Morgunblaðið - 27.09.1974, Blaðsíða 19

I MDmNGU
DR. SIGURÐAR NORDALS
Oft er svo komið sfðasta skeið gamalla manna að ekki
verður harmað þegar þeir. saddir llfdaga, öðlast hinztu hvfld.
En Sigurður Nordal eltist manna bezt. Lffsgleði, fjör og
skarpleiki f hugsun, minni, starfsvilji — allt var óbreytt til
skamms tfma, þótt hann væri kominn undir nfrætt. Maður
hefði viljað að hann fengi að lifa sem allra, allra lengst. Svo
miklu fátækari er þjóð vor þegar hann er horfinn. Og svo mikla
ánægju hafði hann sjálfur af að lifa, meiri en flestir, og lengur.
Morgunblaðið hefur rakið störf hans og æfi, þegar andláts-
fregnin var birt, og engin þörf á að endurtaka neitt sem þar
var frá sagt. Og F dag er hans minnzt hér f blaðinu á þann hátt
sem bezt fer á, með þv! að flytja kafla úr ritum hans, sem eftir
þvf sem föng eru á varpa Ijósi á snilld hans og auðugt,
margslungið hugsanalff.
Þegar háskóli Islands var stofnaður 1911, af eðlilegum
vanefnum til sjálfstæðra vfsindalegra rannsókna, voru samt
við hann bundnar þær vonir að f einni grein mennta, norræn-
um fræðum, yrði framlag hans með nokkrum sóma og þjóð-
menning vorri til eflingar. Björns M. Ólsen naut ekki við nema
fáein ár. Það varð hlutskipti Sigurðar Nordal að taka við
norrænu deildinni svo að segja F bernsku — og verður aldrei
fullþakkað að ísland skyldi þá eiga slfkum manni á að skipa.
Áður hafði enginn fslendingur með svo margháttuðum gáfum
og yfirgripsmikilli menntun komið nálægt norrænum fræðum.
Auk þess sem hann fékk afkastað af ritverkum og útgáfum. ól
hann upp og mótaði fyrstu kynslóðir norrænumanna frá
háskóla fslands, og alla tfð síðan hafa þau fræði búið að
forustu hans. Vafalftið eigum vér engum einum manni fremur
að þakka en Sigurði Nordal, að vor dýrasta eign, hinar fornu
bókmenntir, hafa á vorri öld orðið þjóðinni ástfólgnari með
hverjum áratug.
Fornritaútgáfan, ómetanlegt menningarafrek, naut frá upp-
hafi stjórnar og forsjár Sigurðar Nordal, varð verk hans og
margra annarra ágætra manna, en allir voru þeir úr hans
skóla. Um hitt er hann einn, að hafa skrifað af mestu mannviti
og ritsnilld um vorar fomu bókmenntir, Völuspá, hirðskáldin,
Egil Skallagrfmsson, Snorra Sturluson — og fjölmargt annað.
Sá heiður, að hafa skrifað af dýpstum skilningi og mestri list
um yngri bókmenntir, varð sameign Nordals og nokkurra
annarra. Hann er þó einn um að hafa gert skáldi yngri tíma
þau skil, sem Stephani G. Stephánssyni eru gerð f bók Nordals
um hann.
Allt sem hann skrifaði varð með listrænum blæ. hver lítil
blaðagrein engu sfður en stærri verk. Hann varð eitt mesta
fordæmið til almennt hækkandi gengis íslenzkrar ritmenning-
ar — og ekki hvað sfzt með skáldskap sfnum, þótt hann sé
minni að vöxtum en margra annarra. Ekkert hafði áður verið
skrifað á sfðari öldum íslands á frjórri né fegurri íslenzku en
Hel Nordals f bók hans Fornar ástir. Þessir Ijóðrænu þættir
voru algerlega nýr skáldskapur á fslandi, og höfðu vfðtæk og
margvfsleg áhrif. Ég man að Halldór Laxness skrifaði eitt sinn
á þá leið, að þegar hann ungur las Fornar ástir, á þeim tfmum
er hæst fór orðstfr fslenzkra bókmennta ritaðra á dönsku, hafi
sér skilizt betur en áður hvers tunga vor var megnug, og hve
sjálfsagt var að halda tryggð við hana.
