Morgunblaðið - 19.11.1977, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. NÖVEMBER 1977
Þegar ég las grein Halldórs
Laxness í Vísi á dögunum flaug
mér Rakarafrumvarpið strax í
hug. Sérstaklega vel máli farni
maðurinn, sem var dálítið
æstur og spýtti allt í kring um
ræðustólinn:
„Hann sagðist ekki vilja lifa
lengur hér í bænum ef hann
væri ekki frjáls að því að fara
hvort heldur væri á nótt eða
degi til handiðnaðarmanna og
biðja þá að vinna fyrir sig gegn
gjaldi þau verk sem hann vildi
af þeim kaupa. Hann sagði að
það mætti eins banna læknum
að hafa opið hjá sér á nóttunni
og skeggrökurum. Hann sagði
að það væri eins og hver önnur
lygi að Gunnar á Hlíðarenda
hefði safnað skeggi, og skoraði
á síðasta ræðumann að sanna
þá fullyrðingu sína með
nótaríalvottorði. Enginn viti-
borinn né heilbrigður maður
hefði nokkurntíma safnað
skeggi. Sú vinna væri ekki til
að skeggið flæktist ekki fyrir.
Skeggi söfnuðu ekki aðrir en
skeggsárir menn, og við þeim
kvilla væri ekki önnur læking
en sú að taka i skeggið á þeim
og draga þá afturábak og áfram
á skegginu um allan bæinn.“
(Brekkukotsannáll, bls 225).
Ég hafði mikla ánægu af
lestri greinarinnar eins og öllu
því sem Halldór Laxness setur
saman. Skiftir ekki máli í því
sambandi þó að ég sé honum
ósammála. Þótt ég meti hann
meira en aðra núlifandi rit-
höfunda held ég í það hálmstrá
að höfundi Gerska ævintýrisins
kunni að skjátlast, jafnvel í
örlagarikari málum en
starfsetningu íslenzkrar tungu.
Ég læt mér í léttu rúmi liggja
þótt einhverjar óvandaðar föru-
konur hafi tint þau ósannindi i
nóbelsskáldið að lögfesta eigi
einhverja aðför að íslenzkri
tungu á Alþingi. Einnegin mis-
skilning um Iöng ræðuhöld mín
í þingi um stafsetningu. Ég
flutti að vísu einhverju sinni
langa ræðu á Alþingi, en hún
var að mestu um pólitík og
hversdagsleg mál i anda Ljós-
víkingsins og einnegin svolítið
um grunnskólafrumvarpið. Það
hrófatildur lizt mér ekki á,
enda munu lögin vera samin
eftir tvítugum pésum sænskum
sem hétu „Gott at veta om
grunnskola" og „Bra at veta om
grunnskola", en þessi nöfn
væru upplagt efni orðsifjafræð-
inga og sérfræðinga um norræn
mál og styrkleika þeirra. Þessa
pésa er vonandi búið að banna
og brenna í Svíþjóð, enda eru
Svíar í óða önn að leggja af
skólakerfi sem hér er verið að
tildra upp með ærnum tilkostn-
aði.
Það eina sem lagt er til að
lögfest verði nú er frumvarp
menntamálaráðherra, en lögin,
ef samþykkt verða, eiga að
koma i veg fyrir að mennta-
málaráðherra fremji í framtíð-
inni afgiöp á borð við þau sem
framin voru 1973 með tilskip-
un ráðuneytisins um breyttar
stafsetningarreglur. Þau lög
koma ritreglunum sjálfum
ekkert við. Engum hefir dottið i
hug að rithöfundur megi ekki
skrifa nákvæmlega þá starfi
sem hann vill, eins og virðist
hafa flökrað að nóbelsskáldinu.
