Morgunblaðið - 31.07.1977, Blaðsíða 23

22
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 31. JULI 1977
plnrijnmMafotfo
Utgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Ritstjórn og afgreiSsla
Auglýsingar
hf. Arvakur. Reykjavlk.
Haraldur Sveinsson.
Matthfas Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjórn GuSmundsson.
Björn Jóhannsson.
Árni GarSar Kristinsson.
ASalstræti 6, sfmi 10100.
ASalstræti 6. sfmi 22480.
Áskriftargjald 1300.00 kr. á mánuSi innanlands
í lausasölu 70.00 kr. eintakiS.
Verzlun er sú atvinnu-
grein landsmanna, sem er
i nánustum tengslum við al-
menning. Á hverjum einasta
virkum degi eru kaupmenn og
verzlunarfólk í beinum tengsl-
um við fólk úr öllum stéttum og
starfsgreinum. Verzlunin er
snertipunkturinn milli neytand-
ans og þeirrar miklu atvinnu-
starfsemi, sem fram fer í land-
inu og öll beinist að því að
lokum að sinna þörfum fólks
með einum eða öðrum hætti.
Þessi beinu tengsl verzlunar-
fólks við neytandann skapa
þessari atvinnugrein sérstöðu
umfram aðrar. Starfsmenn
verzlunarfyrirtækja eru dag
hvern í eldlínunni, ef svo má
segja, að sinna óskum og þörL
um einstaklinga, sem hver um
sig hafa sínar sérstöku einstakl-
ingsbundnu þarfir, óskir og
smekk og gera miklar kröfur til
þeirra, sem selja þann varning
og þá þjónustu, sem fólk þarf á
að halda.
Ef vara er léleg er neytand-
anum tamt að kenna kaup-
manninum um, vegna þess að
hann seldi vöruna, en ekki
framleiðandanum, sem er víðs-
fjarri. Ef vara er dýr er neytand-
anum líka tamt að kenna kaup-
manninum um enda þótt hlut-
ur hans í vöruverðinu sé
kannski langminnstur. í huga
neytandans eru aðrir aðilar,
sem skapa vöruverð, víðsfjarri.
svo sem framleiðandi, flutn-
ingsaðili, og rikið sem alls stað-
ar tekur sinn skerf og það
myndarlega. Ekki eru þó öll
samskipti verzlunarinnar og
neytandans með þessum
hætti Fólk kann vel að meta
góða þjónustu, mikið vöruúrval
og góðar vörur og laðast að
þeim kaupmönnum, sem bjóða
upp á slíkt og ekki síður að því
verzlunarfólki, sem sýnir þekk-
ingu og lipurð í störfum sínum.
Verzlunin á sér sögulegan
sess í íslenzku atvinnulifi og i
íslénzkri sjálfstæðisbaráttu.
Þegar verzlunin færðist í
íslenzkar hendur var miklum
áfanga náð í sjálfstæðisbaráttu
þjóðarinnar. Vegna þessa
sögulega hlutverks var hlutur
verzlunar lengi vel sérstakur í
huga þjóðarinnar. . Tímarnir
breytast. Um aldamótin beind-
ist athygli manna kannski fyrst
og fremst að verzluninni vegna
þess hve mikilvægt var að ná
henni úr höndum útlendinga
og flytja hana inn í landið.. Það
var í raun forsenda fyrir póli-
tisku sjálfstæði þjóðarinnar.
Siðar beindist öll athygli að
sjávarútveginum, þegar tækni-
byltingar hófust innan hans,
sem hafa staðið fram á okkar
daga. Nú á siðustu árum hefur
iðnaðurinn vaxandi þýðingu í
hugum fólks, bæði vegna þess
markvissa starfs, sem fram hef-
ur farið til þess að byggja upp
útflutningsiðnað og ekki síður
vegna hins, að mönnum er
Ijóst að iðnaðurinn verður að
taka við miklum hluta þeirrar
fjölgunar sem verður í landinu
á næstu áratugum. En allar
hafa þessar atvinnugreinar
miklu hlutverki að gegna. Met-
ingur á milliþeirra er ástæðu-
laus. Engin þeirra getur verið
án hinnar. Það verður auðvitað
Ijóst, þegar málið er skoðað.
