Morgunblaðið - 11.12.1970, Blaðsíða 8

40
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 11. DESEMBER 1970
BOKMENNTIR - LISTIR
BOKMENNTIR - LISTIR
BOKMENNTIR - LISTIR
Sjö vindur gráar
Jakobína Sigurðardóttir:
Sjö vindur grráar.
Smásögur.
Skuggsjá. Hafnarfirði 1970.
Jakobína Sigurðardóttir hef-
ur áður sent frá sér safn af smá
sögum. Það var árið 1964. Bók
in heitir Punktur á skökkum
stað og í henni eru átta sögur.
Þær skáru þegar úr um það, að
með Jakobínu hefðu íslenzkar
bókmenntir eignast nýtt sagna-
skáld, og skáldsagan Dægur
vísa, sem út kom á næsta ári,
staðfesti þetta svo, að ekki varð
um villzt. Árið 1968 sendi hún
frá sér aðra skáldsögu. Sú heit
ir Snaran. Hún féll ýmsum vel
í geð, en þó hygg ég, að það
hafi fyrst og fremst verið þeir,
sem eru sama sinnis og skáld-
konan um það mál, sem hún
hyggst þar vinna fyrir, — sem
sé einmitt það fólk, sem hún
þurfti alls ekki að sannfæra
Snaran mun því engan veginn
hafa náð tilgangi sínum, og sú
verður gjarnan raunin um öll
áróðursrit, þar sem höfundur-
inn æðir áfram með óþverra orð
bragði, litandi hvorki til hægri
né vinstri, og segja mætti, að
hann vaði jörðina upp að
hnjám, eins og berserkirnir forð
um.
Bókin Sjö vindur gráar flyt-
ur sjö „smásögur.“ Þetta bókar-
heiti gefur í skyn, að sögumar
séu svipaðar yfirlitum og engu
skarti búnar, en mér virðast þær
næsta mislitar, og segja má, að
ein þeirra, sem frekar er ljóð i
lausu máli en saga, sé skrýdd
geðfelldu gliti.
Bezt gerðu og veigamestu sög
umar i bókinni eru sú fyrsta,
Elías Elíasson, og sú þriðja i
röðinni, en hún heitir Mammon
í gættinni. Þær eru og mun
lengri en hinar, sú fyrri 58
blaðsiður, hin 51, en bókin öll
er 168 síður, að meðtöldum titil
síðum og efnisyfirliti.
Sagan Elias Eliasson segir frá
fólkinu á bóndabænum Brekku
og hefst, þegar þar hefur held-
ur en ekki borið vanda að hönd
um. Þar er hjá syni sínum, Eil-
asi, ekkjan Guðný, en maður
hennar, Elías Elíasson, hefur lát
izt fyrir rúmu misseri. Hann hef
ur verið hrjúfur í skapi og
framkomu, jafnvel lagt hendur
á konu sína, sem hefur meðal
annars þótt hann aðsjáli um of,
jafnvel hálfgildings járnsál. En
hún hefur þó ekki verið ýkja-
uppnæm út af þessu, en látið
hann fá að kenna á kaldyrðum.
Eftir að hann fór af þessum
heimi, án þess að vilja i bana-
legunni heyra nokkurt gott orð,
hefur hana dreymt hann miður
þægilega, hann hótað henni illu
sakir óráðsíu. Hann hefur og
játað á miðiisfundi í Reykjavík,
að hann hafi brugðið fyrirhana
fæti í stiga, og nú keyrir um
þverbak: Sjö lömb detta niður
á tíu dögum, varla, að tii þess
náist að láta þeim blæða. Og
ekkjan er ekki í vafa um, hver
þar sé að verki, og nú hefur
hún kvatt til sín vinkonu sína
að sunnan, Halldóru nokkra,
sem þykist orðin allvel kunnug
í andaheiminum, svo að vænleg-
ar horfir nú en áður um úrbæt-
ur. En ekki er ein báran stök
— frekar en fyrri daginn. Son-
ardóttir ekkjunnar hefur farið i
messuleik með systkinum sínum
og hrapað af stalli er hún hef-
ur sem prestur haft fyrir altari
eða predikunarstól, og sannar-
lega hefur hún beinlínis fallið í
rot af byltunni. Þetta áfall er
þó ekki kennt hinum látna mein
gerðamanni, heldur er þar talin
huldukona að verki. . En hvað
um það, lækni verður að sækja,
en hann er sosum ekki fáanleg-
ur, en segir stelpuna hafa feng
ið snert af heilahristingi og
henni muni batna, ef hún liggi
fyrir, —læknar einu sinni eins
og þeir eru!
