Morgunblaðið - 01.02.1980, Blaðsíða 10

10
Helgi Hálfdanarson: fL • >c
Plð,
Nú er af sú tíðin, að Seltirn-
ingar segi á síðkvöldum „Komið
þér sælar, jómfrú góð!“ Nú segja
menn í hlýlegum kumpánatón
„Komdu nú sæl, vinkona!", ef
ekki er þá látið duga „Halló,
skvísa!“ Eg hygg að flestum þyki
breyting orðin til batnaðar, þó
að enn séu þeir til sem virðist
veröldin ótryggari síðan þéranir
lögðust af.
Ýmsir höfðu talið þann sið
meðal ytri einkenna stéttaskipt-
ingar; en þá merkingu hafði
hann með öllu misst, þó svo að
þar hafi hann átt sér upphaf.
Veigamesta röksemdin fyrir af-
námi þérana var sú, að þær voru
málfarslegt óeðli, raunar enn
fráleitara en verið hafði í önd-
verðu, þegar konungur var
ávarpaður í fleirtölu og átt var
við hann sjálfan ásamt allri
hans hirð. Þaðan var raunar
skammt í að ávarpa einn mann í
fleirtölu til virðingar, unz þessi
fleirtala í stað eintölu varð
almenn gagnkvæm umgengnis-
venja án teljandi merkingar.
Afnám þérana er því umfram
allt málhreinsun. Hins vegar
mun hreinlæti í máli lítt hafa
vakað fyrir þeim, sem öðrum
fyrr afræktu þennan sið, heldur
um
frá
einhver ímynduð félagsleg þörf;
enda hafa ýmsir ekki sézt betur
fyrir en svo, að þeir hafa reitt
kálið ásamt arfanum. Þeir láta
ekki við það sitja að fordæma
ranga notkun fleirtölu í stað
eintölu annarrar persónu, heldur
ólmast þeir líka gegn réttri
notkun fleirtölu fyrstu persónu.
Fyrst rangt er að segja „þér“ við
einn mann, þá virðast þeir halda
að líka sé rangt að segja „vér“
um marga.
Nýlega birtist í einu Reykja-
víkur-blaðanna (Dagbl. 19. jan.)
greinarstúfur, þar sem nafnlaus
höfundur rótaðist eins og naut í
flagi gegn því, sem hann kallaði
„ossinga-véringa- og yðurstagl",
„ossinga- og véringaófögnuð" og
fleira ámóta kjarngott, og kvað
tíma til kominn að „þetta gamla
danska kónga-tilskipunarmál-
far“ yrði lagt á hilluna.
Þarna var öllu ruglað saman í
ofsanum, réttu og röngu. Síðan
vitnaði höfundur sér til hugar-
hægðar í sögu af bónda, sem
kunni ekki að þéra og sagði: „Það
er halt sem yður ríður". Þó að
sagan hafi á sér allan svip
tilbúnings, væri það í sjálfu sér
ekki tiltökumál, að Islendingur
gæti fipazt í rangri málnotkun
vor,
oss
eins og þérun. Hitt er hastar-
legra, að höfundur sjálfur skuli
ekki skilja muninn á þérunum og
því sem hann kallar „ossingar og
véringar". Hann skilur ekki einu
sinni muninn á þeirri röngu
notkun fyrstu persónu að segja
„vér“ um sjálfan sig einan (eins
og kóngurinn) og þeirri réttu
notkun hennar að segja „vér“ um
marga, eins og þegar rætt er um
þjóðina alla eða um mannfólkið
á jörðinni. Þess er þá ekki heldur
að vænta, að hann skilji muninn
á því að nota fornafn annarrar
persónu ranglega, eins og þegar
einn maður er þéraður, og hinu,
sem rétt er, að segja „þér“ við
marga, eins og t.d. alla útvarps-
hlustendur.