Á síðari árum hafa sézt mörg
merki þess, að miklar breyting-
ar eru að verða í verzlun lands-
manna. Stærri einingar eru að
verða til í smásöluverzlun, sem
miða að því að tryggja neyt-
endum betri þjónustu og hag-
kvæmara vöruverð. Þessi þró-
un hefur orðið í öðrum löndum
og hún er einnig að verða hér.
Verzlunarstéttin hefur einnig
tekið forystu um að sýna fram
á, hvað hægt er að gera með
frjálsri samkeppni í þvi að
bjóða neytendum upp á hag-
kvæmt vöruverð, þrátt fyrir
fáránleg verðlagsákvæði.
Þannig hefur verðsamkeppni í
verzlun stóraukizt og með
henni hefur smásöluverzlunin
sannað fyrirfram, að það er
fyrst og fremst stórkostlegt
hagsmunamál fyrir neytendur
að álagning verði gefin frjáls.
Þeir sem ekki sjá þetta eru
gersamlega blindir á einfaldar
staðreyndir eða haldnir glóru-
lausu ofstæki út í verzlunina,
sem atvinnugrein.
Verzlunin hefur alltaf haft
sérstöðu að því leyti, að þar
hefur jafnan ríkt annað og
betra samband milli atvinnu-
rekenda og launþega en í öðr-
um atvinnugreinum. Launþeg-
ar í verzlunarstétt hafa jafnan
haft mikla þekkingu á sinni
starfsgrein og ríkan áhuga á
framgangi hennar. Félög
verzlunarmanna eru nú einhver
öflugustu launþegasamtök í
landinu. Verzlunarmannafélag
Reykjavikur er stærsta laun-
þegafélag landsins og þar er
félagsstarf jafnframt virkara en
í nokkru öðru verkalýðsfélagi.
Þær stofnanir sem verzlunar-
stéttin, launþegar og atvinnu-
rekendur, hafa í sameiningu
byggt upp, svo sem Lífeyris-
sjóður verzlunarmanna, Verzl-
unarbankinn og fleiri slík sam-
eiginleg verkefni eru glöggt
dæmi um það hverju hægt er
að áorka með sameiginlegu
átaki launþega og atvinnurek-
enda.
Loks má ekki gleyma því að
verzlunin er eitt sterkasta vigi
einkaframtaks og einstaklings-
hyggju i landinu. Sem slik hef-
ur hún gífurlega þýðingu. Á
þeim vettvangi ríður á miklu,
að verzlunarstéttin standi sam-
an og reynist þeim vanda vaxin
að mæta hinni miklu ásókn
SlS-samsteypunnar á höfuð-
borgarsvæðinu. Það væri áfall
fyrir neytendur, ef einkaverzl-
unin yrði að láta undan síga
fyrir ásókn þessarar risavöxnu
samsteypu, sem hefur lagt
undir sig smásöluverzlun í flest-
um landshlutum en jafnframt
sýnt, að henni er ekki treyst-
andi fyrir því að bjóða upp á
hagkvæmasta vöruverð. Þess
vegna er það eitt stærsta verk-
efnið sem framundan er að
tryggja stöðu einkaverzlunar.
Það er áreiðanlega sameigin-
legt áhugamál launþega og at-
vinnurekenda í verzlunarstétt.
Um verzlunar-
mannahelgi
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR31. JULÍ 1977
23
„Mörg er sagl að sigling glæst
sjást fráDrangey mundi.
Þó ber Grettis höfuð hæst
úr hafi á Reykjasundi.44
(St.G.St.)
Það var í vetrarvertíðarbyrj-
un árið 1911 að ég var á ferð á
Hólmsbergi, var kominn inn
fyrir Berghóla, þar sem borgin
er, sem Borgarslóð er kennd
við, þekkt fiskimið frá árabáta-
tímunum á öldinni sem leið.
Þar mætti ég Erlingi Pálssyni,
sem var að fara í verið að Litla-
Hólmi í Leiru. Ég hafði ekki séð
hann áður, en vissi að von var á
honum. Mér fannst hann nokk-
uð auðþekktur, þótt hann væri
ekki nema 16 ára. Hann var
meðalmaður á hæð þá strax og
þrekinn vel.
