Morgunblaðið - 05.11.1978, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. NÓVEMBER 1978
Númer sex
Hamilton
Eftir Frelsisstríðið var fjár-
hagur og viðskiptalíf Bandaríkj-
anna í mestu óreiðu. Megin-
landsþingið skuldaði nær 40
milljónir dala við stríðslok en
hafði engar tryggar skatta-
tekjur. Ríkin neituðu að borga
skatta sem þingið lagði á þau.
Mörg Ríkjanna þrettán voru
einnig mjög skuldug eftir Frels-
isstríðið. Sum Ríkjanna sinntu
þessum skuldum alls ekki en
önnur reyndu að greiða þær
óeðlilega hratt. Massachueetts
var meðal hinna síðartöldu. Þar
voru lagðir á óhóflega þungir
skattar sem auk almenns sam-
dráttar við styrjaldarlok urðu
til þess að allt atvinnulíf dróst
mjög saman og borgarar Ríkis-
ins sátu uppi með miklar skuldir
en fáa tekjumöguleika. Ýmis
önnur Ríkjanna höfðu bætt úr
svipuðu ástandi með því að
prenta peninga og koma. þannig
af stað verðbólgu. Ríkisstjórnin
í Massachusetts var hins vegar
íhaldssöm í fjármálum og
neitaði að grípa til þessa ráðs.
Ibúar Ríkisins urðu því margir
gjaldþrota og var varpað í
skuldafangelsi. Að vonum var
mikill kurr með almenningi í
vegna þessara mála og upp I
komu háværar kröfur um að
mönnum yrðu gefnar upp
skuldir. Daniel nokkur Shays, er
verið hafði höfuosmaður í her
Bandaríkjanna, var helsti
forystumaður skuldara og safn-
aðist um hann mikill flokkur
manna. Gripu þeir til vopna
Shays
upp-
reisn-
in
gegn Ríkisstjórninni 1786 en
hún notaði sér þetta tækifæri til
að bæla niður almenna óánægju
í Rikinu.
Þótt uppreisn Shays væri
árangurslaus hafði Meginlands-
þingið miklar áhyggjur af
henni. John Jay og James
Madison, sem báðir sátu á
þinginu, skrifuðu Thomas
Jefferson, sendiherra Banda-
ríkjanna í París, um óeirðirnar
og óróa í öðrum Ríkjanna.
Jefferson var ekki uppnæmur
fyrir fréttunum og svaraði því
til að hann teldi að smáuppþot
við og við væru bara til góðs og
einstöku sinnum yrði að vökva
tré frelsisins með blóði
ættjarðarvina og harðstjóra,
það væri eðlilegur áburður.
Áhyggjur þingsins af óeirðun-
um urðu ásamt ýmsu öðru til
þess að James Madison hafði
frumkvæði um að viðskiptaráð-
stefnu nokkurra Ríkjanna var
snúið upp í allsherjarþing er
fjalla skyldi um alla stjórnskip-
an Ríkjanna.
Athugasemdi Konurnar þrjár
sem svo hörðum orðum er farið
um hér í grein 6 eru: Madame de
Maintenon, síðari kona Lúðvíks
XIV Frakklandskonungs;
Hertogaynjan af Marlborough,
kona Johns Churchill fyrsta
hertoga af Marlborough; og
Madame de Pompadour hjákona
Lúðvíks XV Frakklands-1
konungs.
Halldór Guðjónsson.
Seinustu þrjár greinar hafa
verið helgaðar greinargerð fyrir
þeirri hættu sem okkur stæði af
vopnum og brögðum erlendra
þjóða ef við værum ekki sameinað-
ir. Ég mun nú taka til að rekja
aðra hættu ef til vill enn uggvæn-
legri — þá hættu sem að öllum
líkindum mun starfa af sundur-
þykkju meðal ríkjanna sjálfra og
af flokkadrætti og umbrotum
innanlands. Þegar hefur lítillega
verið drepið á þessi atriði en þau
eru verðug sérstakrar og ítarlegri
rannsóknar.
Sá hlýtur langt leiddur af
staðlausum hugleiðingum sem í
fulli alvöru efast um að verði þessi
Ríki annaðhvort algerlega slitin úr
sambandi eða aðeins sameinuð í
smærri bandalög hljóti ágreining-
ur, sem upp kynni að koma milli
þeirra, að valda tíðum og hat-
römmum deilum miili þeirra. Það
að telja skort tilefna slíkra deilna
rök gegn tilkomu þeirra væri að
gleyma að mennirnir eru fram-
gjarnir, heiftræknir og ágjarnir.