Það er að vísu ótrúlegt, að til
sé fullvaxið fólk svo áttavillt í
sínu eigin móðurmáli að kunna
ekki skil á sjálfum persónufor-
nöfnunum. En sú fávizka mun þó
vera meginhvati þess áróðurs,
sem ýmsir hafa í frammi gegn
fleirtölu persónufornafna; rétt
notkun hennar er lögð að jöfnu
við þérun, og því kölluð ósiður,
tilgerð eða annað verra, jafnvel
danska!
Hitt er alkunna, að tvítalan,
„við“ og „þið“, hefur lengi haft
fleirtölu-merkingu jafnframt; og
dytti víst engum í hug að beita
sér gegn því. Hins vegar er sú
merking engin röksemd fyrir
því, að hin eiginlega fleirtala
sjálf skuli með öllu látin víkja
fyrir tvítölunni. Það væri ekki
annað en ruddaleg málspjöll,
sem skammarlegt er að berjast
fyrir.
Eitthvert geigvænlegasta
hnignunarmerki tungunnar er
flóttinn til einföldunar. Einföld-
un máls er jafnan af hinu illa.
Hún gerir tungutakið fátæk-
legra, eyðir hollri fjölbreytni í
orðafari, þurrkar út blæbrigði
merkinganna, sviptir málið
nákvæmni sinni og þröngvar
stílkosti þess. Þeir sem ofnota
skildagatíð vegna óvissu sinnar
um viðtengingarhátt, fremja í
einföldunar skyni rosaleg
málspjöll, sem stefna á útrým-
ingu sagnbeyginga. Þeir sem
nota í tíma og ótíma veikbeygð
orð vegna vafa síns um notkun
sterkbeygðra orða, vinna til ein-
földunar ámóta óþurftarverk.
Þeir sem banna sögnina „brúka",
eru að þrengja svigrúm málsins
með einföldun í orðavali á sama
hátt og þeir sem ofnota „brúka“ í
stað „riota". Þó að merking
þessara sagna sé næsta lík, hafa
þær sitt stílgildið hvor; og sá
þarflegi munur máist brott, ef
þær eru lagðar að jöfnu í notkun.
Orðin „bíll“ og „bifreið" eru bæði
ómissandi, þó að merking þeirra
sé hin sama; „bifreið" getur
brugðið á hugtakið nokkrum
svip sparibúnings, ef svo ber
undir, einungis vegna þess að
orðið „bíll“ er haft til hvers-
dags-nota. Sú einföldun máls að
útrýma öðruhvoru orðinu, væri
því málspjöll.
Líku máli gegnir um fleirtölu
persónufornafna annars vegar
og tvítölu þeirra í fleirtölu-
merkingu hins vegar. Engum
dytti í hug, að kennari segði við
nemendur í bekk „Nú tökum vér
til þar sem oss rak í strand í
gær“. Tvítalan er sjálfsögð, enda
þótt talað sé til margra. Það
finna allir. En hitt er jafn-
sjálfsagt að nota þessa eiginlegu
fleirtölu, hvenær sem við á. Og
hver maður með heilbrigðan
málsmekk hlýtur að finna, hve-
nær það á við, hlýtur að finna
muninn á því, hvort sagt er „vér
íslendingar", „á vorum tímum",
„með þjóð vorri" , ellegar „við
Islendingar", „á okkar tímum",
„með þjóð okkar". Á þessu
tvennu er dýrmætur stílsmun-
um, sem óbætanlegur skaði væri
að glata.
Fyrir nokkrum árum stakk ég
í blað greinarkorni, þar sem ég
reyndi meðal annars að sýna
fram á þá hvumleiðu einhæfni,
sem ræður beygingunni „við,
okkur, okkur, okkar", þar sem
tvöfalt k hlunkast brokkandi
gegnum öll aukaföll, og hins
vegar hina fögru og tilbreyti-
legu beygingu á „vér“ og „vor“.