Erlingur Pálsson var af góðu
bergi brotinn, sonur Páls
Erlingssonar sundkennara, sem
kunnugt er, bróðursonur
Þorsteins skálds. Móðir Erlings
var Ólöf Steingrímsdóttir frá
Fossi á síðu. Steingrimur faðir
hennar, silfursmiður var sonur
Jóns í Heiðarseli. Faðir hans
var Jóri í Hlíð Jónsson, sem
Hlíðarætt er kennd við. Lárus
Pálsson, smáskammtalæknir,
lét þau orð falla, að sögn, að Jón
i Heiðarseli mundi hafa verið
með sterkustu mönnum á
íslandi á sinni tíð. Allir synir
Jóns voru afsemdir menn.
Erlingur hélt sina leið áfram
í verið og reri þarna við góðan
orðstir í tvær vertiðir úr Litla-
Hólmsvör. Hann var sérstæður
að því leyti hvað hann var vel
sundfær og hann notaði land-
legur, til að fá sér sundsprett út
á sundið. Hann fór 2—300
metra út og svo til baka aftur,
og ég man sérstaklega eftir því
að hann lét ekki norðanáttina
aftra sér, þó að þá væri álands-
vindur og áhlaðandi, kröpp
kvika. Hann stakk sér í kvikuna
og hélt svo leiðar sinnar og á
leiðinni i land lét hann kvikuna
létta undir með sér, þó ekki
kaffæra sig nema hóflega. Fólk
stóð þarna i fjörunni, hafði
ekki séð slíka sjón, því að sund-
menn voru fáir eða engir á
Suðurnesjum þá, ef frá er tal-
inn Jón Jónsson, kennari í
Höfnum, sem bjargaði skips-
höfn af útlendum togara með
því að synda með linu út í skip-
ið, þar sem það var strandað
undir Hafnarbergi. Er sú saga
alkunn.
Ég hygg að þessar tvær
vetrarvertíðir, sem Erlingur
Pálsson var í Leirunni við sjó-
róðra, hafi æft hann nokkuð og
þroskað vel. Það er vitað, að
menn stælast vel við árina og
róðurinn. Þótt róðurinn hafi
verið erfiður, þá var hann góð
líkamsæfing og reyndi mjög á
allan skrokkinn en ekki síður
var það, að sundæfingarnar,
sem hann tók þarna á vetrar-
vertiðunum i Leirunni, hafi
þroskað mjög til þess, sem siðar
varð, þvi nóg var af hreinu lofti
og hreinum sjó i Leirunni.
Til þess að taka við þeim
þroska, sem í verstöðinni
bauðst, var Erlingur Pálsson sú
rétta manngerð. Hann var
ágætlega duglegur og átakagóð-
ur og hann hlífði sér ekki i
sjóslarkinu. Hann var ekki einn
af þeim mönnum, sem sagði:
„Þú átt að gera þetta og þú átt
að gera hitt, ég skal standa
álengdar með hendur i vösum.“
Hann tók virkan þátt i fang-
brögðunum á sjónum og við
sjávarverkin i landi og það sem
einkenndi hann siðar meir voru
meðfæddir hæfileikar til þess
að verða einn af frægustu
mönnum þjóðarinnar.
Við urðum góðir kunningjar
við Erlingur Pálsson og vinátta
okkar entist meðan báðir lifðu.
Hann var svo vingjarnlegur að
bjóða mér til Reykjavikur 1
mánuð næstu tvo vetur til að
læra sund, sem hann kenndi
mér i Laugunum i Reykjavik,
og lagði við það alúð, og ég gat
lært að fleyta mér kútlaust fyr-
ir hans tilverknað. Annað
kenndi hann okkur strákunum
i Leirunni og það var að herða
okkur upp i að synda í sjó, ekki
síður þó frost væri. Ekki var
skorast undan þvi, en kalt var
að ganga niður fjöruna, þegar
þangið var krapað. En það varð
engum að meini. Það stældi
okkur og það var dýrmæt
kennsla, ef við lentum i sjó,' að
kunna að draga andann á réttu
augnabliki.
Svo var það tveimur áratug-
um seinna, að hann tók sér far
með togaranum Júpiter frá
*Jýzkalandi til íslands. Þegar
við komum út á Norðursjó varð
skrúfa skipsins vafin tógi.
