Morgunblaðið - 17.04.1973, Blaðsíða 10

10
MOROUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 17. APRlL 1973
Með maltölið
á handvagni
Stiklað á sögu Ölgerðarinnar
Egils Skallagrímssonar,
sem á 60 ára afmæli í dag
HF. Ölgerðin Egill Skallagríms-
son á merkisafinæli í dag. Þenn-
an sama dag árið 1913 mátti sjá
ungan öigerðarmann að nafni
Tómas Tómasson aka með hand
vagn um götur bæjarins og
bjóða vegfarendum maltöl til
kaups. Síðan eru liðin 60 ár, og
ölgerð Tómasar hefur vaxið fisk
ur um hrygg. Kn allan þennan
tíma hefur Tómas sjálfur staðið
við stjórnvöl fyrirtækisins og
horft á fyrirtækið eflast með
hverju árinu, en Tómas verður
85 ára á þessu ári. Er það áreið-
anlega fátítt í verzlunarsögu
landsins að einn og sami mað-
urinn hafi veitt fyrirtæki for-
stöðu um svo langt árabil.
Tómas Tómasson kom til
Reykjavíkur árið 1906 og réðst
hanrt þá til starfa hjá Gisla Guð-
mundssyni, gerlafræðingi, sem
rak gosdrykkjaverksmiðjuna
Sanitas vestur á Seltjarnarnési.
Tómas kynntist þar gosdrykkja-
framleiðslu, en þegar Gísli fór
utan til framhaldsnáms fól hann
Tómasi forráð verksmiðjunnar,
sem hann gegndi til ársins 1912.
Gísli hafði lengi haft áhuga á
ölgerð á íslandi, en á þessum
árum voru það helzt bakarar
bæjarins sem gerðu hvitöl til að
halda bökunargerlum sínum lif-
andi. Gísla tókst hins vegar ekki
að hrinda þessu áhugamáli sínu
hvatti hann Tómas til að ráðast
í ölgerð og fara utan til að læra
slíkt.
Tómas stóðst ekki hvatningar-
orð vinar sins, og hóf ölgerð ári
síðar. Sjálfur telur hann ölgerð-
ina stofnaöa hinn 17. apríl 1913
en þann dag ók hann fyrstu
flöskunum út á handvagni og
bauð þær til kaups á götum úti
og við húsdyr, eins og lýst er
hér að framan. Ölgerðin var þá
til húsa í tveimur herbergjum í
kjallara Þórshamars, sem gæti
kannski orðið táknrænt — því
hver veit nema nýtt ölfrum-
varp verði tii í þessu sama húsi,
þar sem alþingismenn hafa nú
vinnuaðstöðu sína, eins og
allir vita.
Hvað utn það — húsnæðis-
þrengsli gerðu fljótlega vart við
sig hjá ölgerðinni. og strax ári
síðar flutti hún í Thomsenhúsið
við Tryggvagötu, þar sem pylsu-
barinn stendur nú. Ekki gisti öl-
gerðin lengi það hús, því að ár-
ið 1917 fékk Tómas lóð við
Njálsgötu og þar hófst starf-
semi sú af alvöru, sem flestir
Reykvikingar þekkja. En áður en
lengra er haldið skai þess getið,
að Tómas fór tvívegis utan á
þessum árum til náms hjá öl-
gerðinni Stjærnen í Kaupmanna
höfn og kynnti sér einnig ölgerð
í Þýzkalandi. Árið 1924 hóf Tóm
Hann festi líka kaup á íbúðar-
húsinu nr. 19 og breytti því í
suðuhús, svo og keypti hann hús
ið nr. 21, (sem auðþekkt er af
því að engir gluggar eru á því),
en byggði sjálfur húsið nr. 24.
t þessum húsum hefur fyrirtæk-
ið verið síðan, en prjónað hefur
verið við þau eftir sem lóðir og
skipulag hefur leyft — og véla-
kostur verið endurnýjaður eftir
því sem aðstæður leyfðu.
Árið 1924 réð Tðmas til sín
fyrsta erlenda sérfræðinginn í
ölgerð, en allt síðan hafa sér-
menntaðir menn gegnt starfi
bruggmeistara nema hvað Tóm-
as annaðist þann þáttinn sjálfur
yfir stríðsárin. Bruggmeistaram-
ir hafa flestir verið þýzkir, en
fyrstu árin eftir striðið var
reyndar Hinrik Guðmundsson,
efnaverkfræðingur, bruggmeist-
ari ölgerðarinnar, eða til ársins
1952. Þá tók þýzkur bruggmeist-
ari við starfi hans og var næstu
17 árin hjá fyrirtækinu en í
hans stað kom enn Þjóðverji að
nafni Helmut Bergander og gegn
ir þvi starfi enn.
