Morgunblaðið - 21.04.1971, Blaðsíða 10

£
s
10
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 21. APRlL 1971
í
Bækur bárust til Islands með krist-
inni trú sem lögtekin var á Alþingi ér-
ið 1000: latínubækur, heilög rit hinnar
kaþólsku kirkju, ritaðar á skinn. Allir
prestar hinnar nýju trúar þurftu bæk-
ur nokkrar til messugjörðar og trúar-
iðkana. Svo sem vænta mátti leið nokk-
ur timi áður en kristni festi rætur.
Fyrsti íslenzki biskupinn kom laust eft
ir miðja 11. öld, og sat í Skálholti fyr-
ir sunnan land. Hálfri öld síðar var
annað biskupsdæmi stofnað norðan-
lands með setri á Hplum. Þessi tvö bisk-
upssetur voru síðan helztu mennta-
stöðvar landsins, þangað til höfuðstað-
ur efldist í Reykjavík á seinni hluta
18. aldar. Á biskupssetrunum störfuðu
skólar nær óslitið alla tlð, þar sem upp
rennandi prestar hlutu menntun sína.
Á sama hátt sem stjómskipan hins ís-
lenzka ríkis var með sérstökum hætti,
svo varð og staða kirkjunnar önnur en
sonur hans, stunduðu nám í Þýzkalandi,
en nánasti samstarfsmaður Gizurar var
Sæmundur fróði sem árum saman hafði
stundað nám I Frakklandi. Hinir Is-
lenzku biskupsstólar lutu I fyrstu und-
ir erkistólinn I Brimum, síðan undir
erkistól í Lundi og loks í Niðarósi frá
1153. En þótt lærdómstengslin yrðu
mest við Norðurlönd þegar Kristsmenn
ing dafnaði þar, þá slitnaði aldrei
beint samband íslenzkra lærdómsmanna
og annarra ferðalanga við Bretlands-
eyjar og meginland Evrópu. Það er
skýringin á hinni miklu fjölbreytni og
frjósemi íslenzkra fombókmennta.
Það fyrsta sem kunnugt er um að
skráð væri á íslenzka tungu voru lög
hins foma þjóðveldis, enda mikil nauð-
syn á skrásetningu þeirra. Ritun lag-
anna hófst um 1100. Þau ruddu braut-
ina fyrir innlendum bókmenntum líkt
og Biblían hefur viða gert með öðrum
Fjöður og
bókfell
gerðist í nálægum löndum. Veraldlegir
höfðingjar höfðu áður stjórnað hinum
heiðnu trúarathöfnum, og eftir kristni
töku reistu þeir kirkjur á jörðum sín-
um í stað hofanna. Algengt var að ung-
ir höfðingjasynir lærðu til prests og
tækju vígslu, en að öðram kosti höfðu
landeigendur presta í þjónustu sinni,
en réðu sjálfir fyrir kirkjunum og
hirtu tekjur þeirra. Þannig var kirkj-
an á fyrstu öldunum undirgefin hinu
veraldlega valdi, en ekki sjálfstætt ríki
í ríkinu eins og tíðkaðist í öðram lönd-
um. Með þessu var tvennt unnið í senn:
Kirkjan varð þjóðleg, og veraldarhöfð-
ingjar urðu lærdómsmenn í bóklegum
fræðum. Þegar hér við bættist að þjóð-
in átti mikinn auð óskrifaðra ljóða og
munnlegra frásagna og margbrotin lög
með nákvæmum ákvæðum sem æskilegt
var að festa á bók, þá skilst hvi þró-
un lærdóms og bókmennta varð önnur á
Islandi en gerðist i öðrum kristnum
löndum. Erlendis voru lærdómsmenn
einangruð stétt innan múrveggja
kirkna og klaustra. Ritmál þeirra var
að jafnaði latína og ritverk þeirra flest
í kristilegum anda. En á íslandi stóðu
lærðir menn föstum fótum í hinum ver-
aldlega heimi, og höfðu bæði þekkingu
og ást á hinum þjóðlega, íslenzka fróð-
leik. Þess vegna var ritlistin brátt tek-
in í þjónustu innlendra mennta. Islenzk
ir rithöfundar skrifuðu nær allir á móð-
mmáli sínu, en ekki á latínu. Trúarleg
rit voru þýdd og framsamin á íslenzku,
og siíkt hið sama var fjallað á lands-
málinu um fleiri greinar erlends lær-
dóms. Um hitt var þó mest vert að á
Islandi voru frumskapaðar og skráðar
alinnlendar bókmenntir, sem voru í
senn miklar að vöxtum og merkilegar
að gæðum. Ritsamning og bókagerð var
ekki einskorðuð við lærdómssetrin,
heldur iðkuð á bændabýlum víðsvegar
um land. Frægasti rithöfundur Is-
lands var leikmaðurinn Snorri Sturlu
son, og frægasta handritið, Flateyjar-
bók, var skrifað á bóndabæ á Norður-
landi. Leskunnátta var þegar i fomöld
almenn meðal þjóðarinnar, og hef-
ur svo haldizt allt til þessa dags. Jafn-
vel klaustrin voru veraldlegri en ann-
arsstaðar, að nokkru skipuð öldnum
bændahöfðingjum, sem leituðu þar
hvíldar eftir stormasamt líf.
