Morgunblaðið - 09.07.1977, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. JULt 1977
Kristján Albertsson áttræður
Ég læt hugann reika aftur á við
um þrjátíu ár. Hinni geigvænlegu
styrjöld var þá nýlega lokið, og
vissulega gætti áhrifa hennar um
gjörvallan heim. Við Hörður
Bjarnason, þáverandi skipulags-
stjóri, vorum eitthvað að sýsla í
Parisarborg um skipulagsmál, en
með mér voru þar einnig Ragn-
heiður, kona, mín, og Katrin, mág-
kona min. Þá var jafnframt góður
Islendingur búsettur í París.
Þessi landi var righöfundurinn og
vinur okkar Kristján Albertsson,
en þann 9. júli varð þessi höfðingi
fimmtugur. Hann bauð okkur þá
öllum i í veglega afmælisveizlu á
einum bezta skemmtistað Parísar,
le Drap D’Or, sem kannski mætti
nefna Hin gullnu fortjöld. Þar
veitti Kristján okkur kampavín
Ur glæsifögrum silfurbikurum, og
öll var þessi afmælishátíð með
slíkum gleðibrag og höfðings-
hætti, að mér er hUn enn í fersku
minni.
Hið fimmtuga ungmenni stend-
ur nU á áttræðu, og margt hefur
breytzt í tímans rás. Þessi þrjátíu
ár eru ef til vill einn merkasti
þátturinn í þróunarsögu mann-
kynsins og tækninnar, bæði til
góðs og ills. Ekki aðeins hefur
kjarnorkuvopnum verið varpað
og vetnissprengja bUin til, heldur
hafa mennirnir flogið Ut I geim-
inn og lent á tunglinu, nægtir
aukizt og menntun og menning
dafnað. Alheimsstjórnmálin hafa
á þessu skeiði tekið miklu örari
breytingum en endranær. Sam-
einuðu þjóðirnar voru stofnaðar
að hinum miklu hildarleik lokn-
um, og þingað hefur verið um
allan heim i meira eða minni
mæli. Á þessu sviði hefur Kristj-
án Albertsson verið fulltrUi
Islendinga með sæmd og frábær-
um hæfileikum sinum. Hann gæti
áreiðanlega skrifað pistla um
samtöl sín og kynni við ýmsa
mestu stjórnmálamenn þessa
tímabils öðrum mönnum betur,
en Kristján er ekki aðeins al-
þjóðastjórnmálamaður, þegar því
er að skipta, hann er mikill
„diplomat”. A þingi Sameinuðu
þjóðanna lágu leiðir okkar Kristj-
áns oftar en einu sinni saman og
þá I góðu félagi við Thor Thors,
sendiherra okkar á þeim vett-
vangi, meðan hans naut við. A
slíkum mannþingum hefur Kristj-
án mikla sérstöðu vegna mála-
kunnáttu sinnar, viðræðuhæfni
og þekkingar á alþjóðamálum
samfara einurð og dugnaði til
hvers konar vinnumennsku, er
verða mætti landi og lýð til bless-
unar. Þess má nærri geta, hvort af
þessu hefur ekki verið mikinn
lærdóm fyrir fyrir mig að draga
og þroskavænlegt, að kynnast
slfkum heimsborgara, sem að vísu
hefur ætlð verið rammíslenzkur.
Það er ekki mitt að rekja hinn
margþætta bókmenntaferil
Kristjáns Albertssonar. Hann hef-
ur skrifað bæði stórmerkar ævi-
sögur, skáldsögur og leikrit ásamt
fjölmörgum tímarits- og blaða-
greinum, sem oft og einatt hafa
vakið mjög mikla eftirtekt og
jafnvel hatrammar deilur, enda
hefur Kristján jafnan haft einurð
til að segja hug sinn allan og
umbúðalaust. I fyrra kom út sfð-
asta skáldsaga Kristjáns, Ferða-
lok, en marga hefi ég heyrt ljúka
á hana miklu lofsorði. Hann skrif-
ar þar á allt annan veg en aðrir
þeir sem nú birta eftir sig skáld-
verk á tslandi. Hann er þar ef til
vill ekki sfzt að vekja athygli á
þvf, sem við virðumst vera að
gleyma í alltof rfkum mæli, — að
vera kurteisir og fágaðir. Heilir í
lund.