IAndinn frá 1941 ræður engu
um gerðir AÍþingis nú. Deilan
er ekki um hvaða stafsetningu
fullorðnir menn velja sér. Að
því eru þeir sjálfráðir. Flestir
eru hins vegar sammála um
nauðsyn þess að kenna í skólum
eina og sömu réttritun sam-
ræmda og opinber plögg verði
saman sett með einhverri reglu,
en stafsetning fari ekki eftir
Idúttlungum embættismanna
ríkisins. Þeim er holt að hafa
aðhald í opinberum störfum,
þótt þeir fari að sjálfsögðu eig-
in leiðir í skáldskap sínum, eins
og rithöfundum sæmir. Þá er
ekkert sjálfsagðara en þeir riti
t.a.m. socialismi með c-i og kýr
verði q í þolfalli eintölu.
Öldlm saman var tekizt á um
fslenzkar ritreglur. Hörð átök
stóðu uppstyttulítið frá útkomu
II árg. Fjölnis 1836 til ársins
1929 aðfriður var saminn fyrir
meðalgöngu hæfra manna,
Sigurðar Nordals, Alexanders
Jóhannessonar, Einars Jóns-
sonar, Jakobs Smára o.fl. Sá
friður var rofinn með tilskipun
menntamálaráðuneytisins 1973.
Til rökstuðnings máli mínu
ætla ég aó leiða fram fyrir
skáldið í Gljúfrasteini nokkur
autores, þótt rök þeirra verði
kannski ekki eins harðsnúin og
illmúruð og rök þau sem
Magnúsi Stephensen,
konferensráði, tókst að draga
fram eftir tannagnjóstinn
Abrakadabra í gegn helvíti.
(Sjá Brekkukotsannál bls.
76—77).
Rökum frá eigin brjósti þorir
alþingismaður ekki alfarið að
tefla fram þegar hann svarar
grein í guðspjalli heilags anda,
dagblaðinu Vísi. Fyrir
nokkrum dögum las ég í grein
eftir þarlendan ungan fjölmiðl-
ara að alþingismenn væru upp
til hópa illa gefnir undirmáls-
menn, hneigðir til glæpa og
drastískra myrkraverka. í aug-
um slíkra manna er vist lítill
munur á rökum og ragnarök-
um.
En um hvað er deilt? Gefum
Magnúsi Finnbogasyni orðið.
Upphaf fyrirlesturs hans í út-
varp 1941, sem síðar var sér-
prentaður, hljóðar svo:
„Sjónarmið þau, sem farið er
almennt eftir við stafsetningu,
eru tvö: Annað er það að miða
stafsetningu við framburð, hitt
er að miða hana við uppruna.
En i framkvæmdinni er hvor-
ugt þessara sjónarmiða einhlítt.
Fyrra sjónarmiðið er ekki
einhlítt vegna þess, að bæði er
Enn
framburður mismunandi í ýms-
um landshlutum — og jafnvel
hjá einstaklingum í sama
héraði —, og auk þess eru
hljóðtáknin, bókstafirnir, ekki
nærri nógu mörg til að tákna öll
hljóð málsins.
Siðara sjónarmiðið er ekki
einhlítt vegna þess, að málið
hefur smám saman tekið marg-
víslegum breytingum, og gæti
þvi orðið torvelt að skera úr,
hvað telja bæri samkvæmt upp-
runa, enda værum vér þá
komnir inn í myrkviði, sem
fárra væri að rata gegnum.
Eina færa leiðin hefur því
reynzt sú að fara bil beggja
þessara sjónarmiða, enda hefur
hún jafnan verið farin, siðan
tekið var að sinna stafsetningu
íslenzkrar tungu. Aðeins hefur
menn greint á um það, hvernig
miðla skyldi málum milli
þessara sjónarmiða."
Þetta er mergur málsins.
Hvernig miðla skal málinu
milli þessara sjónarmiða.
Eins og fyrr er að vikið upp-
hófst mikil rimma um ritreglur
við útkomu II árg. Fjölnis 1836.
Konráð Gíslason gerir þar til-
raun til að færa stafsetningu
sem næst framburði og er það
nákvæmlega sama og nýja-
brumsmenn stefna nú að. Það
er ætlan manna, að þessi bylt-
ing á rithætti hafi átt sinn þátt i
að gera Fjölni óvinsælan meðal
íslendinga.