Erlingur var ekkert að hika,
hann sagði: „Ég fer niður og
kafa, reyni að greiða þetta úr.“
Ég vildi nú ekki eiga við slíkt
úti i Norðursjó og við áttum
leið um Grimsby hvort sem var.
En gaman var að hafa Erling
sem farþega. Margar sögur
sagði hann mér skemmtilegar.
Þá kenndi hann mér vísu þá,
sem tilfærð er hér að ofan.
Erlingur Pálsson var grein af
góðum stofni og tók sinn þroska
Framhald á bls. 43
| Reykjavíkurbréf
V♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦ Laugardagur 30. ^►♦♦♦♦♦♦♦♦♦<
Jón Ámason
í afmælisgrein, sem Bjarni
Benediktsson ritaði um Jón Arna-
son, alþingismann sextugan
komst hann m.a. svo að orði: „Jón
Árnason var orðinn fimmtugur
maður, þegar hann tók fyrst sæti
á Alþingi. Hann hafði allt frá
æskuárum verið forvigismaður í
margháttuðum félagsmálum í
héraði og umsvifamikill atvinnu-
rekandi á Akranesi. Engu að sið-
ur var honum óvenju mikill vandi
á höndum, þegar á Alþingi kom.
Fæstir gátu í rauninni hugsað sér
Alþingi án fyrirrennara hans,
Péturs Ottesens, sem setið hafði
þar öllum öðrum lengur, verið
manna atkvæðamestur og enn í
fullu fjöri. Það var því ekki heigl-
um hent að koma i hans stað. En
Pétur vissi gjörla hvað hann var
að gera, þegar hann beitti sér
fyrir kosningu Jóns Árnasonar."
Og síðar í þessari sömu grein
segir Bjarni Benediktsson:
„Einkanlega hefur Jón þó orðið
atkvæðamikill í áhrifamestu
nefnd þingsins, fjárveitinga-
nefnd. Hin síðari ár hefur hann
verið formaður hennar og fram-
sögumaður meirihlutans um fjár-
lagafrumvarpið. Þessi störf hafa
farið þannig úr hendi, að Jóni er
til mikillar sæmdar. Fer ekki á
milli mála að Jón Árnason er einn
þeirra, sem vex með hverjum
vanda.
Jón hefur ekki einungis reynzt
ágætur starfsmaður á Alþingi,
heldur hefur hann einnig gegnt
þingmannsskyldum utan þing-
hússins af mikilli alúð. Hann er
óþreytandi að ferðast um kjör-
dæmi sitt til að kynnast þar
mönnum og málefnum. Þær
munu fáar flokkssamkomur i
Vesturlandskjördæmi, sem Jón
Árnason hefur ekki komið á og ef
maður á leið um héraðið, er það
ósjaldan, að Jón sézt þjóta fram-
hjá í einhverjum erindagerðum
fyrir héraðsbúa". Þessi orð
Bjarna heitins Benediktssonar
eiga ekki síður við nú, við leiðar-
lok. Jón Árnason var ekki einn í
hópi þeirra stjórnmálamanna,
sem stöðugt trana sér fram. Hann
vann störf sín af alúð, samvizku-
semi og hógværð en hávaðalaust.
Slíkir inenn síga á. Sígandi lukka
er bezt, svo enn sé vitnað til þess,
sem Bjarni Benediktsson hafði
oft á orði i ræðum sínum. Jón
Arnason naut stöðugt vaxandi
virðingar og trausts í störfum sín-
um eins og gleggst kom fram í
því, að hann gegndi vandasamasta
starfi þingsins, formennsku í fjár-
veitinganefnd, lengur en nokkur
annar maður. Hann var mikill
framkvæmdamaður og hafði til að
bera hæfileika, yfirsýn og
reynslu, og fékk meiru áorkað
fyrir umbjóðendur sina, en
margir þeir, sem hávaðasamari
eru. Hann hlaut sæmd og reisn af
störfum sínum á Alþingi.
í minningarorðum í Morgun-
blaðinu í gær, föstudag, sagði Geir
Hallgrímsson, formaður Sjálf-
stæðisflokksins m.a. að Jón Árna-
son hefði látið sér annt um stór-
framkvæmdir á borð við hafnar-
gerð á Akranesi, sjúkrahússbygg-
ingu og sementsverksmiðju, „en
það voru ekki stórframkvæmdirn-
ar einar, sem hann beitti sér fyrir,
heldur og þær gerðir, sem í
mörgu smáu skilja eftir sig spor í
lífi einstaklinga, byggðarinnar og
í félagsiífi öllu. Jón Árnason var
þeirrar gerðar, að hlýja og hrein-
skilni, áhugi og dugnaður öfluðu
honum virðingar og vina án tillits
til stjórnmálaskoðana."