Kristján Albertsson ber dýpstu
virðingu fyrir Einari Benedikts-
syni skáldi, og hefi ég stundum
verið að vona, að hann myndi
skrifa um hann bók, en hann var
kunnur honum allt frá stúdents-
árum sínum. Kristján segir frá
skemmtilegu atviki í ævisögu
sinni um Hannes Hafstein, er
Hannes skrapp einhverju sinni til
Lundúna til að hitta Einar Bene-
diktsson, sem hann hafði falið að
reyna að fá brezkt lán, sem að
vfsu tókst ekki, sumpart handa
Landsbankanum, sumpart vegna
fyrirhugaðra kaupa landsjóðs á
hlutabréfum i Eimskipafélagi
íslands. „Einar Benediktsson hef-
ur tekið honum af mikilli ástúð.
Þeir fara saman út f borgina,
drekka ítalska freyðivfnið asti
spumante, sem Hannes gat
fslenzkt nafn og kallaði ástavín —
sagði Einar höfundi þessarar bók-
ar löngu sfðar, og bætti við:,,Hvar
sem við fórum, litu allir við á eftir
Hannesi Hafstein.” (Mér varðar á
að segja: „Menn hefur furðað á að
sjá tvo svona kavalera í einu. “
Einar kfmdi: „Þú ert þó ekki að
reyna að gera mig innbyrlskan á
gamals aldri“).“
Svo var það hér heima á Islandi,
að við Kristján héldum eitt sinn í
hópi góðra vina til Herdisarvíkur
til þess að heilsa upp á Hlín, en
það var eftir andlát Einars. Þegar
við komum þangað, gekk Kristján
einn á undan okkur en forneskju-
leg kona kom neðan úr flæöarmál-
inu. Þegar þau nálguðust hvort
annað, hljóp hún á móti Kristjáni,
og þau föðmuðust sem gamlir og
góðir vinir. Það var bersýnilegt,
að þau höfðu margt að minnast,
og öll vorum við hjartaanlega vel-
komin f hennar húsakynni. Þar
segði hún sitthvað frá Einari, og
var það margt merkilegt. Við nut-
um kyrrðarinnar á íslenzku sum-
arkvöldi hjá þeirri konu, sem var
kvöldstjarna skáldjöfursins. Það
var vor f lofti.
Kristján Albertsson tók korn-
ungur við ritstjórn Varðar, og rit-
stjóri blaðsins frá 1924—1927.
Enn í dag heyrist oftlega minnzt á
glæsibrag þessa unga ritstjóra og
að hann hafi skapað nýjan anda
við ritstjórn stjórnmálablaðs.
Hann var frjálslyndur, en harð-
skeyttur og einarður. Hann kunni
að láta andstæðingana njóta sann-
mælis og verðugs lofs, en slfkt var
ekki hversdagslegur viðburður í
stjórnmáladeilum blaðamanna
hér á landi á þeirri tíð.
Kristján Albertsson var meðal
fárra manna, er kostuðu útgáfu
Vefarans mikla frá Kasmír eftir
Halldór Laxness árið 1927. Hall-
dór hefur sjálfur sagt svo frá, að
fáir hafi hlotið jafn ótugtarlegar
skammir fyrir Vefarann og hann
sjálfur. En þá skrifaði Kristján
Albertsson þannig um skáldverk-
ið: „Loksins — loksins tilkomu-
mikið skáldverk, sem rfs eins og
hamraborg upp úr flatneskju
íslenzkrar ljóða- og sagnagerðar!
Island hefur eignazt nýtt stór-
skáld — það er skylda vor að
viðurkenna það með fögnuði.
Halldór Kiljan Laxness hefur rit-
að þessa sögu á 24. aldursári sfnu.
Ég efast um, að það komi fyrir
einu sinni á aldarfjórðungi, að
skáld á þeim aldri semji jafn-
snjallt verk og þessi saga hans er.
Á 64° norðlægrar breiddar hefur
það aldrei fyrr gerzt.” Rúmum
þremur áratugum sfðar var Hall-
dór Laxness orðinn Nóbelsskáld.
Kristján Albertsson hefur verið
mikilvirkur f Almenna bókafél-
aginu frá stofnun þess, bæði í
bókmenntaráði og útgáfustjórn.