Sem fyrr segir hóf Tómas sjálf
ur dreifingu á framleiðslu öl-
gerðarinnar í handvagni, en
fljótlega leystu þó hestvagnar
handvagninn af hólmi. Árið 1930
verða hins vegar tímamót í sögu
fyrirtækisins, því að þá eignast
það fyrsta bílinn, sem mátti sjá
á götum borgarinnar þar til fyr-
ir fáeinum árum. 1 dag er bila-
kostur fyrk’tækisins 21 bill —
þar af eru jafnan 13 bílar í beinni
dreifingu.
í byrjun einskorðaðist fram-
leiðsla fyrirtækisins við maltöl
en upp úr 1920 hófst framleiðsla
á pilsnernum, sem allir þekkja.
Hann þurfti þá að keppa við
óáfengt danskt öl, sem hingað
var tekið að flytja inn i miklum
mæli eftir að bannlögin voru
sett árið 1912. Árið 1926 hafði
pilsnerinn hins vegar náð svo
mikilli hylli, að hann hafði að
mestu rutt erlenda ölinu af mark
aðinum.
Enn færði ölgerðin út kviam-
ar árið 1930 er hún hóf gos-
í framkvæmd, en hins vegar as nýbyggingai- við Njálsgötuna
Úr áfyllingarsal Ölgerðar imiar Egill Skallagrimsson.
Um ölgerð og
öldrykkju íslendinga
„Haldit maðr á keri,
drekki þó at hófi mjöð
mæli þarft eða þegi“.
Þannig hljóðar ein vamað-
arreglan sem finna má í
Eddukvæðum um mjaðar-
drykkju, og bendir ótvirætt
tii þess að ölföng hafi verið
áfeng í goðheimum ekki sið-
ur en mannheimum. Enda
vom ölið og mjöðurinn goða-
veigar og gjafir frá goðun-
um. Drykkjarföng þessi voru
einnig einn meginþáttur trú-
arbragðanna í hinni fornu
heiðni, og áttu þar af leið-
andi mikil ítök i skáldskap
forfeðranna, sem Eddurnar
bera glöggt vitni.
í Islendingasögum er fremur
lítið fjallað um mat og drykk
forfeðramna eða hina eigin-
legu lifnaðarhætti á heim-
ilum þeirra. Þó má merkja
af þeim, að allt fram á mið-
aldir var öl og mjaðardrykkja
miklu veigameiri þáttur i lifn
aðarháttum Islendinga en ver
ið hefir hin siðari ár. Á sögu-
öldinni mun einkum hafa ver
ið drukkið mungát eða mjöð-
ur á stórhátíðum eða tyllidög
um, og þá jafnt af konung-
um sem kotungum. Þess
vegna er enn í dag talað um
ölvun, ölvaða menn og ðl-
æði, sem gefur til kynna að
áfengt öl hefur verið drukk-
ið til forna. Eins er að finna
málshætti svo sem Ö1 er innri
maður eða Ö1 er annar mað-
ur.
En Norðmenn og Islending
ar höfðu alþýðlegt heiti á
ölinu, nefnlega mungát. Upp
runi er ókunnur, enda ekki
vitað til þess að það sé að
finna í öðrum germönskum
málum. Hins vegar hefur
danski málfræðingurinn Rask
skýrt orðið svo að mun sé
að fá eitthvað í munninn og
gát sé góðgæti. Ýmsir erlend
ir fræðimenn álíta að mun-
gát hafi verið alþýðuöl, kost-
að lítið og sama sem ekkert
áfengi verið i því. Segja þeir,
að margar hitur hafi verið
gerðar af sama maltinu og
mungát hafi verið með þvl
síðasta. Gisli Guðmundsson,
gerlafræðingur og fróður mað
ur í þessum efnum, telur þó
að þetta sé misskilningur.
Hann telur að mungát hafi
verið hið þjóðlega heiti á
heimagerðu öli á söguöldinni.
Máli sínu til stuðnings nefn-
ir hann dæmi úr Egilssögu,
er Ármóði flaug í hug að
gera Egil og föruneyti hans
ófært: „Því næst var öl inn
borit, ok var þat hin sterk-
asta mungát.“
Islendingar hafa því á sögu
öld og reyndar langt fram
eftir öldum drukkið talsvert
af öli, en Gisli Guðmundsson
telur þó að neyzlunni hafi ver
ið stillt meira í hóf hér en
í Noregi, þar sem ölefnin
voru meiri. Mörg dæmi eru
þó til um það að Islending-
ar hafl átt til að skvetta ær-
lega í sig og ber þar hæst
frásöguna í Eglu um drykkju
Egils og förunauta hans hjá
Ármóði. „Þvi næst var öl inn
borit, ok var það hin sterk-
asta mungát. Var þá brátt
drukkinn einmenningr. Skyldi
einn maðr drekka af dýrs-
horni. Var þar mestr gaumr
gefinn, er Egill var ok sveit-
ungar hans, at þeir skyldu
drekka sem ákafast. Enn er
förunautar hans gerðust ófær
ir, þá drakk hann fyrir þá,
þar er þeir máttu eigi. Gekk
svá til þess er borð fóru
brott. Gerðust þá ok allir
mjög drukknir, þeir er inni
vóru, en hvert full, er Ár-
móðr drakk, þá mælti hann:
„Drekk ég til þín, Egill“ —
en húskarlar drukku til föru-
nauta Egils ok höfðu hinn
sama formála. Maðr var til
þess fenginn at bera þeim
Agli hvert full, ok eggjaði
sá mjök, at þeir skyldi skjótt
drekka. Egill mælti við föru-
nauta sina, at þeir skyldi þá
ekki drekka, en hann drakk
fyrir þá, þat er þeir máttu
eigi annan veg undan kom-
ast. Egill fann þá, at honum
mundi eigi svá búit eira.