Svo hefjast þá fyrirbænir fyr-
ir Eliasi Elíassyni hinum eldri,
en þykir ekki öruggt að dugi,
enda vart friður til vænlegra
aðgerða fyrir spangólandi og
óforbetranlegum hundskratta.
En þrátt fyrir andstöðu Eliasar,
núverandi bónda — og raunar
að nokkru leyti systur hans, —
er síður en svo látinn deigur
9íga. Öruggast þykir að fá að-
stoð sóknarprestsins, sem er ung
ur maður og ósköp velviljaður
sækja hana. Og það er happið
mikla og óvænta, sem veldur
þessu, — svo til allt þetta fólk
vili eignast meiri eða minni hlut
deild í hinum skjótfengna auði.
Þetta veldur gömlu konunni ær
inni undrun og miklum heila-
brotum, og hún er svo komin
að þeirri niðurstöðu, að þeir,
sem til hennar koma, séu allt að
því undantekningarlaust misind
ismanneskjur og engum hægt að
treysta.
En allt í einu rennur upp fyr
ir henni ljós: Það er ekki þetta
fólk, sem hefur breytzt, „menn-
irnir eru nú aldrei nema menn,“
Jakobína Sigurðardóttir.
Guðmundur G. Hagalín
skrifar um
BÓKMENNTIR
og hefur auk þess fengið miðil
í sveitina til að aflétta ásókn
gamals og meinlegs draugs
Prestur er ekki fús til að trúa
frekar en húsbóndinn, að Elías
eldri hafi sálaður og yfirsignd-
ur gerzt hinn grimmasti dýrbít
ur i hjörð sonar síns og ekkju,
en ekkjan sjálf getur trúað hon
um til alls, jafnvel þótt hann
væri ekki kominn í þann vonda
félagsskap, sem Halldóra hin
margvisa telur hafa náð tökum
á honum hinum megin grafar.
En presturinn vill gjarnan láta
það eftir ekkjunni að biðja fyr
ir El'íasi Elíassyni og syngja
sálma til frekari fullvissu. . En
þegar bænahald og söngur
stendur sem hæst, ber óvæntan
gest að garði. Það er Jörundur,
sonur ekkjunnar og bróðir hús-
bóndans, kominn þéttkenndur á
nýjum bíl. Sá er nú á báðum
buxunum — og spillir auðvitað
þeirri andafct, sem þrátt fyrir
uppreisn hundsins og tregðu Eli
asar yngri ríkir í stofunni á
Brekku.
Víst er um það, að skáldkon-
an er ekki feimin við að láta
Jössa viðhafa Síður en svo hefl
að orðbragð og gefa hinni hold
björtu Haildóru fyrirheit um að
bæta henni snarlega upp þá
nautn, sem hann sviptir hana
með komu sinni. En skáldkon-
an lýsir bæði persónum og at-
burðarás svo eðlilega og af slíkri
leikni, að mér finnst að tilkoma
Jössa svo óheflaður sem hann er
í orðum og framkomu, endi sög-
una hressilega og maklega, enda
fátt andstyggilegra en misnotk-
un trúarbragða eða mannlegrar
viðleitni til að afla sannana um
framhaldslíf.
Þó að sagan Elías Eliasson sé
vel gerð, sýnir samt Mammon í
gættinni enn betur glögg-
skyggni skáldkonunnar á eðli-
legar mannlegar veilur og hve
hög hún er, — þar sem henni
te'kst upp, á að sýna gerð manna
við stutt kynni, en hugstæðar
aðstæður. Hálfáttræð kona hlýt-
ur hæsta vinning í happdrætti,
íbúð i höfuðstaðnum, sem raun-
ar ekki er fullgerð. Henni er
sagt þetta, þegar hún er nýlega
komin heim frá að þvo skrifstof-
ur, og henni verður þannig við,
að hún fær aðkenningu af slagi
og er flutt i sjúkrahús.
Hún rankar fljótlega við sér,
getur bæði hugsað og talað, en
á þó langa sjúkrahúsvist fyrir
höndum. Og svo hefst það, sem
kemur henni mjög á óvart.