Mannréttinda-
barátta Carters
Mannréttindabarátta Carters,
Bandaríkjaforseta, hefur á hálfu
ári gjörbreytt stöðu alþjóðastjórn-
mála. Hún er orðin grundvallar-
þáttur í utanríkisstefnu Banda-
ríkjanna, hugsjón, sem á skömm-
um tíma hefur heillað hugi
manna, jafnt ungra, sem aldinna,
um viða veröld og hefur leitt til
þess, að einræðissinnar, hvort
sem þeir kenna sig við sósíalisma
eða eitthvað annað, eiga hvar-
vetna í vök að verjast. Svo sterk
eru áhrif mannréttindahug-
sjónarinnar, að hún hefur nánast
í einni svipan skapað hinum
frjálsu lýðræðisríkjum heims,
sem halda mannréttindi í heiðri,
alveg nýja vígstöðu í veröld, þar
sem þau eru af alltof skornum
skammti. Fyrir Bandaríkin, sem á
margan hátt eru opnasta og mesta
lýðræðisríki heims, hefur mann-
réttindabaráttan haft þau áhrif,
að þau hafa endurheimt sinn
fyrri sess, sem forysturíki hins
frjálsa heims, sess, sem þau voru
á góðri leið með að glata vegna
ýmissa áfalla, sem þau hafa orðið
fyrir á undanförnum árum og
veikt höfðu trú manna á lýðræðið
yfirleitt.
Fróðlegt hefur verið að fylgjast
með viðbrögðum þeirra, sem
standa fyrir kúgun og ófrelsi og
þá sérstaklega forystumanna Sov-
étríkjanna, þar sem kúgun
mannsandsans er stunduð í stærri
stíl og með skipulegri hætti en í
nokkru öðru landi.
Fyrst í stað var bersýnilegt, að
forystumenn Sovétrikjanna með
Brésneff í fararbroddi, vissu ekki
hvaðan á þá stóð veðrið. Þessi nýi
grunntónn í utanríkisstefnu
Bandarikjanna kom þeim gersam-
lega i opna skjöldu og þeir vissu
ekki hvernig við skyldi bregðast.
Síðan hafa þeir smátt og smátt
hafið gagnsókn til varnar ófrels-
inu, gagnsókn, sem fyrst og
fremst byggist á því að hafa í
hótunum um, að haldi Carter
áfram baráttu sinni fyrir auknum
mannréttindum muni það leiða til
þess, að hin svonefnda ,,detente“
stefna eða slökunarstefna i sam-
búð austurs og vesturs, muni bíða
skipbrot og nýtt kalt stríð hefjast.
Jafnframt hafa Sovétrikin leitazt
við að sýna fram á, að vestrænum
lýðræðisríkjum væri nær að líta í
eigin barm, full atvinna væri lika
mannréttindi og á þau skorti á
Vesturlöndum, þar sem mikið at-
vinnuleysi væri við lýði.
En Sovétleiðtogarnir eru ekki
þeir einu, sem hafa tekið mann-
réttindabaráttu Carters óstinnt
upp. Þeir eiga sér dygga stuðn-
ingsmenn meðal einræðisherra
viða um heim, ekki sízt í Mið- og
Suður-Ameríku, þar sem litillar
hrifningar gætir meðal ráðandi
manna með þessa nýju stefnu
Bandaríkjastjórnar. Um það má
segja að sækjast sér um likir.
Afstaða
V-Evrópu-
leiðtoga
Enginn vafi er á því, að mann-
réttindabarátta Carters nýtur
mikils stuðnings í Bandaríkjun-
um sjálfum, í V-Evrópu og meðal
lýðræðissinnaðs fólk um viða ver-
öld. Engu að síður hefur hún ver-
ið mikið rædd og umdeild beggja
vegna Atlantshafsins en á öðrum
forsendum en hjá þeim, sem vilja
viðhalda kúgun og ófrelsi. í
Bandarikjunum sjálfum hafa um-
ræður m.a. beinzt að því, hvort
hér sé um að ræða þaulhugsaða og
skipulagða stefnumótun eða
hvort tilviljun hafi ráðið því, að
Carter fór út á þessa braut án
þess að gera sér grein fyrir áhrif-
um aukinnar áherzlu á mannrétt-
indi á sambúð Bandaríkjanna og
Sovétrikjanna.