Islenzkir lærdómsmenn stóðu á þess-
um tlma í beinum tengslum við helztu
lærdómssetur víðsvegar um Evrópu.
Kristileg fræði bárust fyrir öndverðu
einkum frá Englandi, og þangað lágu
iöngum ýmsir þræðir. Fyrstu bisk-
upamir í Skálholti, Isleifur og Gizur

þjóðum. En kristileg rit, að nokkru
þýdd úr latínu, voru einnig með því
fyrsta sem ritað var á móðurmálinu.
Brátt var einnig farið að skrá íslenzk
sagnarit og annan fróðleik. 1 fyrstu
voru ritin þurr og einkum leitazt við
að hafa allt satt og rétt, en síðan var
tekið að rita sögur þar sem áherzla
var lögð á list og skemmtan jafnfara
fróðleiknum.
Hinar fyrstu latínubækur þurfti
brátt að endumýja, og hver nýr klerk-
ur þurfti sínar bækur. Þörfin jókst
enn þegar tekið var að rita bækur á
móðurmálinu: Lslenzk ritmenning kall-
aði á íslenzka bókagerð. Á þessum tim
um var ýmiskonar skinn nálega einhaft
til bókagerðar í Evrópu. íslendingar
notuðu einvörðungu kálfskinn í bæk-
ur sínar. Til er sú skýring, ein meðal
annarra, á hinni miklu bókmenntastarf-
semi þjóðarinnar, að lamdið hafi verið
einkar vel fallið til nautgriparæktar, og
allt þetta kálfastóð hafi svo sem boðið
sig fram til efniviðar í bækur.
Fyrst þurfti að raka kálfskinnið með
hárbeittum hnífi, og var það mikið
vandaverk, því ekki mátti háramurinn
vera loðinn — og ógjama skerast göt
á skinnið. Þó er ekki fátítt að sjá göt
á skinnblöðum, og hleypur þá skrifar-
inn yfir gatið, þótt það lendi í miðju
orði; á jöðrum gatanna má stundum sjá
brodda af gráleitum kálfshárum. Þegar
búið var að raka bjórinn var skinnið
skafið, hreinsað og teygt, síðan spýtt
og hert, og að því búnu elt með hönd-
um. Við eltinguna var notað áhald sem
nefndist brák, hún var vénjulega gerð
úr homi og I lögun eins og hringur
eða skeifa. Bjórinn var vöndlaður sam-
£in og dreginn fram og aftur í brák-
inni, unz hann var orðinn sléttur, mjúk
ur og voðfelldur. Þá var komið raun-
verulegt bókfell, að lit, þykkt og áferð
mjög svipað og vandaður bókapappir,
en mýkra og sterkara.
Nú var bókfellið sniðið í ferhymd-
ar arkir, misjafnlega stórar eftir þvi
hvert brot bókarinnar skyldi vera.