Að vænta framhalds á samlyndi
nokkurra óháðra og ótengdra
fullvelda í nánasta nábýli væri að
loka augunum fyrir almennum
einkennum mannlegra athafna og
að hafna samsafnaðri reynslu
aldanna.
Orsakir ófriðar milli þjóða eru
óteljandi. Sumar þeirra verka
almennt og nær stöðugt á alla
hópa þjóðfélagsins. Þetta á við um
ást á valdi eða óskir um yfirburði
og drottnun — afbrýðissemi gagn-
vart valdi og óskir um jafnrétti og
öryggi. En það eru aðrar orsakir
sem hafa jafn virk áhrif á sínu
sviði þótt þau séu eftir nokkrum
krókaleiðum. Þar má nefna meting
og samkeppni. Og það eru enn
önnur tilefni engu sjaldgæfari en
hin fyrrnefndu, sem eiga upptök
sín algerlega í einstaklingsbundn-
um ástríðum, í ættartengslum,
óvináttu, sérhagsmunum, vonum
eða ugg framámanna í þjóðfélag-
inu. Menn af þessari stétt, hvort
heldur þeir eru gæðingar konungs
eða þjóðar hafa oft misnotað
traust sem þeim var sýnt, og hafa
undir yfirvarpi opinbers tilefnis
ekki skirrst við að fórna friði
þjóðarinnar fyrir eigin hag og
eigin ánægju.
Hinn frægi Perikles fór að
óskum vændiskonu og sóaði fjár-
sjóðum og blóði landa sinna er
réðst á, sigraði og eyddi borg
Samnía. Sami maður var upphaf-
legur hvatamaður að hinu fræga
og afdrifaríka stríði sem í grískum
annálum er nefnt Peloposskaga-
stríðið, og réði því persónuleg óvild
gegn Megörum, annarri grískri
þjóð; eða tilraun hans til að skjóta
sér undan málssókn vegna þjófn-
aðar í tengslum við höggmyndir
Fídíasar, eða til að losna undan
áskökunum um að hann hefði eytt
fjármunum ríkisins til að kaupa
sér vinsældir, eða fleiri en ein
þessara ástæðna saman. Þessu
stríði lauk svo eftir ýmsar umbylt-
ingar, hlé og endurnýjaðan ófrið
með því að samfélag Aþenu var
lagt í rúst.
Kardinálinn framgjarni, sem
var forsætisráðherra Hinriks VIII,
leyfði sér í stærilæti sínu að
sækjast eftir kórónunni þreföldu
og vonaðist til að öðlast þann
dýrgrip með áhrifum Karls V
keisara. Til þess að vinna vináttu
og áhuga þessa athafnasama og
valdamikla konungs hratt hann
Englandi í stríð við Frakkland
þvert gegn augljósustu stjórn-
málarökum og þrátt fyrir þá
hættu sem þetta bakaði Evrópu
allri og öryggi og sjálfstæði
konungsríkisins sem hann veitti
æðstu ráð. I>ví ef nokkru sinni var
landsdrottinn sem komst nærri
því að koma á allsherjar konungs-
dómi þá var það Karl keisari V, en
Wolsey var í senn tæki hans og
leiksoppur.
Áhrifin, sem trúarofstæki einn-
ar konu, duttlungar annarrar
en launráð hinnar þriðju höfðu á
stjórnmál, ólgu og friðarviðleitni á
okkar dögum í stórum hluta
Evrópu, eru umræðuefni sem svo
oft hafa verið rakin að gera má ráð
fyrir að þau séu öllum kunn.
Það væri að bera í bakkafullan
lækinn að rekja fleiri dæmi þess
að sjálfgæði einstaklinga hafi
áhrif á stefnu mikilvægra atburða
í þjóðlífinu öllu, bæði heima fyrir
og erlendis. Jafnvel þeir sem
aðeins þekkja helstu drætti sögu-
legra heimilda munu sjálfir minn-
ast fjölda slíkra dæma og þeir sem
þekkja eðli mannsins sæmilega
munu ekki þurfa slík dæmi til að
sannfærast um að áhrifin eru
raunveruleg og víðtæk. Ef til vill
er þó rétt að vísa til nýliðinna
atburða með okkur sjálfum til að
skýra þetta almenna lögmál. Ef
Shays hefði ekki verið skuldum
vafinn er mjög vafasamt að
Massachusetts hefði verið hrundið
út í borgarastyrjöld.