Sigurður Nordal varð vfðkunnur maður á Norðurlöndum af
ritum sfnum og fyrirlestrum, og líka sem sendiherra Islands f
Danmörku. Einn af frægustu prófessorum Hafnarháskóla
sagði við Niels Dungal: „Gerið þið ykkur grein fyrir þvf hve
fslandi er mikill heiður að sendiherra eins og Sigurði Nordal?
Hann talaði nýlega um fslendingasögur f danska Vfsindafélag-
inu, og sá fyrirlestur bar af öllum sem þar hafa heyrzt svo
árum skiptir."
Sigurður Nordal var af þeirri gerð hugvfsindamanna sem
leita skilnings og sannleiks jöfnum höndum af rökfastri
hugsun sem innsæi fmyndunaraflsins — sem hjá honum var
öðrum þræði skáldæð, þrá eftir fegurð og gleði. Hann elskaði
lífið. Öll fræði voru honum fyrst og fremst leit að Iffi, f
vfðtækustu merkingu — öllu brölti og bjástri mannanna,
draumum þeirra og vitja, trú, siðahugmyndum, skapadómum.
Bækur. fornar sem nýjar, voru hver þeirra varðveizla einhvers
úr mannlegu Iffi, og hlutverk fræðimannsins að hjálpa þessu
lífi til að lifa áfram f sem skærastri birtu, mönnum til yndis,
þekkingarauka og vizku.
Maðurinn Sigurður Nordal var að vonum f mörgu ótfkur
þeim hugmyndum sem við tiðast gerum okkur um mikla
fræðimenn. Flestir munu hugsa sér slíka menn fremur afhuga
venjulegu mannlífi, að þeir séu allir f sérgrein sinni, sinnulitlir
um flest sem ekki lýtur að þeirri þekkingu, sem er þeirra
afmarkaða svið.
En Nordal leit f allar áttir að smáu sem stóru, og hafði
lifandi áhuga á öllu sem var að gerast. Eg efa að nokkur hafi
þekkt eða þekkt til fleiri íslendinga en hann, né vitað meira frá
þeim að segja, né haft skoðanir á eins mörgum — fundizt hver
þeirra mað nokkru móti athyglisvert fyrirbrigði. Yfirleitt var
honum hlýtt til mannanna, og gjarnt á að dæma milt um það
sem misjafnt var f fari þeirra, af heimspekilegu umburðarlyndi.
Hann hafði hið mesta gaman af öllu Iffinu. var glöggur á allt
virðingarvert, drenglynt eða mannskaparmikið f fari og ferli
manna, en Ifka á margt sem aðeins var mannlegt, og ekki
hvað sfzt ef það var auk þess spaugilegt. Fáa mikla alvöru-
menn hef eg vitað hlæja meir en Sigurð Nordal, né af innilegri
kæti eða glaðari gáska.
Það var mikil æska f blóði hans. Mér er f minni þegar við
forðum sátum að næturlagi og vorum að ráðgera stofnun
tfmaritsins Vöku — hann var eins og ungur drengur sem
hlakkar til æfintýris.
Hann var mörgum mönnum góðviljaður og hjálpsamur, og
trygglyndur og hlýr vinum sfnum. Vertu velkominn heim,
hjartanlega velkominn, segja menn þegar mest er við haft við
vini sfna sem i útlöndum búa, er þeir sýna sig á ættjörðinni.
Nordal átti til að komast sterkar að orði. Eg held eg verði að
áræða að segja frá því hvað hann stundum sagði þegar eg
nýkominn til fslands hringdi hann upp, af þvf að það lýsir
eingöngu sjálfum honum, hlýju hans í garð vina sinna: „Jæja,
Kristján minn — þú veizt að alltaf finnst mér landið heldur
betra, þegar þú ert heima."
