Morgunblaðið - 20.10.1970, Blaðsíða 14

I
14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 20. OKTÓBBR 1970
BÓKMENNTIR - LISTIR BÓKMENNTIR - LISTIR
BÓKMENNTIR - LISTIR
Jóhann Hit” BÓKMENNTIR
Frá Róm til Sumarhúsa
Peter HaUberg':
HÚS SKÁLDSINS.
Um skáldverk Halldórs Laxness
frá Sölku Völku til Gerplu.
Fyrra bindl.
Helgi J. Halldórsson íslenzkaði.
Mál og menning,
Reykjavík 1970.
t sunnudagsblaði Morgunblaðs
ins 11. okt. s.l. birtist grein um
Innansveitarkroniku Halldórs
Laxness. Greinin, sem er jafn-
framt viðíal við skáldið, leiðir í
Ijós á einkar skýran hátt vinnu
srögð sagnaskáids. Hún er merkt
framlag til umræðu um skáld-
skap Halldórs og gagnleg þeim,
sem vilja rannsaka verk hans á
breiðum grundvelli.
Mönnum kemur það að vonuim
spánskt fyrir sjónir, að útlend-
ingur skuli mest og best hafa
lagt stund á könnun á verkum
Halidórs Laxness. Svíinn Peter
Hal'llberg hefur samið tvær bæk-
ur um Laxness: Vefarann mikla,
sem þýddur hefur verið á ís-
lensku af Bimi Th. Björnssyni
og gefinn út í ritsafni Hal’ldórs
hjá Helgafelli, og Hús skáldsins,
en fyrra bindi þess er nýlega
komið út á vegum Máls og menn
ingar í þýðingu Helga J. Hall-
dórssonar. Hús skáldsins kom út
á sænsku 1956, en auk þessara
tveggja bóka hefur Peter Hatl-
berg samið veigamiklar greinar
um verk Haldórs, meðal þeirra
er ritgerð um skáldskap hans á
seinni árum, sem upphaflegá birt
ist í norska timarit'inu Eddu árið
1967. Ritgerðin var birt i ís-
lenskri þýðingu eftir Njörð P.
Njarðvik í Tímariti Máls og
menningar, 1. hefti 1968 og
nefndist: „Haildór Laxness á
krossgötum. Nokkrir drættir úr
þróunarsögu hans eftir viðtöku
nóbelsverðlauna 1955“.
1 formála að Húsi skáldsins
greinir Peter Hallberg frá þvi,
að hann hafi „að staðaldri notið
ómetanlegs stuðnings frá Hall-
dóri sjálifum" við samningu
verksins. Óhætt er að fultyrða,
að jafn nákvæm og yfirgrips-
mikil verk og bækur Feters Hall
SINFÓNÍUHLJÓMSVEITIN hélt
aðra tónleika sína á þessu hausti
í Háskólabíói sl. fimmtudags-
kvöld, og hóf lei’k sinn með
Brandenburgarkonserti nr. 3 í G
dúr eftir J. S. Bach, og virtist
hljómsveitin engan veginn í ess-
inu sínu. Þó var varlega að öilu
farið (t.d. hraðavali), sem nægði
ekki til að strengjunum tækist
að ná þeirri nákvæmni og hrein-
leika í samspili, sem þessi músík
krefst. En eins og tónleikamir
hófust slapplega, þá bætti næsta
verk það upp og gott betur, en
það var hornkonsert í Es-dúr
eftir R. Strauss, þar sem Ib
Lanzky-Otto fór með einleiks-
hlutverkið af frábærri snilld.
Hann ræður yfir næstum ótrú-
legri tækni. Næmleiki hans í
fraseringu, dynamik og túlkun
öii eins og hvatti hljómsveitina
til dáða, og árangurinn varð fá-
gætlega vandaður flutningur á
þessu rómantíska verki, en það
var Páll P. Pálsson sem veifaði
tónsprotanum að þessu sinni og
stjórnaði mönnum sínum af
myndugleik, enda létu áheyrend
ur óspart hrifningu sína í ljós.
i Síðari hluti tónleikana saman
bergs eru, verða ekki samin án
aðstoðar fjölda manna. Að sögn
Hallbergs hefur Halldór gefið
honum frjálsar hendur til að
vinna úr ýmsum heimiidum, m.a.
handritum og bréfum „mjög per
sónulegs eðlis“. Þetta vitnar um
óvenjulegt traust rithöfundar í
garð fræðimanns, enda eru Vef-
arinn mikli og Hús skáldsins
grundvalarrit á sínu sviði. En
gaman væri að einhvemtíma
kæmi að þvl, að Islendingur
setti saman bók um skáldskap
Halldórs Laxness, og óneitanlega
yrði fróðlegt að sjá það helsta
saman komið í bók, sem um skáld
ið hefur verið ritað hérlendis.