Mætti næstum kveða svo að
orði, að yfir hana, sem sárafáir
hafa sinnt, hvað þá virt, rigni
heimsóknum skyldmenna og
kunningja, já, jafnvel sá virðu-
legi veraldarmaður, sem brá við
hana heiti fyrir nsestum hálfri
öld og kvæntist Systur hennar,
kemur um langan veg að heim-
og það hefur hún sosum alltaf
vitað. Það er hún sjálf, sem
breytzt hefur, og það er happ-
ið, hinn skjótfengni auður, sem
hefur breytt henni. Og brátt
veit hún nákvæmlega, hvað
henni ber að gera. Hún á að
búa til erfðaskrá, og þeirri
gömlu er enginn vandi á hönd-
um um ákvæði hennar. Hún ætl
ar bara ekki sjálf að njóta eins
eyris af auðnum, enda búin með
striti sínu að safna sér nægu fé
fyrir útför sinni.
Þriðja lengsta sagan heitir
Konkordía. Þar er skáldkonan
sjálf ekki sögumaðurinn, og
þrátt fyrir það, þótt þar sé sagt
frá harmrænum örlögum, verða
hvorki persónurnar minnisstæð-
ar né sjálf söguheildin eftir-
minnileg. Fjórða „sagan" í röð-
inni er Nýr Jónas, skopþáttur,
en ekki saga. Höfundur lætur
bpkaútgefanda flytja ræðu úr
sjónvarpssal, og er hún auðsjá-
anlega hæðileg skopstæling á
hóflausu og síður en svo sann-
færandi auglýsingagumi um
væntanlega bók. Sitthvað hnytti
legt er í þættinum. Hann á þó
ekkert skylt við skáldskap, en
hefði sómt sér allvel í útvarp í
munni skopleikara. Lífshætta er
heldur ekki saga, en viðtalsþátt
ur i áróðursskyni, og virðist höf
undur þar vera að inna af hönd
um skyldukvöð, en tekst ekki
betur en svo, að konumar, sem
talast við, verða líflausar gervi
fígúrur og áróðurinn áhrifalaus,
á að vera ísmeygilegur, en verð
ur allt að því hlálega klaufa-
legur. Þá er Stef úr þjóðkvæði,
ljóð í lausu máli, yfir því mild-
ur haustfölvi angurværðar og
lífstrega.
Síðast í bókinni er ádrepan
Til komi þitt ríki, frásögn skóla
telpu í heimavistarskóla af nýj
um nemanda, tíu ára telpu, sem
sá orðrómur fylgir, að móðir
hennar sé trúleysingi og faðir
hennar hafi af einhverjum
ástæðum verið rekinn úr „vinn-
unni“. Telpan verður utanveltu
í hópi skólasystra sinna og er
sá furðufugl, að hún spyr að
því, af hverju Dúna, sem var í
skólanum í fyrravetur og
reyndist ólétt, gat ekki verið
þar áfram og hvers vegna hún
„gat ekki látið ferma sig“. Svo
kann ókunna telpan ekki Faðir
vorið og fer að skellihlæja, þeg
ar ein hinna telpanna les það
upphátt. Þá er svo önnur af
telpunum þvingar hana til að
hafa eftir sér bænina, æpir hún
nei, nei, nei, þegar kemur að TU
komi þitt ríki.
Vist á hún bágt, þessi telpa,
en það er eitthvað ofstækis-
kennt og andstyggilegt yfir
formun þess, sem skáldkonan
leggur í munn telpunni, er sög-
una segir, talinu um óléttuna,
frásögninni af hlátrinum út af
lestri bænarinnar — og ópum
telpunnar, þá er hún á að segja
Til komi þitt ríki — og raunar
frásögninni allri. Og hvort
mundi ekki ýmsum lesendum
fara þannig, að þeir hugsuðu til
þess, hvort það vandamál, sem
skáldkonan fer þarna um
klunnalegum vettlingatökum,
hefði ekki verið þess vert, að
hún hefði um það fjallað af
minni beiskju og meiri hlýju —
og af meira víðsýni til beggja
handa.
Jakobína Sigurðardóttir er
mjög vel ritfær og á í fórum sín
um formgáfu, sem ýmsir rithöf-
undar mættu öfunda hana af.
