Morgunblaðið - 26.04.1972, Blaðsíða 1

MORGtfNra.AÐH), MIÐVIKUDAGUR 26. APRÍL 1972
1
Valtýr Pétursson:
JflRVfl
I sama mund og mér berast
fregnir af andláti Jóhann-
esar Sveinssonar Kjarvals,
glymur í eyrum mér ærsl
og hávaði frá leik barnanna
hér fyrir utan gluggann
minn. Ósjálfrátt dettur mér
í hug æskan og ellin. Kyn-
slóðir koma og fara, eitt
þeirra fáu sanninda, sem við
vitum um mannlífið. í þessu
sambandi hvarflar einnig að
mér, af hvaða kynslóð Kjar-
val hafi verið? Sú spurning
er ekki úr lausu lofti gripin,
svo sérstæður persónuleiki á
hér í hlut, svo margþættur og
slunginn, að vart verður
tímasettur í nútíð eða fortíð.
Jóhannes Sveinsson Kjarval
var þeim, er hann þekktu,
tímalaus persóna, runninn úr
öllum öldum og engri. Og
þegar ég tala hér um sér-
stæðan persónuleika Jóhann-
esar Sveinssonar Kjarvals,
vil ég taka það strax fram,
að þar er hvorki um upp-
diktun né látalæti að ræða,
heldur blákalda staðreynd.
Jóhannes Sveinsson Kjar-
vel var stórbrotinn listamað-
ur. Stórkostleg samsetning
af stríðandi andstæðum:
barnið, öldungurinn, gáskinn
og alvaran, íslendingur og
alheimsborgari, mildin og
ofsinn. Það var engu líkara
en í þessa einu persónu hefðu
safnazt saman eðliseinkenni
hinnar margbreytilegu nátt-
úru íslands. Hvar sem hann
fór, var allra veðra von.
Hann fór sínar eigin leiðir,
og viðbrögð hans og tilsvör
komu fólki stundum á óvart
og voru iðulega misskilin og
tekin sem sérviturt gaman.
En ef vel er að gáð, er þar
oft að finpa miklu dýpri
sannleik en flestum öðrum
tókst að setja í hátíðlegar og
spaklega framsettar ræður.
Kjarval þurfti ekki nema
eitt tilsvar, þar sem aðrir
urðU að rita bækur. Þetta á
jafnt við málverk Jóhannes-
ar Sveinssonar Kjarvals,
sem og persónuleika hans.
Þar verður ekki greint í
sundur.
Listgrein Kjarvals er enn
í bernsku meðal þjóðar hans.
Tilvera Kjarvals meðal ís-
lendinga er engin þjóðsaga,
heldur merkilegur kafli í
menningarsögu og tilveru
þjóðarinnar. Hann var allt í
senn: Brautryðjandi, afreks-
maður, meistari og myta.
Starfsdagur hans var langur
og afköstin svo ótrúleg, að
enginn veit tölu þeirra lista-
verka, er eftir hann liggja.
Svo vel var hann úr garði
gerður sem málari, að slíkt
er viðburður meðal þjóða.
Menntun hans stóð styrkum
stoðum jafnt í fornri mynd-
list sem og umróti síðustu
áratuga. Því gat hann leyft
sér þá hluti, sem aðrir stund-
um réðu ekki við. Hann lék
sér að persónulegu frelsi inn-
an þeirra takmarka, sem
þekkingin ein getur skapað.
Skútur í rauðri krit.
vængjuðu átökum. Ekki þarf
að orðlengja það, að hann
bar höfuð og herðar hátt yfir
sína samtíð, að öllum öðrum
ólöstuðum.
Sem landslagsmálari var
Jóhannes Sveinsson Kjarval
mannsins var enginn heila-
spuni eða rómantík, heldur
byggður á myndrænum
skilningi skálds, sem átti sér
uppruna í menningu þess
umhverfis, er hann lifði og
hrærðist í. Sterkir og mjúk-
I eigu Museum of Modern Art í New York.
