Morgunblaðið - 03.05.1978, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 3. MAÍ 1978
Minning:
JökuUJakobsson ríthöfundur
Jökull Jakobsson liföi ört. Eng-
um, sem þekktu hann vel, datt í
hug, að hann stefndi að langlífi í
veraldlegum skilningi þess orðs.
Þeir, sem guðirnir elska. 44 ára
gamall var hann kallaður. Og samt
var þetta óvænt og snöggt. Hann
var í miðjum skrifum.
I lok bókarinnar um litlu grísku
eyjuna Karpaþos.Dagbókar frá
Díafani, segir Jökull frá ferð, sem
hann tekst á hendur upp í
fjallaorp &etta þorp stendur
gríðar hátt og heitir ekki ótignara
nafni en Olympos. Og þá sem guðir
nútímans hafa ekki heltekið að
fullu mun reka minni til þess, að
á Olymposfjalli áttu goðin sér
bústað til forna. Skyggnir menn
máttu þar jafnvel koma auga á
vængjaðan hest, sem hleypur og
skín innan um þá ódauðlegu,
skáldfákinn Pegasus.
I Ólymposþorpi á Karpaþos
verða engir guðir á vegi skáldsins,
heldur fólk í önn dagsins, venju-
legt stritandi fólk. Og ekkert sér
hann hrossið. En þó kemur þar,
þegar heim skal haldið, að föru-
nautur Jökuls leiðir hann í myllu
og hún er þá knúin hestafli, hér
eru þrír stórir kvahnarsteinar og
ekkert rafmagn: Nei, hesturinn
var nógu góður. Hann gekk eilífa
hringi og kvartaði ekki, það var
bundið fyrir augu hans og hann
gekk þessa hringi án þess að vita
að til væri önnur veröld en þetta
sífellda hringsól. Enginn hestur
hefur lifað annað eins. Hann fær
ekki að kasta mæðinni á sjöunda
degi eins og Sisifos, þegar steinn-
inn valt. Nei, hesturinn í Olympos
gengur hring eftir hring. Hann
snýr þessari þungu kvörn."
Mér hefur aldrei blandast um
það hugur, að skáldskapurinn var
Jökli bæði kvöl og kvöð. Þó hef ég
engum manni kynnst sem átti jafn
létt með að skrifa. Nú er ekki í
tísku að tala um innblástur, allir
vita að listin er vinna, eða orðum
það svo: allir ættu að vita það. En
jafnframt er þó eitthvað til, sem
heitir sköpunargáfa, ég get ekki
neitað því, að mér finnst ég oft
hafa staðið andspænis henni. Sagt
var um spænska leikskáldið Lope
de Vega, að hann hafj átt til að
skrifa fyrsta þátt fyrir árbít,
annan fyrir miðjan dag og hinn
þriðja undir kvöld. Einhverju í
líkingu við þetta kynntust stund-
um þeir sem nánast unnu með
Jökli, þegar tungl voru hagstæð.
En hugmyndir og tilfinningar
runnu þó ekki fram í neinu
átakalausu sístreymi. Lundin var
ör og viðkvæm, öll skaphöfnin ein
kvika. Þegar menn bera á borð
sína dýpstu reynslu og umhverfið
ypptir öxlum í skilningsleysi eða
hengir sig í form og formúlur, þá
kippist höndin við og skrifar ekki
um skeið. Ég minnist slíks þriggja
ára þagnartímabils.
Einhverju sinni í skóla gengum
við Jökull Bankastræti og töluðum
um skáldskap. Hann var þá
nýbúinn að senda frá sér fyrstu
bók sína, Tæmdur bikar, seytján
ára gamall. ,Ég hélt fram þeirri
kenningu að skáldlegt líkingamál
væri búið að ganga sér til húðar,
nú væri okkur þörf á nýju
raunsæi, þar sem hlutirnir væru
kallaðir sínum réttu nöfnum
umbúðalaust. Jökull hlustaði á
ræðu þessa hitalaust og lét sér
ekki segjast; kannski var einmitt
það, sem ég vildi burt þá stundina,
það, sem var styrkur hans alla tíð
sem rithöfundar. Hann greip í
einu andartaki skáldlega mynd eða
spann hana sjálfur og við gengum
á vit ævintýrisins, tilveran breytt-
ist.