Hún hefur og til að bera glögga
skopskyggni og er gædd all-
ríkri mannþekkingu. En það vill
sannarlega brenna við, að þá er
hún gerist Skjaldmey til full-
tingis forvígismönnum sumra
málefna, fái hún ekki nýtt neitt
af þessum kostum sinum, og ligg
ur nærri að geta sér þess til,
að henni sé slíkt hlutverk ekki
eins eiginlegt og hún mun sjálf
hyggja.
Guðmundur Gíslason Hagalín.
Erlendur Jónsson X
skrifar um X ÍUIyIVIiIíiN IN 1 IJtv
LÍFSGÁTAN
Þorvarður Helgason:
EFTIRLEIT. Skáldsaga 282 bls
Prentsmiðja Jóns Helgasonar.
Reykjavík, 1970.
„Ég er einn. Broslega einn i
þessum undarlega heimi, einn
með vitund mín sjálfs."
Geta þessi orð ekki skoðazt
sem grunntónninn í skáldsögu
Þorvarðs Helgasonar? — Ung-
ur maður hefur nýlokið háskóla
prófi í borg einni í Evrópu.
Hann reikar um strætin og
slappar af. Hann hittir kunn-
ingja, sem býður honum upp á
glas. En hans verður lítt freist-
að með slíku, „hefur reyndar
aldrei verið staðinn að miklum
áhuga á drykkju."
Um kvöldið heldur „nýlend-
an“ gleði mikla honum til heið-
urs. En Þórir, svo heitir ungi
maðurinn, finnur litla samkennd
með fólkinu og laumast i burtu,
þegar færi gefst. Hann þarf að
hvíla sig, átta sig, safna kröft-
um á ný. Daginn eftir leggur
hann svo af stað í ferð til borg
arinnar B. . . í næsta nágranna
landi. Borgin B. . . hafði fyrr-
um verið fjölsóttur ferðamanna
staður með baðströnd og öllu til
heyrandi. En nú er skðpum
skipt. Nú þarf vegabréfsáritun
til þess ands. Og ferðamenn
eru þar eins og hvítir hrafnar
- afar sjaldséðir.
Á leiðinni — Þórir ferðast
með járnbraut — hittir hann
konu, sem kemur honum fyrir
sjónir sem fullkomnun kvenleik
ans. Gefur hún Þóri undir fót-
inn og býður honum heim til
sín, þvi hún á heima á miðri
leið hans. En svo enda skipti
þeirra, að hann fær sig fullsadd
an af; heldur nú áfram ferð
sinni til borgarinnar B. . . Og
þar gerist síðan meginhluti sög
unnar.
Þar er giska fáförult miðað
við það, sem endur var; eitt
hótel; og einn eymingja fyrir-
hittir Þórir á baðströndinni. En
hann nýtur ekki lengi þeirrar
einveru, sem hann hafði þó í
aðra röndina sótzt eftir. Aldeil-
is óvænt rekst hann þarna á ís-
lenzka konu, sem honum hafði
einu sinni litizt vel á, Ernu.
Hún heldur til á sama hóteli
með manni sínum, gömlum og út
lifðum nautnasegg og ríkis-
bubba, sem biður þarna dauða
síns í Ijúfum endurminningum
um þennan fornfræga skemmti-
stað, eins og hann sjálfur mundi
eftir honum frá yngri árum sín
um. Auk þess eignast Þórir
þarna nýja kunningja, Samúel
og Enok, og i fylgd þeirra fer
hann í skemmtisigling á Eyja-
hafi í boði milljónamærings
nokkurs. Á heimleiðinni skýrir
Samúel fyrir honum dýrkeypta
lífsreynslu sína — hvernig hann
brauzt úr fjötrum hatursins til
Þorvarður Helgason.
raunverulegs frelsis, frá örvænt
ing til trúar.
En hvert er svo takmarkið
með þessari „eftirleit"? Hver er
Þórir og hvers leitar hann? Séu
spurningarnar miðaðar við upp
haf sögunnar eða ytri ramma
hennar, mætti svara i líking við
byrjunaræfing í rökfræði: Þór-
ir er ungur maður; Þórir er
menntamaður. Bæta má við, að
hann er bæði íslendingur og
Evrópumaður að svo miklu leyti,
sem unnt er að samræma þær
andstæður. Ennfremur getur
hann verið fulltrúi fyrir „the
idle rich class“ á seinni hluta
tuttugustu aldar — hann vinn-
ur ekki fyrir sér, heldur eyðir
og leitar sér afþreytingar. Próf
ið, sem hann hefur nýlokið,