Hefur hann þar sem annars stað-
ar lagt gjörva hönd að verki, og
sér þess víða stað. Þar voru einnig
Gunnar Gunnarsson rithöfundur
og Davfð skáld Stefánsson frá
Fagraskógi, en Tómas Guðmunds-
son hefur hin siðari ár verið for-
ystumaður útgáfustjórnarinnar.
Kristján er í ættartengslum við
Thorsarana. Hann var eldheitur
fylgismaður og ljúfur vinur Ölafs
Thors og mikill og góður sam-
verkamaður Thors Thors á er-
lendri grund, en miklu margþætt-
ari eru tengsl hans við þessa
merku ætt. Hann dáði mjög hinn
mikla athafnamann Thor Jensen
og þau Margréti bæði, en móðir
hans, Steinunn Kristjánsdóttir
frá Hraunhöfn á Snæfellsnesi,
var systir Margrétar Þorbjargar,
konu Thors Jensen. Kristján
missti ungur föður sinn, Albert
Þórðarson, aðalbókara f Lands-
bankanum. Nærri má geta, að sár
hefur söknuður hins uúga manns
verið, og mun hann hafa ort eftir
hann fögur eftirmæli.
Nú ert þú áttræður, gamli góði
vinur. Vinir þínir hér á Islandi og
úti um heim eru fjölmargir. Allir
virða þig og meta. Það er gott að
vera slíkur maður. Við Ragnheið-
ur biðjum þér allrar blessunar og
góðrar giftu.
Jóhann Hafstein
Og nú er hálf öld síðan...
Minningabrot, sem hafa ieitað
fram f hugann f tilefni af áttræð-
isafmæli Kristjáns Albertssonar,
fyrrum ritstjóra Varðar.
1.
Líklega hefur það verið f árs-
byrjun 1926, sem kærkominn gest
bar að garði á æskuheimili mfnu
vestur í önundarfirði. Ég var þá
ellefu ára snáði, og hafði um skeið
sætt nokkurri gagnrýni fyrir að
liggja helst til fast f bókum og
jafnvel blöðum, og bregðast af
þeim sökum óþarflega seint við
kvaðningu til snúninga og ann-
arra starfa.
Eg var einmitt um þessar
mundir farinn að hlusta með at-
hygli á umræður fullorðna fólks-
ins um þau þjóðmál, sem þá voru
efst á baugi, en sér í lagi lagði ég
eyru við þegar líflegir gestir
komu og ræddu við föður minn
um „bækur og menn" og síðustu
athyglisverðu greinarnar í blöð-
unum. Og fyrir þær sakir var sá
gestur sérlega kærkominn, sem
ég gat um f upphafi, að koma hans
boðaði ef að vanda lét fjörlegar
rökræður og lífleg skoðanaskipti
um málefni líðandi stundar.
Ekki brást það heldur í þetta
sinn, að komumaður hleypti lífi í
umræður. Þær hófust brátt, og
voru svo skemmtilegar, að ég,
strákhvolpurinn, lagði heldur en
ekki við eyrun og svalg hvert orð.
Umræðuefnið var ritdeila sú, sem
þennan vetur hafði verið háð f
Alþýðublaðinu og Verði milli Þór-
bergs Þórðarsonar rithöfundar og
Kristjáns Albertssonar ritstjóra.
Ef mig misminnir ekki, hafði ég
skömmu áður en þetta var veitt
nafni Þórbergs athygli, í sam-
bandi við blaðaskrif um Bréf til
Láru, en Kristján Albertsson
heyrði ég hér nefndan í fyrsta
sinn.
Þegar gesturinn var farinn ið-
aði ég f skinninu af löngun til að
lesa deilugreinar þessara tveggja
kappa. Alþýðublaðið hafði ég þá
aldrei séð, en minntist þess að
alveg nýlega var farið að senda
föður mfnum vikublaðið Vörð, ég
held óumbeðið, ef fyrr eða sfðar
tækist að sá nokkrum fhaldsfræ-
kornum í hreinræktaðan fram-
sóknarakur. En svo litla athygli
hafði sú nýbreytni vakið hjá mér,
að ég hafði hvorki rekið augun í
svargreinina til Þórbergs né tekið
eftir nafni ritstjóra þessa íhalds-
málgagns. En nú var ég skyndi-
lega orðinn svo áhugasamur að
kynna mér skylmingar meistar-
anna, að með hjartslætti hóf ég
ákafa leit að Varðarblaðinu með
ritgerð Kristjáns. Er skemmst frá
því að segja að ég fann blaðið og
las orði tii orðs hið langa „Opið
bréf til Þórbergs Þórðarsonar,"
svar við „Eldvíglsunni, opnu
bréfi til Kristjáns Albertssonar”.