Eg kom sfðast til hans á spitalanum 14. september, daginn
sem hann varð 88 ára gamall. Hann hafði vikum saman legið f
móki, oftast meðvitundarlaus, og var ekki búizt við að hann
ætti langt ólifað. Eg var hjá honum á aðra klukkustund, þvi
stundum bráði af honum og eg gerði mér i hugarlund að
honum þætti betra að vera ekki einn. Hann horfði á mig og
þekkti mig, nefndi nafn mitt. en með svo veikri rödd að rétt
heyrðist og tók hvað eftir annað fast um hönd mína — með
styrk i armi sem mér kom á óvart. Hann hafði hvorki fölnað né
skorpnað, hörundslitur og holdarfar óbreytt, og enginn vottur
neinnar þjáningar f svipnum — og svo mun hafa verið allan
þann tima sem hann lá á spftalanum. Það gladdi mig. að hann
var ekki verr farinn þegar hinzta stundin hlaut að nálgast.
Banalega og dauðdagi urðu hægur svefn frá langri, mikilli
og fallegri æfi.
KRISTJÁNALBERTSSON
RITUMDR. SIGURÐAR NORDALS
Eitt atvik er mér minnisstæðast
allra frá bernskuárunum. Eg var far-
inn að stauta mig fram úr fslendinga
sögum og Fornaldarsögum Norður-
landa og varð tiðrætt um þær. Þá
sagði fóstra min við mig eitt vor-
kvöld: „Þegar þú stækkar, áttu að
lesa veraldarsögu." Það orð hafði eg
ekki heyrt fyrr, og eg veit ekki,
hvaðan óvitanum kom hugboðið,
sem það vakti. En vfst er, að það var
eins og norðurveggurinn færi undan
baðstofunni. eg sæi langt inn f aftan-
skinið, óraði I einni svipan fyrir út-
sýn um víðáttu rúms og tfma. Þetta
stóra orð var eins og fyrirheit um
þekkingu á heiminum og örlögum
mannkynsins í honum um allar aldir.
UR
þjóðir hirða Iftið um að þekkja sögu
hennar. Þeim finnst hún smávaxin f
samanburði við átök stórveldanna
um heimsyfirráð, sviplftil og fórna-
laus hjá blóðugum frelsisstrfðum
Grikkja og Ungverja. Nöfn manna
eins og Kossuths og Garibaldi eru á
hvers manns vörum. En hver
kannast hér við Jón Sigurðsson?
Meira að segja hættir fleirum en
Dönum við að þykja slikt brölt
70—80 þúsund friðsamra fátæk-
linga, sem háð er með ritum einum
og ræðum, hégómlegt, broslegt.
heimskulegt.
Þekking sú, sem heimtuð er til
almennrar menntunar, er einkum af
þrennu tagi. Sum eru notagild, nauð-
synleg sérþekking til þess að vinna
fyrir sér. Önnur hefur einungis
venjugildi: Menn verða að vita það,
sem allir aðrir vita, til þess að vera
ekki eins og álfar út úr hól f samtöl-
um, geta lesið blöð og bækur. Oft er
þessi þekking skelin tóm eða reykur
Það fyllti mig svimandi tilhlökkun.
Seinna hef eg skilið, að svo muni
Evu hafa verið innan brjósts f sak-
leysi sfnu og fávizku, er henni var
lofað. að augu hennar skyldu opnast
og hún mundi verða eins og guð og
vita skyn góðs og ills.
Forspjall. fslenzk menning, 1 942.
f þessu umhverfi, mitt f ólgu
styrjaldaráranna, voru ærin tilefni að
horfa frá nýjum sjónarmiðum á hlut-
skipti og tilverurétt fslendinga,
þjóðarinnar, sem var mfn eigin þjóð
og smæst allra. Smáþjóðin var ekki
einungis úti á fslandi. Eg bar hana
með mér, f sjálfum mér, hún var
hluti af mér eins og eg af henni.
Marga fýsti að vita eitthvað um
hana, fáirvissu neitt fyrir. fslending-
ur f Danmörku á árunum 1906—16
var vanur að vera sffellt á varðbergi.