1 Sunnanpóstinum 1836 kom
fram hörð gagnrýni á staf-
setningu Konráðs Gíslasonar.
Greinin var nafnlaus, en talið
er að höfundur hafi verið
enginn annar en Sveinbjörn
Egilsson, rektor, en e.t.v. hafi
útgefandi Sunnanpóstsins,
Árni Helgason, stiftprófastur í
Görðum, einnig átt þar hlut að
máli.
Höfundur ræðir um það, að
menn skynji oft framburð
ýmissa hljóða misjafnlega og þá
geti komið upp alls konar
hrærigrautur, ef hver fari að
skrifa eftir eigin hljóðskynjun.
Síðan segir hann:
„Þessi umtalada „einka-
regla“ er því, ad minni einföldu
meiníngu, fyrsti grundvöllur til
Babels byggíngar hér í landi, og
fullkomin tilraun ad myrda mál
þad, sem leíngi med sóma og
heildri lifad hefir og lifir enn, í
munni og ritum flestra íslend-
ínga, sem ekki þykir sér sóma,
ad taka inn í bókmálid hvert
latmæli og bögumæli, sem
múgurinn brúkar í daglegu
tali.“
Höfundur viðurkennir, að
bæði stafsetning sín og annarra
geti þurft leiðréttingar við, en
Sverrir Hermannsson
hann vill þá, að sú leiðrétting
fari eftir „reglum sem leiddar
séu af málsins eigin edli og
byggíngu, ordanna ætterni,
sambandi og adgreiníngu, þó
með allri mögulegri, enn skyn-
samlegri hlífd vid ritvenjuna,
en byggist ekki á ólíku túngu-
taki margra þúsunda af öldum
og óbornum." (181. bls.).
Konráð Gíslason snéri frá
villu síns vegar með sjöundu
útgáfu Fjölnis 1844. Rétt fyrir
1850 samdi hann ritreglur og
miðaði þá við uppruna að mestu
leyti. Þær ritreglur náðu
mikilli fótfestu, þar sem
Halldór Kr, Friðriksson, yfir-
kennari og íslenzkukennari
Latínuskólans um langan ald-
ur, tók þær upp. Um z sagði
Halldór Kr. Friðriksson á
einum stað, að hann vonaðist til
að hún lifi „langan aldur hjá
öllum þeim, sem vilja halda
tungu vorri óbjagaðri og
óskældri, svo lengi sem auðið
er.“
Árið 1860 skrifaði Guðbrand-
ur Vigfússon ritdóm um ritregl-
ur Halldórs Kr. Friðrikssonar.
Finnst honum bók höfundar
ekki nógu skipulega samin og
auk þess tínt upp óþarflega
mikið af dæmum.
Guðbrandur Vigfússon ræðir
svo um stafsetningu almennt,
en um það efni hafði hann áður
ritað í Ný félagsrit 1857.
Skoðun hans í stafsetningar-
málum kemur skýrt fram í
þessum orðum hans í Þjóðólfi
(77. bls.):
„Það er fernt sem öll staf-
setníng er bygð á: 1. uppruni, 2.
framburðr, 3. ritvenja, 4 fegrð.
