Morgunblaðið - 07.02.1971, Blaðsíða 17
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. BEBRÚAR 1971
17
Heitt og kalt. Ljósm. Mats Vibe Lund.
Atvinnulýðræði
1 áramótahugleiðingum sínum
vék Jóhann Haístein, forsætis-
ráðherra, nokkuð að þátttöku
starfsmanna í stjórnun atvinnu
fyrirtækja og sagði m.a.:
„Hlutdeild verkamanna 1 at-
vinnurekstri var hugsjón, sem
ungir Sjálfstæðismenn á sínum
tírna, eins og Thor Thors og
Jóhann G. Möller settu fram,
en hefur koðnað niður í hönd-
um okkar hinna, sem við tókum
og þeirra, sem nú eru oddvitar
þeirra ungu. „Atvinnulýðræði"
er hugmynd af sömu rót og hef-
ur það rutt sér nokkuð til rúms
á Norðurlöndum. Innviðurinn í
þvi hugtaki er hlutdeild launa-
mannsins í stjórnun þess fyrir-
tækis, sem hann vinnur hjá.“
Eins og forsætisráðherra
drepur á, eru hugmyndirnar um
þátttöku verkamanna í stjórn
atvinnufyrirtækja ekki nýjar af
nálinni. Um þetta mál hefur
margt verið ritað og rætt á und-
angengnum áratugum, og nokkr
ar tilraunir hafa erlendis verið
gerðar til þess að auka áhrif
starfsmanna á stjórn fyrirtækja.
En hér hefur lítið á þessu bor-
ið.
Það leikur ekki á tveim tung-
um, að áfram munu verða gerð-
ar tilraunir til þess að „sætta
vinnu og fjármagn", eins og
stundum er komizt að orði, og
þátttaka starfsmanna i stjórn
fyrirtækja er þáttur i þeirri við-
leitni. Hinu er ekki að leyna, að
þeir, sem mesta trú hafa haft á
því, að þessi stefna mundi leysa
allan vanda, hafa oft og tíðum
orðið fyrir vonbrigðum.
Áburðar-
verksmiðjan og
starfsfólkið
Benedikt Gröndal, hefur á
Alþingi flutt um það tillögu, að
starfsfólki Áburðarverksmiðj-
unnar verði heimiluð þátttaka í
stjórn fyrirtækisins, en eins og
kunnugt er, hefur Áburðarverk
smiðjunni nú verið breytt úr
hlutafélagi í algjört ríkisfyrir-
tæki. Ekki er óeðlilegt, að til-
raun verði gerð til þess að
reyna, hvernig þátttaka starfs-
manna i stjórnun fyrirtækja
muni gefast einmitt í Áburðar-
verksmiðjunni.
Að vísu er ekki ástæða til að
ætla, að Áburðarverksmiðjunni
verði betur stjórnað sem ríkis-
fyrirtæki en áður var, hvort sem
starfsmenn taka þátt í stjórninni
eða ekki. Þvert á móti má við
þvi búast, að ver verði þar
haldið á málum, því að nokk-
urt aðhald var i því fólgið, að
hluthafar gætu fylgzt með fram-
kvæmdum og látið til sín heyra
á aðalfundum.
Hitt er þó aðalatriðið, að at-
vinnufyrirtæki, sem rekin eru
af einstaklingum og félagasam-
tökum leitist við að finna leiðir
til að bæta samvinnu yfirmanna
og undirmanna. Sumir halda þvi
að vísu fram, að fulltrúar starfs-
manna í stjórnum fyrirtækja
muni hugsa um það eitt að bæta
hag launafólksins og ekki hirða
um, hver áhrif það muni hafa á
afkomu fyrirtækisins. Áreiðan-
lega er of mikið úr þessu gert,
því að sannleikurinn er sá, að í
fyrirtækjum, þar sem góður
starfsandi ríkir, þykir flestum
vænt um sinn vinnustað og yf-
irboðarar og annað starfsfólk
hafa af því sameiginlega hags-
muni að efla fyrirtækið, þótt
eðlilega vilji hver og einn bera
úr býtum, eftir því sem með
góðu móti er hægt að heimta af
fyrirtækinu.