Allt er afstætt, segja venjulegir
dauðlegir menn, og skilst sosum
vel. Halldór Laxness segir hins
vegar: „Það er til fjall í Kinninni
fyrir noi$an, sem heitir Bakrang-
ur, ef maður sér austan á það,
Ógöngufjall, ef maður stendur
fyrir vestan það, en utan af
Skjálfanda kalla sjófarendur það
Galta.“ Það er svona sem skilur á
milli, það er af þessari sjón, sem
skáldskapurinn (sprettur.
Jökull var í eðli sínu rómantísk-
ur, trúi ég, og finnst sumum það
ekki fínt nú á dögum. Jafnframt
bjó hann yfir skarpri og sennilega
harla órómantískri athugagáfu,
næmur á menn og skoðanir,
hnyttinn og blæbrigðaríkur í
lýsingum sínum, oftast sans
malice. I leikritum lét honum
galdur hins óræða, hljómbotnarnir
voru gjarna margir og öll var sú
mannlífsmynd gerð af sjaldgæfu
listfengi. Sjálfur var hann stund-
um erfiður vinum sínum, erfiður
sínum nánustu, erfiðastur sjálfum
sér. En alltaf öðru hverju tókst
honum að höndla hamingjustund-
irnar, að lifa af sjaldgæfu listfengi
og heimurinn var tilbúinn að bera
hann á höndum sér.
Eftir Jökul liggja skáldsögur,
smásögur, ferðabækur og margan
hefur hann glatt í útvarpinu um
dagana. Jafnframt var hann trú-
lega afkastamesti og vinsælasti
leikritahöfundur sinnar samtíðar,
ýmsir munu segja hinn fremsti.
Hann var fæddur í Neskaupstað
14. september 1933, sonur hjón-
anna Þóru Einarsdóttur og séra
Jakobs Jónssonar frá Hrauni. „Er
von á góðu með þessa áráttu,"
sagði Jökull einhverju sinni. „Ekki
er nóg með að Sir James — karl
faðir minn — skrifi leikrit fyrir
alþjóð, heldur er mér líka sagt að
klerkurinn hann afi minn hafi
samið ræðurnar sínar í samtals-
formi." Og þetta var áður en
systirin, Svava, tók einnig til við
leikritasmíð.
Hann skrifaði á 27 árum 10
meiri háttar leiksviðsverk, á
annan tug sjónvarpsleikja, út-
varpsleikja og einþáttunga, fimm
skáldsögur, smásagnasafn, bækur
um Flatey, Grikkland og Vest-
mannaeyjar og ógrynnin öll önnur.
Hann gaf ungur fyrirheit, en efndi
hann þau ekki? Mér dettur í hug
lýsing úr skáldsögunni Ormar,
sem er skrifuð, þegar fyrirheitin
voru við hvert fótmál:
„Ég varð að hætta við bréfið í
miðjum klíðum. Ég fleygði frá mér
pennanum og hljóp út. Ég ranglaði
nokkra stund eftir götunum og
fann lífið ólga í æðum mér, fann
það duna í hverri taug, seytla útí
fingurgóma, fylla mig titrandi
gleði svo ég átti bágt með að halda
jafnvægi." Þannig var um Jökul,
þannig var um mig og þannig var
um marga af okkar kynslóð. Ég
hygg að með nokkurri sanngirni
megi segja, að talsverðu af þessu
örlæti og þessum funa hafi honum
tekist að miðla í lífi sínu og verki.
Og þá er betra að una því, að kallið
kom snemma.
I útliti var Jökull ólíkur öðrum.
Hann var ekki hávaxinn, samsvar-
aði sér vel, smábeinóttur, grann-
vaxinn og þó knálegur. Hárið var
rautt og mikið og myndaði stund-
um eins konar makka, kinnbeinin
stór, augun djúpsett, en oft
leiftrandi af glettni, svipurinn í
rauninni fríður. Jökull gat verið
dagfarsprúður og mikið snyrti-
menni, þegar hann vildi það við
hafa, ekki hávaðamaður og gat þó
leikið á als oddi, dulur, hæðinn.