1 stærstu bókum fékkst aðeins ein örk
úr hverju kálfskinni, þegar búið var
að skera af alla útskækla. Örkin var
síðan brotin saman í miðju og myndaði
þá tvö blöð. Því er kallað að þessi
stóru handrit séu í arkarbroti eða
fólíó (skammstafað fol. af latínuorðinu
folium sem merkir blað eða örk). Væru
tvær arkir eða fjögur blöð sniðin úr
hverjum bjór, er talað um fjögra blaða
brot (kvartó, skammst. 4to). Þessi fjög-
ur blöð mátti síðan enn brjóta um
þvert, og fékkst þá átta blaða brot
(oktavó, skammst. 8vo). Hinum saman-
brotnu örkum var síðan raðað saman í
kver, og voru venjulega átta blöð í
hverju, þannig samsvaraði kverið þvi
sem nú er kallað örk í venjulegri prent-
aðri bók. Enn þurfti fleira að gera áð-
ur en ritunin hófst. Leturflöturinn
þurfti að vera réttur og jafnhliða og
línurnar beinar og láréttar. Fyrir því
var séð á þann hátt að stungnar voru
litlar rifur í jaðra blaðsins með línu
millibili og markað með léttum ritstil
fyrir leturfleti og línum. Ef blöðin
voru stór, var letrið að jafnaði tvidálka,
líkt og síðan tíðkast I brotstórum
prentbókum.
Þá var loks komið að sjálfri letrun-
inni. Hér á landi var varla um að ræða
sérstaka stétt skrifara, líkt og víða
tíðkaðist erlendis, en þar á móti kom að
skriftarkunnátta var almenn. Einstakir
skrifarar voru að sjálfsögðu drátthag-
ari en aðrir, og höfðu þá stundum tima
bundna atvinnu af að skrifa fyrir efna-
menn sem vildu eignast bækur. Megin-
hluta Flateyjarbókar skrifuðu tveir
nafngreindir prestar fyrir stórbónd-
ann Jón Hákonarson. Ávallt hafa
menn skrifað með fjaðrapennum, sem
líklega hafa oftast verið skomir úr
álftarfjöðrum, þótt einnig sé getið um
fjaðrir smærri fugla. „Þessi penni þókn
ast mér, því hann er úr hrafni," segir í
gamalli vísu. Blekið mun hafa verið
soðið úr sortulyngi, það er svart og
stundum gljáandi og ákaflega ending-
argott. Hefur það komið sér vel, því
að mikið hefur mætt á íslenzkum skinn-
bótoum.
Þegar lokið var að skrifa voru
kverin heft saman með þvengjum og
bundin í tréspjöld. Boruð voru göt í
spjöldin og þvengimir festir við þau
með fleygum. En islenzkar bækur voru
mikið lesnar, og böndin gengu úr sér
þegar ár og aldir liðu. Þó hafa varð-
veitzt allmörg tréspjöld og slitur af
gömlum heftiþvengjum.
Framleiðsla skinnbóka hefur ávallt
verið mjög dýr. 1 Flateyjarbók, sem er
225 blöð, hefur þurft 113 kálfskinn, og
geyisileg vinna við gerð og ritun bók-
arinnar. Til að spara tima og bókfell
beittu ritarar mjög skammstöfunum og
táknum fyrir tiltefcna bókstafi eða sam-
stöfur, og var þetta kallað að „binda“
og styttingarnar „bönd“. í sumum hand
ritum má kalla að ekkert orð sé skrifað
fullum stöfum. Táknin, sem mörg voru
erlend að uppruna, eru nokkuð breyti-
leg eftir skriftarskólum og aldri hand-
rita, þótt greina megi sameiginlegar
frumrætur þeirra.
Letrið sem Islendingar notuðu var að
sjálfsögðu latneskt skrifletur, sú gerð
þess sem kennd er við ætt Karls keisara
mikla, en hingað komið frá Englandi —
og að nokkra leyti um Noreg — eins og
annar kristinn lærdómur. Á Englandi
höfðu meðal annars bætzt við bókstaf-
imir ð og þ, sem lifað hafa i íslenzku
þótt týndir séu í upphafslandi sinu
(þ upphaflega komið úr rúnum).