Stóð hann þá upp ok gekk
um gólf þvert, þangat sem
Ármóðr sat. Hann tök hönd-
um í axlir honum ok kneikti
hann upp at stöfum. Síðan
þeysti Egill upp ór sér spýju
mikla og gaus i andlit Ár-
móði, í augun ok nasarnar
ok í munninn. Rann svá of-
an um bringuna, en Ármóði
var við andhlaup, ok er hann
fekk öndinni frá sér hrundit,
þá gaus upp spýja, en allir
mæltu, er hjá vóru, húskallar
Ármóðs, at Egill skyldi fara
allra manna armastr, ok hann
væri hinn versti maðr af
þessu verki, er hann skyldi
eigi ganga út, er hann vildi
spýja, enn verða eigi at undr
um inni í drykkjustofunni.
Ekki er at hallmæla mér um
þetta, þótt ek gera sem bóndi
gerir; spýr hann af öllu afli,
eigi siðr en ek.“
Á söguöldinni og lengur var
eingöngu drukkið öl og mjöð
ur, en stöðugt dró þó úr mjað
ardrykkjunni, þvi að þótt efn-
in væru dýr til ölgerðar, þá
var hunang til mjaðardrykkju
mun dýrara, enda ekki um
annan sykur að ræða á þeim
tímum. Mjöðurinn mun þó
hafa verið notaður i miklum
veizlum likt og nú á sér stað
um dýru vínin. En eftir því
sem fram leið á aldir, breytt-
ist þetta til bölvunar, þvi að
nú kom brennivínið til sög-
unnar. Lengi vel hafði þó öl-
ið yfirhöndina, eins og sjá
má af því að árið 1630 eru
fluttar til landsins 1660 tunn-
ur af ýmsum ölföngum, en
um 150 þeirra voru brenni-
vinstunnur. Þegar félagsverzl
un hófst á ný árið 1733 skipti
algjörlega um — brennivin-
ið flæddi yfir landið en ölið
þvarr að mestu leyti. Brenni-
Vínsöldin var að meira eða
minna leyti allskæð til loka
19. aldar, en óneitanlega fór
þó nokkuð að draga úr henni
eftir að Góðtemplararegla var
stofnuð 1884, því að eftir því
sem góðtemplurum fjölgaði
varð mönnum ver við að láta
sjá sig mikið drukkna, „og
það er opinbert leyndarmál
að margir tóku þá til danska
bjórsins, sem ekki var eins
bráð-áfengur og gerði fáa ó-
færa i allra augsýn", segir
Gisli Guðmundsson, gerla-
fræðingur, í riti því sem hann
samdi í tilefni 15 ára afmæl-
is Ölgerðarinnar Egils Skalla-
grímssonar og þessi grein er
byggð á. Árið 1912 komu svo
bannlögin til framkvæmda,
og losnaði þjóðin þá við hvort
tveggja — áfengið, vínin og<
sterka ölið, en eftir sem áður
vildi áfengið seytla inn i land-
ið og brugg blómstraði í
heimahúsum.
Gísli segir, að ölgerðin til
foma hafi farið þannig fram
í aðalatriðum, að byggið var
haft við raka og velgju, en
við það breyttust sterkjuefn-
in þannig, að þau urðu að
sykri, sem gersveppir gátu
melt og breytt i vinanda, kol-
sýru og önnur efni. Byggið
var eftir þessa breytingu
nefnt malt, og annað hvort
notað nýtt eða rakt til öl-
gerðar, eða þurrt, væri það
ekki þegar í stað notað til
ölhitu. Af maltinu var gert
seyði, sem var svo hitað það
mikið, að hinn meltanlegi
sveppasykur rann í heita vatn
ið og varð að maltvökva, sem
látinn var kólna. Að svo búnu
var hratið síað frá, og ger-
kveikjur settar undir malt-
vökvann, sem á stundum var
kryddaður, og úr þessu varð
svo hið marglofaða mungát,
sem þótti hið mesta sælgæti
til forna. Nútíma ölgerð er
hins vegar miklu margbrotn-
ari, enda þótt uppistaðan sé
hin sama. „Humallinn, efna-
fræðin og hreinræktun ger-
sveppanna er nú komið til
sögunnar, svo að enga helga
menn þarf til að blessa öl-
ið,“ segir Gisli ennfremur í
riti siínu.