Og svo vel vildi tii að „Eldvígsl-
an“ barst upp f hendur mér
skömmu sfðar, endurprentuð í
Heimskringlu, en gamall maður á
bænum fékk bæði Vesturheims-
bíöðin fslensku send frá venzla-
fólki í Kanada.
2.
Eftir þetta fór ég að lesa Vörð
að staðaldri og af vaxandi athygli.
Frá þessum tfma og næstu árum
stendur Kristján Albertsson mér
ljóslifandi fyrir sjónum sém einn
i hópi hinna vígdjörfustu og vopn-
fimustu manna, sem þá létu til sín
taka í fslensku menningarlífi.
Stjórnmálaskoðanir hans aðhyllt-
ist ég aldrei, en menningargan-
rýni hans ýmis og kröfuharka um
listræn vinnubrögð lét mig ekki
ósnortinn. Sumar greinar hans i
Verði og tímaritinu Vöku eru mér
ákaflega minnisstæðar enn í dag,
og þá ekki síst ritdómurinn um
Vefarann mikla frá Kasmír, sem
hefst á þessari fagnaðarlýsingu:
„Loksins, loksins tilkomumikið
Skáldverk, sem ris eins og hamra-
borg upp úr flatneskju íslenskrar
ljóða- og sagnagerðar siðustu ára.
tsland hefur eignast nýtt stór-
skáld — það er blátt áfram skylda
vor að viðurkenna það með fögn-
uði.“
Ekki gleymist heldur með hví-
lfkri áfergju tólf ára strákur las
greinaflokkinn „Stórskáld vorra
tfma“, sem birtist í Verði 1927 og
kynnti slfka höfunda sem Knut
Hamsun, Maxim Gorki, Ronain
Rolland, Sigrid Undset og all-
marga fleiri.
Lfklega hafa kynni mfn af
Verði á ritstjórnarárum Kristjáns
Albertssonar orðið til þess að
veikja mig f pólitískri barnatrú
minni, trúnni á Tfmann og Fram-
sóknarflokkinn og leiðtogann
mikla Jónas frá Hriflu. Ekki þó á
þann veg, að ég tæki að hallast að
stjórnmálaskoðunum fhalds-
manna. Hitt var heldur, að Vörð-
ur opnaði augu mín fyrir þvf, að
sannleiksást, drengilegar bar-
dagaaðferðir og hvers konar póli-
tískt siðgæði var engan veginn
öruggt leiðarljós þeirra Tima-
manna. Jónas Jónsson hafði til að
mynda gengið rösklega fram í þvf,
að koma þeirri skoðun inn hjá
mér og öðrum tímadrengjum
þessara ára, að allir skriffinnar
fhaldsins „leigupennar Grimsby-
lýðsins" eins og það var orðað,
væru ekki einungis fjarskalega
illa innrættir, heldur og hinir
mestu amlóðar og bögubósar, sem
ekki stæðust göfugum ritsnilling-
um Framsóknar snúning. Viku
eftir viku voru þeir í Tímanum
kallaðir „moðhausar" og „fjólu-
pabbar" og öðrum þaðan af verri
uppnefnum. En svo kom Vörður
Kristjáns Albertssonar og Arna
frá Múla og afsannaði a.m.k. ræki-
lega þá kenningu Jónasar, að allir
blaðamenn við íhaldsblöð væru
nautheimskir og óskrifandi.
3.
En það var fleira en ferskur og
lifandi stfll sem einkenndi blaða-
mennsku Kristjáns Albertssonar
á þessum árum og gerði hana eft-
irminnilega. Mig langar til að
vfkja stuttlega að tvennu: Hið
fyrra var í þvf fógið að þora (að
vissu marki) að viðurkenna verð-
leika andstæðings, en hið siðára
að sýna bæði áhuga og vit á bók-
menntum og öðrum fögrum list-
um. Hvorugt var áberandi ein-
kenni á öðrum ritstjórum og
blaðamönnum þessara ára.