1 V-Evrópu komu þegar í upp-
hafi fram efasemdir um réttmæti
þessarar stefnu Carters, ekki
vegna þess að leiðtogar V-Evrópu
ríkja hafi minni áhuga á þvi að
efla mannréttindi en Bandarikja-
forseti heldur vegna hins,að
mannréttindabaráttan kynni að
hafa öfug áhrif við það, sem að
væri stefnt. Sú hugsun, sem að
baki þessum efasemdum liggur er
í stuttu máli sú, að með slökunar-
stefnunni og Helsinki-
yfirlýsingunni hafi náðst marg-
víslegur raunhæfur árangur í
samskiptum rikja austurs og vest-
urs, sem sé svo mikils virði, að
honum megi undir engum kring-
umstæðum fórna í þágu nýrrar
hVigsjónabaráttu. Talsmenn þess-
arar skoðunar benda á, að I krafti
slökunarstefnunnar hafi tekizt að
fá Sovétríkin til þess að leyfa
brottflutning fleira fólks en áður
var, bæði Gyðinga og annarra af
ýmsu þjóðerni, sem lengi hafi
viljað flytjast á brott frá Sovét-
rikjunum en raunverulega verið
haldið þar föngum þar til á sið-
ustu árum, að Sovétmann hafi
slakað á klónni. Þess vegna sé
vænlegra að vinna i kyrrþey og án-
mikilla yfirlýsinga að því að rétta
hlut fólks austan járntajlds. Því
hefur t.d verið haldið fram, að
mannréttindabarátta Carters gæti
leitt til þess, að Sovétleiðtogarnir
myndu herða aðgerðir gegn and-
ófsmönnum þar í landi og i öðrum
A-Evrópulöndum.
Nýlega hefur Giscard
D’Estaing, Frakklandsforseti,
gagnrýnt Carter harkalega fyrir
stefnu hans á þeim forsendum,
sem að framan greinir og er eftir-
tektarvert, að gagnrýni Frakk-
landsforseta kemur fram skömmu
eftir opinbera heimsókn
Brésneffs til Parísar. Þá kom það
fram snemma á þessu afi, að
Helmut Schmidt, kanslari V-
Þýzkalands, væri lítt hrifinn af
aukinni áherzlu Bandarikja-
stjórnar á mannréttindabaráttu
af svipuðum ástæðum og Giscard
og kom sú skoðun kanslarans m.a.
til umærðu á toppfundi leiðtoga
Atlantshafsríkjanna i London i
vor og vafalaust einnig í opin-
berri heimsókn Schimdts til
Washingston nú fyrir skömmu.
Því hefur einnig verið haldið
fram, að með mannréttindabar-
áttunni væri verið að vekja upp
falskar vonir meðal þjóða A-
Evrópu vonir, sem lýðræðisríki
Vesturlanda gætu svo ekki staðið
við, ef til óróa og uppreisnar
kæmi i A-Evrópu og hlytu að
standa aðgeróarlausar hjá eins og
þegar uppreisn varð I Ungverja-
landi 1956 og þegar Varsjár-
bandalagsríkin réðust inn i
Tékkóslóvakíu 1968. Ennfremur
hefur sú skoðun komið fram, að
mannréttindabaráttan myndi
verða til þess, að enn harðsvíraðri
öfl næðu undirtökunum i Sovétrikj-
unum. Talsmenn þeirra sjónar-
miða halda því fram, að Brésneff
sé i raun skásti valdamaður i
Sovétríkjunum, sem völ sé á og
það þjóni engum tilgangi að kippa
fótunum undan þeirri utanríkis-
stefnu, sem hann hafi mótað og
beri ábyrgð á, sem myndi leiða til
þess, að nýir menn tækju völdin
austur bar, og yrðu enn erfiðari
viðureignar.