Daginn áður en hann lést, sagði
hann mér hvernig komið var
heilsunni og að við öllu mætti
búast. Þá upphófst okkar í milli
glettnisleg umræða um hinstu rök.
En sá gálgahúmor var með öllu
æðrulaus, og ekki yfirklór neinnar
örvæntingar. Ég hygg jafnvel, að
Jökull hafi verið hamingjusamur.
Þó hann hefði ekki lifað og skrifað
nóg, þá vissi hann, að hann hafði
betur lifað og skrifað en ekki.
Foreldrum Jökuls Jakobssonar,
börnunum hans fimm og öðrum
aðstandendum votta ég samúð
mína í dag. I Þjóðleikhúsi er hans
sárt saknað úr hópnum.
Sveinn Einarsson
í ævi okkar allra eru þræðir,
sem við munum betur en aðra. Og
þá ekki síður þræðir, sem við
viljum ekki muna í þeim vefnaði
sem er ævisaga hvers og eins.
Jökull Jakobsson vinur minn var
einatt að velta fyrir sér þessum
þráðum í æviferli manna, — hvað
gerðist í raun og veru og hvernig
i
Kveðja til
Jökuls Jakobssonar *
Það er ekki ailtaf tekið út með
sældinni að hljóta náðargáfu
listarinnar í vöggugjöf eins og
Jökull Jakobsson. Slíkt er oft
goldið háu verði í þjáning tilfinn-
inga og tauga, sem hefja listgáf-
una í æðra veldL Síkvikul, við-
kvæm viðbrögð og andleg högg á
heila og hjarta skjóta oft megin-
stoðum undír sjálfti listgáfuna eða
ríða henni að fullu. Þar leynist
sjálfur orkugjafinn og andlegu
öflin, sem knýja ólman skáldfák-
inn til flugs, er oft á tíðum fló
hvað hæst með vin minn, Jökul
Jakobsson, um óravíddir skáld-
heima. Smá atvik, sem vanalegt
fólk með þykkan skráp tilfinninga
finnur naumast fyrir frekar en
saklausri flugustungu, gat reynzt
sem spjótlag í hjartastað, þegar í
hlut átti jafn viðkvæmur, tilfinn-
ingaríkur og gáfaður maður sem
Jökull Jakobsson. Við slík skilyrði
skapast oft sjálfsvörnin, þróast og
dafnar upp í 'glaðbeittan húmor-
inn, sem fáir áttu í ríkari mæli en
Jökull Jakobsson. Það var hans
megin kraftur, aflgjafi og undir-
tónn listar hans. Andlegt afl, sem
naumast gat enzt endalaust eins
og af var tekið. Því leitaði oft
eirðarlaust skáldið á svikular
náðir bikarsins að hætti margra
skáldbræðra, stundarsefjunar,
sem við svo margir listamennirnir
þekkjum af eigin raun. En Jökli
fyrirgafst flest umfram aðra
menn. Bæði var að hann var
óvanalega hlýr og góður drengur
og veitti óspart af gnægtabrunni
fjörs og fyndni á góðri stund, í
tilheyrandi gír, svo að allt annað
gleymdist.
Við eigum gnægð húmorlausra
og hrútleiðinlegra rithöfunda. Það
teldist naumast héraðsbrestur ef
nokkrir þeirra hefðu hrokkið upp
af klakknum, nánast landhreins-
un, þar er undirritaður ekki
undanskilinn. Nú hefir þjóðin
aftur á móti lent í bókmenntaleg-
um slysförum og misst þann, sem
sízt skyldi. Það er með ólíkindum
hverju hann hafði áorkað og
afkastað er hjartað brast í blóma
lífsins. Eflaust hefði þjóðin orðið
mörgum merkum skáldverkum
auðugri ef þessu keltneska, rauð-
birkna og blæðandi húmorskáldi
hefði orðið lengri lífdaga auðið. Ég
mun alltaf sakna hans og um hann
á ég ekkert nema bjartar og
skemmtilegar minningar eins og
silfurtæra birtuna yfir hæsta
jöklinum. Líf hans var skáldlegt,
sterkur samleikur sársauka, and-
legs unaðar og frjórrar fyndni.