Rétt er þó að vara við allt of
miklum og skjótum árangri af
þessari stefnu í atvinnurekstrin
um. Hitt er líklegra, að bein
eignaraðild fólksins að atvinnu
fyrirtækjum i formi almennings-
hlutafélaga muni bera meiri ár-
angur, en hvort tveggja, sam-
starfsnefndir launþega og
vinnuveitenda og almenn eignar
aðild að atvinnufyrirtækjum,
miðar að hinu sama, að styrkja
svonefnt atvinnulýðræði.
Merk ræða
í umræðunum um skólamálin
á Alþingi flutti Eysteinn Jóns-
son athyglisverða ræðu, þar
sem hanri benti á, að naumast
væri uniR að ætlast til þess af
bömum og unglingum, að þau
ynnu lengri vinnudag en hinir
fullorðnu, en nám ungmennanna
væri að sjálfsögðu hliðstætt við
vinnu hinna eldri. Um þetta
sagði ræðumaður m.a.:
„Það kemur í ijós, ef við skoð-
um þetta, að ætlazt er til, að
unglingar vinni 9—10 tíma á
dag. Ög hvernig eru svo vinnu-
skilyrðin fyrir heimavinnuna,
sem langflest ungmenni búa
við? Þau eru oft hreinlega eng-
in. Menn eiga margir heima, þar
sem íbúðin er tvö herbergi eða
þrjú og eldhús og það er sjón-
varp og æði margt fólk og
vinnuskilyrðin heima því hrein
lega engin til þess að leysa af
hendi erfiða heimavinnu. Það er
náttúrulega nokkuð annað, þar
sem unglingurinn getur haft
einkaherbergi og verið algjör-
lega ótruflaður. Þetta er oft svo
geigvænlegt, að þegar maður fer
að hugsa um það og vekja á þvi
athygli, hljóta allir að sjá, að
það er eitthvað meira en lítið
bogið við þetta. Enda er sann-
leikurinn sá, að fjöldinn allur
af ungu fólki kemst ekki
óskemmt í gegnum þessa raun.
Það verður að finna leiðir til
þess að breyta þessu og þær
hljóta að vera til, því að í lönd-
unum í kringum okkur er þetta
víða þannig, að þar fara
unglingarnir á morgnana á
venjulegum vinnutíma og koma
heim eins og annað fólk úr
vinnu (náminu) og eru þá búin
að vinna þann dag. Auðvitað
verður þetta að komast i slíkt
horf hjá fólki, sem á að búa við
þetta tíu til tuttugu ár ævinnar.
Það er ef til vill hægt að þola
hina aðferðina i 1, 2 til 3 ár, en
að búa við hana í 10—20 ár hlýt
ur að fara illa með fólk.“
Flestir, sem langskólanám
hafa stundað, hafa á einhverju
skeiði námsins orðið varir við
hinn svonefnda námsleiða.
Menn gripa þá til þess ráðs að
reyna að þvælast í gegnum ein
hvern bekkinn með sem minnstri
fyrirhöfn, lesa helzt það, sem
reiknað er með að komi til prófs,
en annað ekki og komast þannig
á milli bekkja. Aðrir gefast upp
við nám og sjá svo ef til vill
eftir því allt sitt líf að hafa ekki
náð því marki, sem þeir áður
settu sér, til dæmis að taka
stúdentspróf eða ljúka háskóla-
námi.
Hér er um að ræða viðkvæmt
vandamál, sem engin algild
lausn er á, en fyrsta skrefið er
að vekja rækilega athygli á
vandanum. Og það var einmitt
það, sem Eysteinn Jónsson gerði
í hnýttinni ræðu sinni.
Skólamálin munu mjög verða
til umræðu nú á næstunni, ekki
sízt vegna þeirrar löggjafar,
sem unnið er að og gjörbreyta
mun skólakerfinu. Væri æskileg-
ast, að sem flestar raddir heyrð-
ust, því að fátt er mikilvægara
en að búa skóiakerfið þannig úr
garði, að það verði æskulýðnum
til þeirrar nytsemdar, sem að er
stefnt.
Gott skólafólk
Þótt hér sé tekið undir þá að-
vörun, að ekki megi íþyngja
börnum og unglingum um of og
umfram allt verði að leitast við
að komast hjá því, að námsleiði
komi í stað menntaþrár, er ekki
þar með sagt, að íslenzkir skóla
menn séu ekki vanda sínum
vaxnir.