Sjálfstæðisbaráttan olli þvf, að Danir
vildu meta fslendinga sem minnst,
hirtu Iftt að vita neitt um þá, kærðu
sig ekki mjög um að leiðrétta rangar
hugmyndir. En landanum hlaut um
leið að verða Ijóst, hver þáttur I
sálarlffi þjóðarinnar umhugsun þess,
hvað sagt væri um oss á bak, hafði
lengi verið, — óttinn við Iftilsvirð-
ingu erlendra þjóða, einatt sam-
tvinnaður meðvitundinni um mis-
mun fornrar frægðar og umkomu-
leysis nútiðarinnar. í Bretlandi var
allt annars konar akur að plægja. við
enga hleypidóma að etja, — og
væru þeir nokkurir, þá af fáfræði
einni, — en talsverð forvitni, sem
auðvelt var að glæða. Námsgrein
mín hafði alltaf gert mig fúsan að
boða heiðingjum trú á ágæti
fslenzkra fræða, ekki sfzt þar sem eg
hafði fremur gert ráð fyrir að stað-
festast erlendis. Flestum smáþjóða-
mönnum (og reyndar mönnum af
stærri þjóðum líka), sem lengi eru
utan lands, mun fara á eina lund.
Ættjarðarástin verður næmari við
fjarvistirnar, sívakandi, þótt þeir
finni ekki til neinnar óþægilegrar
heimþrár. Þá langar til þess að vera
þjóð sinni fremur til sóma en hneisu.
Og sjálfshyggja er ofin inn f þetta: að
vilja ekki sætta sig við, eins og
Stephan G. segir, að „vegna lands
míns sé eg minni maður". Það átti
nú ekki alveg við mig á þeim árum
að slaka til við slfka firru. En hvernig
átti að hamla upp á móti henni?
Eftir rúma ársdvöl f Oxford samdi
eg litla bók, samnefnda þessari, þar
sem eg dró saman ýmsar niðurstöður
af reynslu minni að tala við erlenda
kunningja og vini um fsland og Is-
lendinga. Mér kom alls ekki til hugar
að birta hana. Hún var einungis gerð
fyrir sjálfan mig. En af þvf að þetta
rit er sprottið af henni, svo gjörólfkt
sem það er orðið, skal eg nefna
nokkur meginatriði hennar.
Hvað getur útlendingum, sem vita
ekkert um ísland og gengur enginn
fræðilegur áhugi til að kynnast þvf,
þótt athyglisvert og skemmtilegt?
Það er bersýnilegt, að margt. sem er
fslendingum sjálfum mikils virði,
vekur engan áhuga hjá þessu fólki.
Til dæmis að taka finnst þvf að
vonum fátt um verklegar og efnaleg-
ar framfarir sfðustu áratuga, því að
þar höfum vér ekki gert neitt frum-
legt né stórkostlegt. erum aðeins
eftirbátar.
Atburðir islenzkrar sögu eru ekki
nefndir f erlendum ritum um
veraldarsögu. Þeir heyra ekki til
þess, sem nefnt er almenn menntun.
Sumir þeirra hljóta að birtast fslend-
ingi, sem fer að segja frá þeim, f
nokkuð óvæntu Ijósi. Sjálfstæðisbar-
áttan við Dani hefur til að mynda
verið meginþáttur f sögu vorri frá þvf
um 1840. Fyrir fslendinga er hún
eðlileg, sjálfsögð, aðalatriði. Aðrar
af réttunum. Menn verða að þekkja
Hamlet. þótt þeir hafi aldrei lesið
bókina. Gladstone og Bismarck, þótt
þeir botni ekkert f stjórnmálaferli
þeirra né einkennum. Loks er sú
þekking. sem er sjálfgild: þess efnis
og svo numin, að menn vitkast og
vaxa af henni. Frá þvf sjónarmiði er
meira um vert að hafa lesið eina bók
sér að gagni en kunna fjölda tómra
titla, betra að vita rækilega um aðal
og starf eins merkismanns en nöfn
og nakin æviatriði tuga manna. Og
það er alls ekki vist, að jafnan sé
þroskavænlegast að kynnast þvf,
sem tizkan hefur gert fleygast.
Það getur verið gaman að storka
stórþjóðamönnum, sem mæla allt á
kvarða fyrirferðar, láta sér meginið
eitt f augum vaxa. Eg hef stundum
sagt þeim söguna af tveimur islenzk-
um prestum, sem gengu á vog á
Eyrarbakka. Annar var bæði magur
og mjór, hinn tröll að vexti og burð-
um og drambaði heldur af mismunin-
um. Rengluklerkurinn leit á vogina
og sagði rólega: „Hvað er þetta á
móti stóru nautunum f Amerfku?"
Verðmæti þjóða á gullvog sögunnar