Um fáa eða enga islenska rithöf,-
unda hefur verið meira skrifað,
og hann hefur átt því láni að
fagna að fá þá nauðsynlegu ög-
un, sem felst í skoðanaskiptum
um verk rithöfundar; jafnvel and
úðin getur verið gagnleg.
Fyrra bindi Húss skáldsins
hefst á kaflanum Heima á Islandi
1926—1927 og endar á kafla, sem
nefnist Rauðir pennar, en í hon-
um er fjallað um skáldskap og
stjómmál. Vikið er að gildi árs-
ritsins Rauðra penna fyrir ís-
lenska rithöfunda og birt loka-
orð greinarinnar Ný bókmennta-
stefeia eftir ritstjóranm Rristin
E. Andrésson: „1 sögu bókmennt
anna hafa farið fram hlutverka-
skipti. Skálld verkalýðshreyfing-
arinnar hafa tekið þar við for-
ystunni, og þau ein eiga framtíð-
ina. Öll gróska hins vaxandi lífs,
allur veruleiki þess, býr í skáld
skap hinnar nýju stefnu. Mátt-
ugra og glæsilegra tímabil, en
nokkm sinni hefur áður þekkzt,
er að risa í bókmenntasögu
heimsins".
í fyrsta árgangi Rauðra penna
átti Halldór nokkrar greinar.
„Tvær þær helztu fjalla um af-
stöðu listarinnar til fólksins, al-
þýðunnar“, segir Peter Hallberg,
og á hann þá við greinamar
Þeir útvöldu og fólkið og Borg-
aralegar nútimabókmenntir.
Halldór Laxness hafði skipað sér
í sveit.
stóð af verkum eftir Karl Ó.
Runólfssop, en hann verður sjö-
tugur á sunnudaginn kemur. ■—
Verkin sem flutt voru, gefa nokk
uð glögga mynd af hljómsveitar
tónskáldskap Karls, en þau voru
Forleikurinn að Fjalla-Eyvindi,
Hvarf séra Odds frá Miklabæ,
þar sem Róbert Amfinnsson var
í hlutverki sögumanns og Á
krossgötum op. 12. Óþarfi er að
tíunda hér til afrek Karls á sviði
tónlistar. Sem tónskáld, kennari
stjórnandi og hljóðfæraleikari í
hálfa öld hefur hann sett heiUa
drjúgt mark sitt á íslenzkt tón-
listarlíf, Hann getur með stolti
litið yfir liðna áratugi og glaðzt
yfir árangursríku starfi. Við sam
gleðjumst honum og þökkum á
þessurn merku tímamótum í ævi
hans og vonumst eftir að mega
njóta starfskrafta hans enn um
langa framtíð.
Flutningur verka han.s tókst
með ágætum undir öruggri
stjórn Páls P. Pálssonar og var
tónskáldið ákaft hylltur að lok
um með húrrahrópum og lang-
vinnu lófaklappi.
Egill R. Friðleifsson.
Peter Hallberg l’eggur mikia
áherslu á að lýsa l'eið skáldsins
til fól'kisins, þjóðar sdnnar,
hvernig það snýr baki við inn-
hverfri kaþólsku og gerir orðið
manneskja að lausnarorði. 1 löng
um kafla er sagt frá Ameriku-
dvölinni 1927—1929 þegar Hall-
dór ætlaði að verða heimsfræg-
ur i skyndi með aðstoð kvik-
myndanna og jafnvel kom til
mála að kvikmynda frumgerð
Sölku Völku. Árangur Ameríku-
ferðarinnar var Alþýðubókin,
sósíaldsmi og aukinn áhugi á
manneskjunni* sem leiddi skMd-
ið ekki aðeins til stjórnmálabar-
áttu, heldur varð þvi hvatning
tdl að semja Sölku Völku og
Sjálfstætt fólk. Um þessar tvær
skáldsögur fjallar Peter Hall-
berg ítarlega og dregur margt
fram í dagsljósið, sem auðveldar
skilning á þeim og sýnir tengsl
þeirra við íslenskan veruleik.