Ég held mér sé óhætt að full-
yrða, að á þvf timabili sem hér um
ræðir hafi gamall ljóður á ís-
lenskri blaðamennsku verið afar
áberandi: að gefa andstæðingnum
aldrei rétt, mótmæla ekki einung-
is skoðunum hans, heldur leitast
við að lftilsvirða hann á allar
lundir, gera persónu hans tor-
tryggilega eða hlægilega. Sumir
íhaldsmenn áttu þvi að vonum
erfitt með að fyrirgefa Kristjáni
Albertssyni þegar hann sagði, að
Jónas frá Hriflu væri hæfileika-
maður, enda þótt hann bætti þvi
við, að vitaskuld misnotaði Jónas
hæfileikana herfilega. Þetta féll
alls ekki í kramið. Samkvæmt for-
múlu þessara ára átti pólitískur
ritstjóri vitanlega að halda þvf
blákalt fram, að helstu forystu-
menn i liði andstæðinganna væru
ekki einungis óþokkar, heldur
einnig heimskingjar eða hrein-
ræktuð fífl.
Það hefur því tæplega verið að
skapi allra flokksbræðra Krist-
jáns Albertssonar, þegar hann,
jafnframt þvf að deila hart á skoð-
anir Þórbergs Þórðarsonar, viður-
kenndi ekki aðeins ritsnilld hans,
heldur og að hann berðist fyrir
hugsjón.
„Enginn núlifandi Islendingur
skrifar svipmeiri óbundinn stfl en
Þórbergur Þórðarson, fáir eru
jafningjar hans .. . Bersögli hans
og djörfung er oft aðdáunarverð,
ritlist hans alltaf óskeikul, og eng-
inn getur neitað honum um lund-
arlag hugsjónamannsins, sem þjá-
ist af óþolinmóðri og brennandi
þrá eftir frmför, réttlæti, mannúð
og sannri menningu (Kr. Alb.,
Vörður, 17/10 1925).
Þetta var óvenjulegur tónn í
deilugreinum á þriðja áratug
þessarar aldar, en vakti þess
vegna verulega athygli.
Eitt dæmi enn af svipuðu tæi
langar mig að nefna.
Við aukakosningu í Gullbringu-
og Kjósarsýslu sumarið 1926 buðu
sig fram tveir ungir og vasklegir
stjórnmálamenn, sem síðar kom-
ust báðir í fremstu röð, Olafur
Thors og Haraldur Guðmundsson.
Um frambjóðendur þessa og
fundahöld þeirra skrifaði Krist-
ján Albertsson grein f blað sitt.
Hann segir, að þarna eigist við
óvenjulega málsnjallir og gáfaðir
stjórnmálamenn. Hafi framboðs-
fundir þeirra verið mjög fjölsóttir
og skemmtilegir. Það hafi hins
vegar vakið sérstaka athygli sína,
að þrátt fyrir mikla vopnfimi
beggja og harðar deilur um mál-
efni, hafi rökræður þeirra ein-
kennst af drengilegum málflutn-
ingi og gagnkvæmri virðingu fyr-
ir verðugum andstæðingi.
Slík frásögn af viðureign sam-
herja og andstæðings þótti nú
ekki alls kostar góð pólitfk f
flokksblaðinu. Strax f næsta blaði
Varðar birtist athugasemd eða
„leiðrétting” frá sárgrömum
fhaldsmanni. Þar er Kristján Al-
bertsson tekinn til bæna fyrir að
láta lfta svo f frásögn sinni af
fundahöldunum, að þeir Ólafur
og Haraldur hefðu skilið jafnir.
Slfkt háttalag hefði það í för með
sér, miðað við venjulegan frá-
sagnarmáta stjórnmálablaða af
slfkum fundum, þá læsi hver mað-
ur út úr Varðargreininni að Ólaf-
ur hefði farið halloka fyrir Har-
aldi. Þetta væri einmitt það, sem
Alþýðublaðið hefði þrástagast á
að undanförnu. En þessu væri
nákvæmlega öfugt farið. Og sfðan
huggar hinn góði ihaldsmaður les-
endur Varðar með þvf, að það sé
sannast sagna að Ólafur hafi bor-