Eg bar saman tvær smáklausur,
sem sýndu þennan mun en voru
að öðru leyti eins:
„Barátta vor íslendinga fyrir
sjálfstæði voru stendur enn, og
oss er ljóst, að kostir lands vors
og frelsi þjóðar vorrar er það
bezta, sem niðjar vorir taka í arf
eftir oss, sem nú lifum." Og
síðan:
„Barátta okkar íslendinga
fyrir sjálfstæði okkar stendur
enn, og okkur er ljóst, að kostir
lands okkar og frelsi þjóðar
okkar er það bezta, sem niðjar
okkar taka í arf eftir okkur,
sem nú lifum."
Þessi okkur-okkar-síbylja,
sem einatt vofir yfir svona
algengu tvítölu-orði, setur ein-
staklega óhrjálegan svip á allan
texta. Og þar sem á undan fer
oftast eignarfalls s eða r, var
fyrirbærið kallað sokkrokkismi.
Þess var og getið, að fáeinir
prestar hefðu leiðzt út í þessa
villu um sinn, og var sýnt fram á
hvernig færi, ef henni yrði hald-
ið til streitu í sjálfri bæn
Drottins. Dapurlegt er það, ef
klerkastéttin, burðarás íslerizkr-
ar hámenningar um aldir, er
smám saman að glutra sjálfri
sér niður í þetta vesaldar-fen; og
lof sé þeim prestum, sem standa
staðfastir gegn þeim ósóma.
Hér kann að virðast um ein-
angrað og næsta lítilvægt mál-
fyrirbæri að ræða. Hitt er þó
sönnu nær, að losað er um hvern
steininn af öðrum, unz mikil
skriða hlýtur að falla. Þarna
spjarar sig angi af þeirri freku
lausungar-stefnu, sem ryðst um
í menningarlífi voru og hefur
lágkúruna að hugsjón.
Það hefur sokkrokkistum orð-
ið ágengt, að vettvangur fleirtöl-
unnar „vér“ hefur enn rýrnað á
skömmum tíma og þeim fjölgað,
sem ekki kunna með að fara. Ég
minnist þess, að ræðumaður í
sjónvarpi mannaði sig eitt and-
artak upp í þá reisn að verða
hugsað „til oss“ íslendinga. Sá
mun eflaust taka sokkrokkism-
anum tveim höndum áður en
lýkur.
Ég vil að síðustu vara unga
íslendinga við ónytju-þrugli
sokkrokkista. Ég bendi þeim á
að fylgja því fordæmi, sem hæst
ber, og hlýða með athygli á
tungutak forseta vors, sem verið
hefur í því sem öðru þjóðinni
holl fyrirmynd. Það verður seint
ofmetið að eiga svo málsnjallan
menntafrömuð í æðsta embætti
landsins. Þess er að óska, að þar
takist vel til framvegis. Og
aldrei mun ég hylla neinn þann
forseta, sem smjaðrar fyrir lág-
kúrunni með því að segja „við
íslendingar", þegar hann reynir
að halda hátíðaræðu.
Þrjár skáldsögur eftir Indriða G.
Þorsteinsson um mestu umbreytingartíma sem
yfir ísland hafa gengið:
LAND OG SYNIR — um baráttu og vanda sveitadrengs þegar heimskreppa og nýjar
lífsskoðanir naga þúsund ára rætur fslenzks bændasamfélags.
NORÐAN VIÐ STRÍÐ — um hernámsárin í norölenskum kaupstað og hvernig stríöið
umturnar mannlífinu, breytir hægum skrefum í kapphlaup og sjálfsaga í
stríðsfíkn.
79 AF STÖÐINNI — um baráttu, vanda og vonbrigði sveitadrengsins í borginni eftir
að stríðið er gengiö hjá. Aftur verður aldrei snúið hve feginn sem þú vildir.
Almenna bókaf élagið
Skemmuvegur 36 sími 73055 Austurstrœti 18 sími 19707