Bók Peters Hallbergs er í raun
inni íslensk menningarsaga, þar
sem Halldór Laxness er aðal-
Guðniundur Guðni
Guðmundsson:
Saga Fjalla-Eyvindar.
Prentsm. Leiftur Reykjavík.
Á bernskuárum miðaldra ís-
lendinga mun vart hafa verið
finnanlegur sá maður á öllu land
inu, talinn með fullu viti og kom
inn yfir átta til tíu ára aldur,
að hann hefði ekki heyrt getið
Fjalla-Eyvindar og Höllu, en ef
marka má af sumu svörum í
spumingakeppnum í sjónvarpi
og hljóðvarpi, kæmi mér ekki á
óvart, þótt verulegur hundraðs-
hluti ungra íslendinga þegði
þunnu hljóði, ef spurt væri um
þessi áður þjóðfrægu hjón. En
einhver kynni ef til vill að
spyrja: Höfðu þau ekki einhvern
tíma sjoppu í Kópavogi?
Fjalla-Eyvindur er sá maður,
sem lengur en nokkur annar lifði
útlægur og ofsóttur á öræfum
íslands — eða hartnær fjóra ára
tugi — og lengstum með konu og
stundum bam eða böm. Og
þetta gerðist á þeirri öld, sem
sakir ills árferðis svarf harðar
að þjóðinni en nokkur önnur i
sögu hennar. Aftur og aftur
tókst Eyvindi að sleppa úr hönd
um islenzkra yfirvalda og sendi
manna þeirra, öllum þorra
manna stóð af honum uggur og
ótti, og geta hans og gerðir til
lífsbjargar ýttu mjög undir þá
trú þjóðarinnar, að útilegu-
mannabyggðir væru á ýmsum
stöðum inni á hálendi fs-
lands. En þó að menn óttuðust
Eyvind, var hann ef til vill
meira dáður en flestir aðrir sam-
tíðarmenn hans, enda var hann
í rauninni kunnur að því að
beita ekki ofbeldi eða vinna
spellvirki, þó að hann drægi vel
í bú sitt, og menn höfðu vissu
fyrir því, að hann var af-
burðamaður að líkamlegu at-
gervi, átti með afbrigðum haga
hönd og var hverjum manni snar
ráðari og ráðsnjallari. Það er því
sízt að undra, þótt margar sagn-
ir hafi verið um hann skráðar
Halldór Laxness.
persónan. Hún geymir mikinn
fróðleik um íslenskar bókmennt-
ir og ekkd síður stjórnmál. Til
að mynda er sagt frá Ólafi Frið-
rikssyni og Jónasi Jónssyni frá
Hriflu, en skoðun Hallbergs er
sú, að Haldór geri úr þeim eina
persónu í Söltou Völku. Fróðlegt
er að lesa um þau pólitisku á-
tök, sem hafa orðið Halldóri
Laxness uppspretta skáldskapar.
Hinar fjölmörgu tilvitnanir eru
nauðsyni'egar í þessu samhengi.
Hús skáldsins veitir góða inn-
sýn í hvernig skáldsaga verður
til. Sýnt er fram á hvemig ófull-
burða kvikmyndahandrit verður
og ævi hans orðið íslenzkum
skáldum viðfangsefni. En svo við
kunn sem Fjalla-Eyvindur og
Halla hafa verið, hefur sitthvað
í sögu þeirra verið hulið móðu.
Nú er komin út alistór bók
um Fjalla-Eyvind, og hefur út-
gefandi hennar auðsjáanlega lagt
áherzlu á að gera hana girnilega
að ytri búnaði. Hún er prentuð
skýru letri á allgóðan pappír og
í henni eru margar teikningar
eftir Bjarna Jónsson listmálara.
Ekki þarf heldur um það að ef-
ast, að höfundurinn, Guðmundur
Guðni Guðmundsson, hafi unnið
verk sitt eftir beztu getu, þó að
þar séu missmíði á.
Guðmundur er mikill og ein-
dreginn aðdáandi Fjalla-Eyvind
ar, og honum er mikið áhugamál
að sanna, að hann hafi alls ekki
verið sannur að þjófnaði, þegar
hann hvarf allt í einu á brott
úr átthögum sínum, ekki hálfþrí
tugur. Telur höfundur, að nokk-
urt misferli í kvennamálum hafi
verið orsök þess, að hann var
sakaður um þjófnað og hafi ver
ið ætlunin að knýja hann til að
ganga að eiga þá stúlku, sem
hann hafði gert bamshafandi.