Hér er í raun rætt um það,
hvort skynsamlegra sé að
„real“pólitík ráði ferðinni í utan-
ríkisstefnu Vesturlanda eða hug-
sjónir. Með Kissinger hafi „real“-
pólitík orðið allsráðandi i utan-
rikisstefnu Bandarikjanna en
valdataka demókrata hafi leitt til
þess, að hugsjónabaráttan hafi á
ný orðið ofan á fyrir vestan.
Lýðræðisríkin
í sókn
Þessar umræður munu vafa-
laust halda áfram enn um skeið.
Þær móta nú í raun nær allar
umræður á Vesturlöndum um
alþjóðapólitík ásamt vangaveltum
um hinn svonefnda evrópukomm-
únisma, sem ekki verður gerður
að umtalsefni hér. Margar ástæð-
ur liggja til nokkuð mismunandi
viðhorfa vestan og austan At-
lantshafsins. Hugsjónaþátturinn
hefur alltaf verið sterkari i við-
horfi Bandaríkjamanna til um-
heimsins heldur en hjá hinum
gömlu stórveldum i Vestur-
Evrópu. Því má heldur ekki
gleyma, að meiri nálægð hins
sovézka risaveldis hlýtur að
nokkru að móta afstöðu leiðtoga
sumra V-Evrópuríkja svo og göm-
ul og söguleg tengsl þeirra við
rikin i A-Evrópu. Innanlandspóli-
tík ræður hér einnig nokkru um.
Þannig leikur tæpast nokkur vafi
á því, að með þeirri hörðu gagn-
rýni, sem Frakklandsforseti
beindi að stefnu Bandaríkja-
manna fyrir skömmu, hefur hann
m.a. verið að leitast við að styrkja
stöðu sina heima fyrir og reyna að
tryggja sér svipaðan sess og de
Gaulle, sem stillti sér upp á milli
risaveldanna tveggja.
Þeir leiðtogar V-Evrópuríkja,
sem hafa gengið fram fyrir
skjöldu í þessum efnum, en það eru
fyrst og fremst v-þýzki kanslarinn
og Frakklandsforseti, hafa sterk
rök fyrir sinum sjónarmiðum, og
þau eru allrar virðingar verð, en
það sem að lokum veldur því, að
afstaða Carters hlýtur að verða
þyngri á metunum er einfaldlega,
að hugsjónabarátta Bandaríkja-
forseta höfðar til grundvallar-
þátta í lifsviðhorfi þeirra, sem
aðhyllast lýðræðislega stjórnar-
hætti. Hver einstaklingur á að
hafa rétt til hugsana sinna og
skoðana. Hver einstaklingur á að
hafa rétt til þess að tjá sig um
viðhorf sín í ræðu eða riti án þess
að vera hundeltur af þeim sökum,
þótt skoðanir hans falli ekki
saman við skoðanir þeirra, sem
með völdin fara hverju sinni.
Hver einstaklingur á að hafa rétt
til þess að eiga sinn hlut að vali
þeirra, sem fara með stjórn sam-
eiginlegra mála hverju sinni.
Hver einstaklingur á að hafa rétt
til þess að fara úr landi, ef honum
sýnist svo. Hver einstaklingur á
að hafa rétt til þess að lesa þær
bækur og blöð, sem hann fýsir,
eða hlusta á þær útvarpsstöðvar,
sem hann langar til. Þessi al-
mennu og sjálfsögðu mannrétt-
indi, skoðanafrelsi og tjáninga-
frelsi hafa ekki hlotnazt nema til-
tölulega fámennum hópi þeirra,
sem búa á jörðinni. Við sem njót-
um þessara mannréttinda hljót-
um að leggja nokkuð af mörkum
til þess að þeir meðbræður okkar,
sem ekki búa við þau megi öðlast
þann rétt. Um þessi meginmark-
mið eru auðvitað allir lýðræðis-
sinnar sammála, hvort sem þeir
búa vestan eða austan Atlants-
hafsins. En menn kann að greina
á um leiðir. Sú staðreynd, að hug-
sjónabarátta Carters hefur ráðið
mestu um það, að lýðræðisþjóðir
heims eru nú í sókn en einræðis-
seggirnir i vörn segir nokkra sögu
um það hvor leiðin er vænlegri til
árangurs, þegar til lengri tíma er
litið.