Þannig komst hann hjá öll-
um ismum og kreddum sam-
tímans, jafnframt því sem
hann var nútímamaður í
orðsins fyllsta skilningi.
Beztu verk hans voru inn-
blásin af mannlegum skáld-
skap og svo magnaður var
hugmyndaheimur hans, að
engin hugsandi vera gat ann-
að en hrifizt með hinum
í sérflokki. Myndgerð hans
er öll á þann hátt, að þar eru
það tilfinningar og geð við-
kvæms listamanns, sem ráða
úrshtum, en ekki eftirherm-
ur af sjálfu landslaginu.
Fjallið kom til Mohameds, en
Mohamed ekki til fjallsins.
Þannig varð íslenzkt lands-
lag forsenda fyrir hinum
sterku andlegu átökum Kjar-
vals við sjálfa málaralistina.
Hugmyndaheimur lista-
ir litir, stríðandi stormar, ljós
og skuggi, eldur og ís, vor,
sumar, vetur og haust. Allt
voru þetta öfl, er Kjarval
virkjaði til að lúta hinu
skefjalausa, myndræna of-
forsi, sem við nefnum dags-
daglega Kjarvalsmynd.
Einmitt þessir eiginleikar
gerðu hann að þeim risa, er
hann var. Það hefur oft
hvarflað að mér, að einmitt
þetta hafi stundum verið
nokkuð misskilið af samtíð
hans. Því mundi það ekki
koma mér á óvart, að þegar
endurmat fer fram á mynd-
hst Kjarvals, yrði hann enn
stærri málari í augum fram-
tíðarinnar.
Glæsimennið Jóhannes
Sveinsson Kjarval var sér-
stakur þáttur út af fyrir sig.
Vallarsýn hans brenndi sig í
vitund manna, þar sem hann
t.d. stóð á tali við annað fólk
i önn dagsins. Teinréttur á
gamals aldri, tottandi vindl-
ing með sinn sérkennilega
hatt, stikandi eftir strætum,
virðulegur í fasi, hvort held-
ur hann var í sparifötum eða
íklæddur dæmalausum lörf-
um. Eða þegar hann sté út
úr bifreið sinni, órakaður, úf-
inn og skapsnöggur, kominn
af fjöllum eftir miklar vinnu-
skorpur. Þá var hann eins og
eitt af sjálfum náttúruöflun-
um. Og þegar hann lyfti
glasi í þeim hóp °r honum
þóknaðist, var það gert með
svo miklum grandör, að allir
sem viðstaddir voru, vissu,
að þar var töframaður á
ferð.
Jóhannes Sveinsson Kjar-
val er látinn, en verk hans
eiga eftir að ljóma í hugum
íslendinga um ókomna fram-
tíð. Því er hann ekki horf-
inn. Og þegar ég hugsa um
krakkana í boltaleiknum fyr-
ir utan gluggann minn, renn-
ur það upp fyrir mér, að þau
eigi hvorki eftir að sjá né
heyra Jóhannes Sveinsson
Kjarval í eigin persónu.
Hvað þá að selja honum dag-
blað í Austurstræti eða verða
þeirrar ánægju aðnjótandi
að fá að sjá vinnustofu hans
þar á hanabjálkanum og öll
skipin og sólsetrin og ballett-
inn um alla veggi. En þau
eiga eftir að njóta listar hans
í enn ríkara mæli en við, sem
vorum honum samtíma.
Að lokum vil ég fyrir hönd
Félags íslenzkra myndlistar-
manna þakka Jóhannesi
Sveinssyni Kjarval fyrir all-
an þann stuðning og frábæra
tryggð, sem hann hefur sýnt
félagi sínu í einu og öllu.
Með virðingu og ást kveðjum
við hann allir.
Skáldskapur i svart og bvítt.
Islenzk núttúra í aigleymingi.