En þó að réttarfar væri — eins
og Guðmundur sýnir fram á —
ærið bágborið í þennan tíma,
virðist hæpið að ætla, að Eyvind
ur hafi þurft að búast við að fá
sektardóm, hafi hann verið sak-
laus. Hann var af góðu og vönd
uðu fólki, var vinsæll og vel
metinn að sögn höfundar og hef-
ur áreiðanlega verið talinn lik-
legur til að verða hinn mesti at-
gervismaður. En brott fer hann
og allt vestur i Aðalvik, og þar
tekur hann saman við og gengur
síðan að eiga ekkju, sem virðist
hafa verið vænd um þjófnað og
auk þess var ávallt sögð harð-
lynd og frekar lítið álitleg. Og
hvers vegna þurfa þau svo að
leggjast út og lifa að nokkru á
þjófnaði, ef hvorugt þeirra hefði
af sér brotið ?
Höfundur hefur auðsjáanlega
freistað þess að hafa upp á sem
Peter Haliberg.
skáldsagan um Sölku Völku og
uppkastið Heiðin frá Ameríku-
árunurn breytist i Sjálfstætt
fólk.
Fræg eru ummæli Haldórs
Laxness um Konurnar við brunn
inn eftir Knut Hamsun, þar sem
Halldór sakar Hamsun um að sjá
alls staðar „lítilmensku og lúsar-
hátt“. Þessi túl’kun Halldórs er
ekki ólík þeirri, sem hann hefur
sjálfur orðið að þola um eigin
verk. Lengi var hamrað á því að
bækur Halldórs væru vond land
kynning, en þetta breyttist að
sjálfsögðu eftir að hann fékk
Framhald á bls. 23
allra flestu af því, sem til er um
þau í rituðu og prentuðu máli,
Eyvind og Höllu, og hann birtir
í bókinni bréf og bókanir, sem
ég veit ekki til, að áður hafi
komið fyrir sjónir almennings.
En sannarlega reynist honum
erfitt að rekja til fulls feril hins
fræga útlaga, og þó að honum
verði þar nokkuð ágengt og
hann virðist stundum geta alllík
lega til, þegar hann fyllir í eyð-
urnar, eru ýmsar af getgátum
hans engu líklegri en þær, sem
þær eiga að afsanna, og stund
um veitist jafnvel góðfúsum les-
anda erfitt að átta sig á þvi,
hvað er hvað og hvar hann er
staddur í tíma og rúmi með til-
liti til ævi þeirra Eyvindar og
Höllu. Hins vegar tekst Guð-
mundi mætavel að sýna fram á,
að hvort sem brestir í gerð og
geði Eyvindar hafa valdið ógæfu
hans eða rangar sakargiftir, þá
hafi hann verið gæddur óvenju-
legu atgervi, líkamlega og and-
lega, og verið mjög heillandi per
sónuleiki. Ennfremur verður svo
ljóst af frásögnum höfundar sem
orðið getur, að hvað sem kann
að hafa á bjátað í hjónabandi
þeirra Eyvindar og Höllu, þá
hafi þau verið hvort öðru tröll-
trygg. Þá verður og að teljast
sannað, að þau hafi að ævilok-
um búið á Hrafnseyri i Jökul-
fjörðum, og hiklaust tek ég trú-
anlegan þann vitnisburð Áma
að Eyvindur hafi verið grafinn
á Stað í Grunnavík, en ekki í
óvígðri mold á Hrafnseyri, enda
var Ámi sonur séra Helga, sem
var sóknarprestur á Stað, þegar
Eyvindur lézt.
Eins og áður getur, er höfund
ur sérlega hrifinn af Fjalla-Ey-
vindi, og hrifni hans af honum
veldur þvi, að aftur og aftur fer
hann mörgum orðum um atgervi
og afrek Eyvindar og það rang
l'æti, sem hann hafi orðið að
þola. Kveður svo mjög að þessu,
að það er til stórlýta á eðlilegri
framvindu frásagnarinnar. Þá
Framhald á bls. 18
Snilldarleikur
Ib Lansky - Otto
Guðmundur G. Hagalín
skrifar um
BÓKMENNTIR
Útlægur afreksmaður