu að sjá'lf-
sögðu sárreiðir og það hélzt að
margir þeirra kusu að lifa í svo
kallaðri innri útlegð. Engu að
síður óx þetta tímarit að virð-
ingu og þannig hélzt þar til á
sl. sumri.
I júnímánuði í fyrra hélt riit
höfundasamband tandsins sér-
stakt þinig. Þar var harðlega
deilt á stjórnarvöldin og kraf-
izt aukins firelsis í ræðu og
riti, í listsköpun og á ýmsum
þjóðfélagssviðum. Þarraa var
þó gengið skrefi of 'langt.
Stjórnarvöldin brugðust harka
lega við þessari gagnrýni. Rit-
höfundasambandið var svipt
málgagni sínu, sem sett var
undir stjórn innanríkisráðu-
neytisins. Opinberlega skyldi
það vera áfram málgagn rit-
höfundasambandsins, en með-
limir þess virtu það að vettugi
og neituðu að skrifa í það eða
að hafia nokkur afskipti af út-
gáfu þess.
ALEXANDER DUBCEK
KEMUR FRAM
Á þessu þingi rithöfundasam
bandsins gerðist hins vegar ,at-
vik, sem menn hafa fyrst áttað
sig á síðar, hve mikilvægt var.
Ef til vilt er unnt að segja, að
þar kennii fyrst aðferða og
áhrifa þess manns, sem í augum
umheimsins var þá enn gjörsam
lega óþekktur. Þessi maður var
Alexander Dubcek. Það, sem
gerðist, var það, að slovakisk-
ir rithöfundar drógu sig í hlé
á þinginu, en létu þá tékkn-
esku eina um að gagnrýna
stjórnarvöldin. Það er eins og
Slovakisku rithöfundarnir hafi
vitað hvað í vændum var.
Stjórnarvöldin létu sér ekki
nægja, að svipta rithöfundana
tímariti sínu, heldur réðust þau
enn harkalegar gegn þeim og
létu reka marga þeirra úr
flokknum. En það var eftir-
tektarvert, að það voru ein-
ungis tékknesku rithöfundar-
nir, sem urðu fyrir refsivendin
um. Rithöfundasambandið í
Bratislava var þegjandi undan
þegið refsiaðgerðunum. Alexand
er Dubcek leitogi kommún-
istaflokksins í Slovakíu, virð-
ist hafa haldið ákveðinni vernd
arhendi sinni yfir rithöfundun-
um þar. Ef til vill er unnt að
segja, að þarna hafi hann boð-
in hinum almáttuga Novotny
fyrst birginn.
f september él. komst sá orð-
rómur fyrst á kreik í Prag, að
Dubcek hefði haldið harðyrta
ræðu gegn Novotny í mið-
stjórn flokksins og krafizt þess,
að hann segði þegar af sér. Eitt
er víst, að þá þegar hafði Dub-
cek safnað í kringum sig hóp
blaðamanna, rithöfunda og ým-
issa menntamanna. Þær hug-
myndir, sem bannfærðar höfðu
verið á þingi rithöfundasam-
takanna, tóku senn öllum til
mikiltar furðu, að koma fram
á fundum sjálfirar miðstjórnar
filokksins.
Það sem síðan hefur gerzt,
tilheyrir þegar sögunni. Alex-
ander Dubcek var öllum á
óvænt kjörinn aðalritari komm
únistafilokks Tékkóélóvakíu 5.
janúar sl. á sérstöku flokks-
þingi, sem haldið var. Það leið
ekki langur tími, þar til hann
tét afhenda rithöfundasamband
inu aftur tímarit þesis, sem síð-
an tók að koma úit undir nafn-
inu Literarni Listy. Frá því
augnabliki varð ljóst að endur
bætur í efnahagsmálum yrðu
ekki fyrsta eða eina verkefni
hins nýja leiðtoga, heldur yrði
byrjað á öðrum þjóðfélagssvið
um. Þaðan í frá var raunar sú
Framhald á bls. 10
Eftir Magnús Sigurðsson