Stundum heyrast að vísu þær
raddir, að islenzkir skólar séu
lélegir og kennararnir hugsi
mest um það að hirða launin
sín. Slíkar staðhæfingar eru frá-
leitar og eiga enga aðra stoð í
veruleikanum en þá, sem felast
kann i undantekningunum, sem
sanna regluna.
Þeir sem börn eiga á skóla-
aldri fá allgóðar upplýsingar
um það, hvernig námi er hagað
og hvernig námsandi er í skól-
unum. Og treystir bréfritari sér
til að fullyrða, að kennarar,
ekki sízt hinir yngri, leggi sig
mjög fram um það að kynnast
nemendunum, leiðbeina þeim og
örva áhuga þeirra á allan veg,
samhliða því, sem þeir auðvitað
reyna að auka þekkingu barn-
anna í hverri kennslustund.
Oft vill raunar svo fara, að
menn taka meir eftir því, sem af
laga fer en hinu, sem vel er
gert. En þeir foreldrar eru marg
ir, sem eiga það kennurunum og
skólunum að þakka, að börn
þeirra hafa komizt til þroska.
Og á þvi leikur ekki efi, að
bæði er agi og heilbrigt félags-
líf meira í skólum hér en að
minnsta kosti I sumum nágranna
landanna, hvað svo sem þeir öf-
uguggar segja, sem ekkert sjá
gott við íslenzkt þjóðlíf, af því
að þeir hafa ekki þau áhrif,
sem þeim finnst að þeir ættu að
hafa.
Samningar
opinberra
starfsmanna
Liklega gera menn sér al-
mennt ekki grein fyrir því, hve
gifurleg vinna er fólgin í samn-
ingagerð eins og þeirri, sem
tókst á milli Bandalags starfs-
manna ríkis og bæja og ríkis-
ins núna um áramótin og starfs-
mati því, sem til grundvallar er
lagt. Eins og við var að búast,
eru ýmsir óánægðir með niður-
stöður þessara samninga, enda
hlýtur það ætíð að vera svö að
deilt sé um mikilvægi hinna
ýmsu starfa, og auðvitað hafa
allir tilhneigingu til að telja
þann starfa, sem þeir sjálfir
hafa valið sér, mikilvægari en
hann kann að virðast í augum
annarra. Þess vegna hefur líka
borizt fjöldinn allur af mótmæl-
um vegna flokkaskiptingar og
þeirra kjara, sem hinum ein-
stöku starfshópum eru ætluð.
Erfitt er að leggja mat á rétt-
mæti hinna ýmsu athugasemda
og mótmæla, sem í blöðum hafa
birzt. En einn er þó sá hópur,
sem virðist með talsverðum rétti
geta haldið þvi fram, að kjörin
séu óeðlilega lág, og er þar átt
við hjúkrunarkonur, en munur
á þeim og svonefndum sjúkraiið
um er til dæmis mjög litill og
kjörin naumast í samræmi við þá
ábyrgð, erfiði og menntun, sem
þessu starfi er fylgjandi.
Niðurstaðan hefur líka orðið
sú, að allmargar hjúkrunarkon-
ur hafa sagt störfum sínum laus-
um og er þvi viðbúið að til-
finnanlegur skortur verði á
hjúkrunarfólki.
Vera má, að einhverjir „rauð-
sokkutilburðir" séu undirrót
þessara uppsagna, en jafnvel
þótt svo sé, virðast hjúkrunar-
konur hafa mikið til síns máls.
Útgerðin
fyrir öllu
Um áramótin bárust þær
ánægjulegu fréttir, að samninga-
nefndir útvegsmanna og sjó-
manna hefðu komizt að sam-
komulagi um kjörin á fiskveiði-
flotanum og einnig hefði sam-
komulag orðið um fiskverð.
Menn héldu þá, að engin upp-
stytta mundi verða í útgerð. Svo
fór þó því miður, að samkomu-
lag samninganefndanna var ekki
samþykkt í öllum félögum, og
sums staðar var það fellt. Yfir-
menn á togaraflotanum boðuðu
verkfall, og enn er ekki ljóst,
hvort bátaflotinn getur óhindr-
að stundað veiðar eða hvort til
verkfalla kunni þar að draga
líka, sem vonandi tekst þó að
sneiða hjá.