Þessa verðr alls að gæta;
enginn skrifar né getr skrifað
eptir uppruna.einum; ef menn
rita eptir upprunanum einum,
verðr ritið of forneskjulegt,
stirt og staurslegt, riti menn
eptir framburðinum einum,
verðr ritið húsgangslegt, og á
reiki eins og kúgildi á jörðu, því
eins og hver sýngr með sýnu
nefi, svo talar og hver með
sinni túngu, verða og málin
eins mörg og túngurnar eru,
það verðr eitt mál fyrir hvern
munn og hver ritar að munns
ráði sjálfssíns. Hin skaðlegasta
ritaðferð verðr án efa sú, að
gjöra framburðinn að ritgoði
sínu, það mundi leysa sundr öll
þjóðbönd og félag það sem eitt
ritmál bindr.“
Endar Guðbrandur Vigfús-
son ritdóm sinn með þvi að lýsa
yfir fullum stuðningi við staf-
setningu Rasks og Sveinbjarn-
ar Egilssonar, en er andvigur
framburðarstafsetningu. Um
hana segir hann (97. bls.):
„En ef menn sveigja á bak-
borða með Fjölni, þá horfir
beint úti hafsauga, útí enda-
lausar stafsetningar hafvillur,
því þar kemr einn ritkækr og
nýjúng á aðra ofan, þangað til
ekki er heil brú eðr urmull
orðinn eptir af málinu, þvi hver
sem vill miða rit sitt við fram-
burð einan, honum fer líkt og
hafrinum sem miðaði við skýin,
og fann ekki mat sinn, og við
verðum þángað til að, að enginn
veit sitt rjúkandi ráð hvernig
hann á að stafa eðr rita.“
Laust fyrir aldamót bundust
blaðamenn samtökum um að
koma á „einingu í íslenzkri staf-
setningu“. Var það ætlun
þeirra í fyrstu að fara af hljóði
með undirbúning málsins en
Einar skáld Benediktsson rauf
þögnina um málið f blaði sínu
Dagskrá 1898 og birti reglur
Blaðamannafélagsins.
Einar Benediktsson lýsir sig
fylgjandi stafsetningu Konráðs
Gíslasonar og Halldórs Kr.
Friðrikssonar og segir m.a.
(429—440. bls.):
„Kenning Konráðs Gíslason-
ar (eftir að Konráð breytti til,
aths. mín): að láta framburð
orðsins ráða nema þar sem
hann kemur í bága við upprun-
ann, er svo skýr og svo gagn-
viturleg, hefur svo hárjafnt fyr-
ir augum efling og staðfesting
hins lifandi máls, um leið og
hún heldur föstum tökum á
þeim grundvelli sem byggja
skal á, fornmálinu, að það sýn-
ist óviti næst af þeim mönnum
er gengist hafa fyrir samtökum,
að ætla sjer að fara að bæta
nokkuð þar um eða breyta."
Páll E. Ólason segir í riti sínu
Jón Sigurðson, I 192—193, um
þá stefnu að vilja miða staf-
setningu sem mest við fram-
burð: „Þá tekur skólanám að
verða kynlegt, ef farið er að
mæla börn undan því að læra
móðurmál sitt með þeim hætti,
sem skerpt getur skilning
þeirra og athyglisgáfu um upp-
tök og uppruna orða. Ef fylgt
væri sömu reglu út í æsar,
mættu menn ekkert læra nema
eins og páfagaukar".
Mikil ringulreið var í staf-
setningarmálum fyrstu þrjá
áratugi 20. aldarinnar. Verður
sú saga ekki rifjuð upp hér, en
1929 náðusí sættir sem fyrr er
sagt og settar ritreglur, að
beztu manna yfirsýn.
Nú sem ég hefi vitnað í mörg
gengin stórmenni máli mínu til
stuðnings er ekki úi vegi að
leiða fram nýjan vitnsiburð. Ás-
gerður Jónsdóttir, kennari,
ritar grein um málið í Mbl.
fyrir skemmstu. Þar segir svo
m.a.:
„Ég hef ekki enn og mun
seint fá skilið þá menn, sem af
einhverri uppljóðari hugsjón
um betri heim z-u lausan,
knúðu fram ákvæðin um brott-
nám hennar úr íslenzku máli.
Ég hef heldur ekki komið auga
á nein frambærileg rök fyrir
ágæti þessarar hugsjónar. Mig
minnir þó að þau hnigju öll í þá
veru, að með þessu ætti að
auðvelda nám móðurmálsins.
Hvílík kenning! Eins og nokkur
skepna þrífist betur á geril-
sneyddu glundri, en sæmilegu
kraftfóðri."