1 byrjun ritaldar tók íslenzkur hljóð-
fræðingur sér fyrir hendur að breyta
hinu latneska skrifletri til hæfis is-
lenzkri tungu, og samdi i því skyni
stórmerka ritgerð sem kölluð er Fyrsta
málfræðiritgerðin. Er hún undirstöðu-
heimild um íslenzka tungu á elztu tím
um ritmálsins.
Þegar handrit voru skrifuð skildi rit-
arinn stundum eftir eyður fyrir upp-
hafsstöfum hvers kapitula. Siðan
kom annar maður enn drátthagari, oft
með blek af ýmsum litum, og dró upp-
hafsstafina fagurlega, skreytti þá og
litaði. Þar sem mest var við haft málaði
hann myndir í stafina, við hæfi efnis-
ins, með fögrum dráttum og litum.
Þetta var, samkvæmt erlendri mál-
venju, kallað að lýsa handritið. Mörg
íslenzk handrit eru fagurlega lýst, og
má í myndum þessum og skreytingum
rekja þróunarferil islenzkrar listar,
sem sífellt verður fyrir áhrifum
frá nýjum erlendum menningarstraum-
um. Ef íslenzkar skinnbækur eru born-
ar saman við miðaldahandrit sem höfð
eru til sýnis í erlendum söfnum, er að
vísu mikill munur á íburði. 1 hinum er-
lendu safngripum er bókfellið að jafn-
aði óvelkt og drifhvítt, og oft gullskraut
í upphafsstöfum. Handbragðið ber vitni
um langþróaðan listiðnað. En íslenzku
skinnblöðin eru sámleit af því að bæk-
umar hafa verið lesnar og handfjaU-
aðar, en ekki aðeins hégómlegir sýn-
ingargripir. Til uppbótar fyrir næstum
vélræna nákvæmni hinna erlendu hand
verksmanna birtist í letri og skreyfing-
um íslenzku handritanna nokkuð af
ferskum frumleik bókmennta þeirra sem
á blöðin era skráðar. Og ef áhorfanda
nútímans þykja sum íslenzku handrit-
in kotungsleg að gerð, þá getur hann
tekið undir með íslenzkri bók sem látin
er segja:
Hvorki glansar gull á mér
né glæstir stafir i linum.
Fegurð alla inniber
eg i menntum fínum.
Islenzk handrit eiga sér sorgarsögu,
eins og fom handrit annarra þjóða,
Fyrir daga prentlistar voru þau notuð
eins og prentaðar bækur nú á dögum,
og gengu úr sér við lestur með sama
hætti. Uppskriftir tóku við eins og nýj
ar útgáfur. Því er nú fátt eitt varðveitt
af íslenzkum handritum frá elztu tím-
um: nokkur brot frá 12. öld, fáein heil
leg handrit, en þó meira í brotum frá
13. öldinni. Meginþorri íslenzkra skinn
bóka er frá 14. og 15. öld. Síðan kom
pappírinn til sögu og leysti bókfellið af
hólmi. Eftir það var í fyrstu minna hirt
um að varðveita skinnbækurnar, sem
voru með úreltu skriftarlagi, sortnað-
ar og máðar af elli og því torlesnari
en nýjar pappírsbækur. Það sem varð-
veitzt hefur af íslenzkum skinnbókum
er aðeins örlítill hluti þess sem einu
sinni hefur verið til. Skinnbókunum má
líkja við borgaxisjaka úr Grænlands-
jökli. Mestur hluti jakans er á kafi í
djúpi hafsins, horfinn sjónum manna.
Aðeins einn tiundi hluti er ofar sjávar.
Þó gnæfir hið sýnilega jökulbjarg hátt
yfir hafsborði, tekur á sig ótal mynd-
ir, brýtur Ijós sólarinnar og varpar sér-
stæðum bjarma á umhverfi sitt.
(Grein þessi er kafli í nýútkominni
bók eftir Jónas Kristjánsson, Handrit-
in og fomsögumar — og er hér birt
með leyfi forlagsins).