Mesta tragidían á tragi-komedíu
skáldferli hans var að deyja á
bezta aldri eða var það sami
elegansinn og ljóminn, sem leikur
um ástmöginn, Jónas Hallgríms-
son, sem kvaddi líka á bezta aldri?
Örlygur Sigurðsson.
það gerðist. Hann lagði spurning-
ar í munn persóna sinna í
leikritum, spurningar sem aftur
hljómuðu í huga okkar, leit að
einhverjum sannleika sem maður
getur ekki munað, en man samt:
„Ertu hætt að búa til lög á
píanóið?" „Búa til lög? Hvenær bjó
ég til lög?“ Hann bjó til samtöl í
leikritum sínum um samtíðina,
sem enginn okkar hafði heyrt í
alvörunni, en við þekktum þó öll
sem okkar samtöl. Þetta var hann
sjálfur, eins og ég mun alltaf
muna hann, kíminn, glettinn og
íbygginn, með árvekni þess, sem
skoðar og geymir. Litríkur þráður
í æviminningum, sem ekki er hægt
að gleyma.
Við Jökull endurnýjuðum
bernskuvináttu fyrir 10 árum,
þegar við fórum um götuna
„okkar“ og bjuggum til um hana
útvarpsþátt. Þá rifjaðist upp fyrir
okkur að við áttum margvíslegar
sameiginlegar minningar um
hornaboltaleiki, kapphlaup og
gagnmerka menningarstarfsemi í
barnahópnum neðst á Asvallagöt-
unni. Jökull var gestkomandi í
götunni, skrýtinn rauðhærður
strákur nýkominn utan úr ógur-
lega fjarlægum heimi, sem hét
Kanada, í heimsókn hjá Eysteini
föðurbróður sínum uppi á horni.
Og eins og gefur að skilja kom
hann færandi hendi. Hann kenndi
okkur hvernig ætti að búa til bíó.
Maður átti að teikna ótal margar
myndir á renninga, sem hægt var
að fá í Gútenberg, og láta þær
síðan renna mátulega hratt í
gegnum ramma. Við þessa skap-
andi framleiðslu var hægt að
dunda sér tímunum saman. A
þessum slóðum stigum við líka
sameiginlega fyrstu spor okkar í
tengslum við leiklistina. Þannig
var háttað húsakynnum hjá okkur
öllum í götunni, að það var
rennihurð á milli borðstofu og
dagstofu. Aldrei var haldin svo
afmælisveizla, að litlu krakkarnir
væru ekki settir á stóla borðstofu-
megin, fyrir luktum rennidyrum,
en við eldri fulltrúar listanna
tíndum á okkur hatta og kápur og
skóhlífar úr ganginum, drógum
síðan frá með dramatískum til-
þrifum og lékum af hjartans lyst
í setustofunni fyrir heimsins
þakklátustu áhorfendur. I þá tíð
var ekki til siðs að skrifa leikritin
fyrst, heldur lék hver og sagði það
sem andinn innblés honum hverju
sinni, með dýfum og bakföllum
eins og í alvöruleikhúsi. Hitt kom
ekki fyrr en seinna, — og þá í hlut
Jökuls í svo ríkum mæli.
Öll leikrit Jökuls standa okkur,
sem kynntumst þeim, lifandi fyrir
hugskotssjónum, eins og maðurinn
sjálfur. Það var gaman að vera
ungur og vitni að upphafinu,
„Pókók“, henda þar á lofti gaman-
samt nýyrðið „gengilbeina" og
nota það eins og góða gjöf í
samræðum, sjálfum sér til fram-
dráttar til að vera fyndinn. Síðar
að sjá, með árvissu millibili „Hart
í bak“, „Sjóleiðina til Bagdad“,
„Sumarið 37“, „Kertalog",
„Klukkustrengi" og heyra ótal