I vinnudeilum vill oft fara
svo, að meir gætir kappsins en
forsjárinnar. Og stundum skerst i
odda af litlu tilefni, ef til vill
vegna þess að aðilar tala ekki
nægilega hreinskilnislega saman
og setja sig ekki hvor inn í
vandamál hins.
1 viðræðum sjómanna og út-
vegsmanna hafði sá árangur
náðst, eins og áður greinir, að
samkomulag varð milli samninga
nefndanna um öll atriði, þótt
samningarnir fengjust ekki sam
þykktir i öllum félögunum. En
þegar svo langt er komið, sem
raunin er á hér, þá er útilokað
annað en unnt sé að finna lausn,
ef velvilji er nægur fyrir hendi
hjá báðum aðilum, og það er
ósk og von landsmanna, að þeim
takist að setja niður deilur sín-
ar og firra þeim mikla vanda,
sem við blasir, ef útgerð stöðv-
ast, því að enn er það sem fyrr
útgerðin, sem allt veltur á.
Ríkið eða
einkareksturinn
Eins og kunnugt er, hefur rík
isvaldið í nokkrum tilvikum
hlaupið undir bagga, þegar
einkafyrirtæki hafa verið kom-
in í greiðsluþrot. Má þar
til dæmis nefna Norðurstjörn-
una í Hafnarfirði og Slippstöð-
ina á Akureyri. Slík aðstoð rík-
isins við einkafyrirtæki hefur
mikið verið gagnrýnd og er það
að vonum; en þó verður stund-
um að gera fleira en gott þyk-
ir. Hefur það bæði sannazt hér
og í öðrum löndum, þar sem til
svipaðra aðgerða hefur verið
gripið af ríkisins hálfu, til dæm-
is nú nýlega varðandi Burmeist-
er & Wein-skipasmíðastöðina í
Danmörku og nú síðast Rolls
Royce-verksmiðjurnar frægu í
Bretlandi.
Danski viðskiptamálaráðherr-
ann, Knud Thomsen, hefur ný-
lega látið í ljós það álit sitt, að
hæpið sé að ríkið fari I rikum
mæli inn á slíkt björgunarstarf
við fyrirtæki. Hitt sé miklu eðli-
legra, að einkareksturinn sé lát-
inn glíma við vandamálin og
bendir hann sérstaklega á mik-
ilvægi þess, að fjármagnseigend
ur og einkabankar hafi samtök
um það að starfrækja öflug fjár-
festingarfélög, sem gripið geti
inn í, ef endurskipuleggja þarf
fyrirtæki og f jármagna þau.
Auðvitað eru þessi sjónarmið
nákvæmlega jafn rétt hér á
landi og þau eru ytra. Það hlýt-
ur ætíð að teljast vafasamt, að
ríkið grípi inn í með þeim hætti,
sem raun hefur á orðið, enda er
ráðamönnum jafnljóst og öðrum,
lað hér er vandi á ferðum, og
fegnastir mundu þeir verða, ef
ekki þyrfti til þess að koma, að
ríkið yrði að bjarga mikilvæg-
um atvinnufyrirtækjum, vegna
þess að ekki er við það unandi,
að þau hætti starfrækslu.
Sannleikurinn er raunar sá,
að mörg íslenzk atvinnufyr-
irtæki hafa yfir að ráða allt of
litlu eigin fjármagni og eru þess
vegna i stöðugum vandræðum.
Hitt er líka rétt, að hagnaður
fyrirtækja hér á landi er al-
mennt minni en annars staðar
gerist. Mönnum gengur hér erf-
iðlega að skilja, að það er öll-
um til hagsbóta, er til lengdar
lætur, að fyrirtækjum sé gert
unnt að skila sæmilegum arði,
svo að þau geti bætt rekstur
sinn og aukið, enda er með þeim
hætti og þeim hætti einum unnt
að bæta lífsafkomu fólksins ár
frá ári.
r «*■- étr ^ ^ ■
j Reykjavíkurbréf
!-------Laugardagur 6. febr.