En þrátt fyrir samhljóða vitnis-
burð reynslunnar í þessu eru enn
til menn hugsjóna eða undirferla
sem fúsir eru til að boða þver-
stæðu eilífs friðar milli Ríkjanna
þótt þau væru aðgreind og hvert
öðru framandi. Andi lýðvelda
(segja þeir) er friðsamlegur, vilji
til verslunarviðskipta mildar
gjarnan siði manna og slekkur það
funheita skap sem oft hefur kveikt
ófriðareld. Lýðveldi, sem eins og
okkar stunda viðskipti, munu
aldrei hneigjast til að eyða sjálf-
um sér í tortímandi baráttu hvert
við annað. Þau munu láta stjórn-
ast af sameiginlegum hagsmunum
og efla með sér anda vináttu og
samlyndis.
Er ekki (getum við spurt
þessa skörunga stjórnmálanna)
öllum þjóðum sami hagur að því
að efla með sér anda velvildar og
víðsýni? Ef þetta eru hagur þeirra
hafa þær þá sóst eftir honum?
Hefur það ekki þvert á móti
ævinlega verið svo að stundlegar
ástríður og nánustu hagsmunir
hafa virkara og ríkara vald á
mannlegri breytni en almenn og
fjarlæg sjónarmið stjórnarstefnu,
nytsemdar eða réttlætis? Hafa
lýðveldi í raun síður verið haldin
styrjaldarfíkn en konungsríki? Er
hinum fyrri ekki stjórnað af
mönnum eins og hinum síðari?
Hafa ekki ýmis konar fjandsemi,
fordómar, togstreita og löngun til
óréttlátra ávinninga sömu áhrif á
þjóðir og konunga? Verða þjóðþing
ekki oft bráð viðbragða eins og
heiftar, fólsku, afbrýði, ágirni og
annarrar stjórnlausrar og ofsa-
fenginnar áráttu af ýmsu tagi? Er
ekki öllum kunnugt að ákvörðun-
um þeirra ráða oft fáir einstakl-
ingar sem þingin treysta og eru því
að sjálfsögðu líklegar til að taka
lit af ástríðum og skoðunum
þessara einstaklinga? Hafa við-
skipti hingað til gert nokkuð meira
en að breyta því fangi sem stríð
voru háð til að ná? Er fégræðgi
ekki eins ráðrík og áleitin og
valdafíkn eða frægðarvonir? Hafa
ekki viðskiptaástæður valdið eins
miklum ófriði, síðan samskipti
þjóða tóku að snúast um verslun,
eins og ásókn í landsvæði og
landayfirráð gerðu áður? Hefur
ekki andi verslunarviðskipta oft á
tíðum aukið enn á löngun til að
sækjast eftir hvoru tveggja hins
síðast nefnda? Leitum svara við
þessum spurningum í reynslunni,
óbrigðulasta leiðarljósi skynsam-
legrar skoðunar.
Sparta, Aþena, Róm og Karþagó
voru öll lýðveldi, tvö þeirra, Aþena
og Karþagó reistu búskap sinn á
verslunarviðskiptum. Engu að
síður áttu þau eins oft í ófriði til
varnar og sóknar og konungsríkin
nágrannar þeirra á sama tíma.
Sparta var varla annað en vel
skipulagðar herbúðir og Róm fékk
aldrei nægju sína af vígum og
landvinningum.
Þótt Karþagó væri verslunarlýð-
veldi var hún árásaraðilinn ein-
mitt í þeirri styrjöld sem endaði
með því að hún var lögð í rúst.
Hannibal hafði leitt heri inn í
hjarta Italíu og að hliðum Róma-
borgar áður en Scipio vann á
honum sigur á landi Karþagó og
lagði þjóðina undir sig.
Feneyjar tóku á síðari tímum
oft þátt 1 árásarstyrjöldum þar til
þær urðu keppikefli annarra
ítalskra ríkja og Juliusi páfa
öðrum tókst að koma á því
óárennilega bandalagi sem greiddi
valdi og stolti þessa hrokafulla
lýðveldis banahögg.
Greinar Bandalagsmanna