Og enn segir þar:
„Fyrir nokkrum árum spurðu
nemendur mínir mig: Hvers
vegna þurfum við að læra staf-
setningu? Hvers vegna mega
ekki allir rita eins og þeir tala?
Ég lét þau lesa stuttan kafla
hvert um sig og benti þeim svo
á, að því færi fjarri að þau læsu
og töluðu öll eins Framburðar-
munur þeirra væri svo mikill,
að óvíst væri að þau gætu lesið
ritgerðir hvers annars, ef þau
rituðu eigið talmál. Ef þau og
aðrir iðkuðu þess konar staf-
setningu framvegis kæmi um
síðir að því, að menn yrðu lítt
læsir á annað en sitt eigið rit-
mál og þar með ólæsir á allt,
sem ritað hefur verið á íslenzku
til þessa. Eg sagði þeim frá bók,
sem nýlega hafði borizt mér í
hendur, eftir kunna norska
skáldkonu. Þetta var nýjasta
skáldsaga hennar þá og er rituð
á talmáli (og e.t.v. ritmáli)
fólks í Vestur-Noregi, sennilega
á Mæri. Hún er nálega ólæsileg
fyrir fólk, sem annars les
norsku jafn greiðlega og
íslenzku svo og þeim
Norðmönnum, sem ekki þekkja
þetta málfar. Ég gerði því
skóna, að við gætum stefnt að
slikum óskapnaði ef við létum
okkur ekki annt um staf-
setninguna og héldum vel á
hennar málum Á hinn bóginn
væri góð eða léleg stafsetning
einstaklinga ekkert dómsorð
um mannkosti þeirra eða
væntanlega farsæld I lífinu.
Börnin skildu allt þetta mæta
vel og hreyfðu ekki framar við
gagnrýni á samræmda staf-
setningu. Er til mikils mælst að
fullorðnir skilji það sama og
börnin? Við þá, er sýnist sífelld
tilslökun vera vænlegasta
leiðin til þess að komast á kjöl
réttrar stafsetningar, vil ég
segja þetta: Það er og verður
engin leið til þess að allir skrifi
,,rétt“ fyrr en allar staf-
setningarreglur eru á bak og
burt og hver og einn skrifar sitt
mál fyrir sig og les þá trúlega
lítið annað heldur.
Aðalrithöfundur þjóðarinnar
og eftirlætisskáld mitt, Halldór
Laxness, hefur löngum verið
iðinn við að lagða okkur barna-
kennara fyrir ómerkilega og
smásmugulega stafsetningar-
kennslu, og gott ef ekki beina
spilingu á eðlilegu máli
nemenda. Það læt ég mér í
léttu rúmi liggja. Hitt þætti
mér sýnu verra og raunar
óbætanlegt tjón, ef stafsetning
þjóðarinnar ætti eftir að þróast
1 þá átt, að menn yrðu um sfðir
ólæsir á bækur Halldórs
Laxness og annað það, sem bezt
hefur verið ritað á íslenzka
tungu.“ (Ibr. mín).
Ásgerður segir að sér hafi
skilizt, að helzta röksemd gegn
z sé sú að erfitt sé að kenna
hana. Hvað segir Halldór
Laxness um erfiði? Á einum
góðum stað lýsir hann kapp-
hlaupi hrísbrúinga við
sauðkindina: „Aldrei töluðu
þeir um að þetta væri erfitt,
hugtakið erfiði var ekki til.
Mætti bæta því við að vitrir
höfundar telja þá hjátrú
sprottna af getuleysi að til séu
erfið verk, þau ein verk séu
erfið sem unnin eru með rángri
aðferð." (Innansveitarkronika
bls. 36j.
Ég hefi áður haldið því fram
að það ætti að varða við lög að
leyfa sér að nefna erfiði þegar
í hlut á nám eða kennsla móður-
málsins.
Halldór Laxness spyr, hvurn
Framhald á bls. 35