Morgunblaðið - 10.07.1980, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. JÚLÍ1980
Minning:
Kjartan J. Gíslason
skáld frá Mosfelli
Fæddur 5. maí 1902
Dáinn 1. júní 1980
Það er einkennileg tilfinning,
þegar þögn dauðans rýfur dauða-
þögn lífsins. Skáldum og lista-
mönnum kemur gleymskan og
þögnin verst. Þó verður það hlut-
skipti fleirum þungbært.
En skáldið átti að leiða samtíð
sína, gefa henni gjafir, færa henni
lífstón. — Skáldið átti að taka af
henni myndir og birta þær. Það
átti, ef til vill, einkum að leiða.
Aldamótaskáldin kváðu ísland
og þjóð sína upp úr þeirri örbirgð,
sem einstaka bjartsýni og Guðs-
traust þurfti til að lifa af. — Enda
sagði Matthías Jochumson það,
sem satt mun reynast: Vér deyj-
um, ef þú ert ei ljós það og líf, sem
að lyftir oss duftinu frá.
Og enn héldu skáldin áfram að
yrkja um það fagra land, sem
sérhver Islendingur á, hvar á því
landi, sem hann fæðist. „Öld kom
sem bragur með lyftandi lag“
(E.B.).
Það var á fyrsta vori þeirrar
aldar, sem séra Gísli Jónsson kom
úr Meðallandsþingum að Mosfelli
í Grímsnesi. Alla þá leið flutti
hann konu sína, börn og búslóð á
hestum yfir vötn og sanda, en fé
sitt á fæti.
Börnin, sem þau ungu prests-
hjón komu með að Mosfelli, voru
Ragna Asthildur, 7 ára, Þórunn, 6
ára, Jóhanna, á 5. ári, Elínborg, 3
ára, tvíburar: María Franziska og
Kristín Ingibjörg voru dánar áður.
Þær hlutu skírn en skammt líf.
Kjartan Jón Gíslason var því
sjöunda barn þeirra hjóna — og
fyrsta barn fætt á Mosfelli og
fyrsti sonur þeirra. Má því nærri
geta, að hann hefur vakið mikla
gleði og hrifningu, strax nýfædd-
ur. Fagurt barn hefur hann verið,
því að hann var fallegur maður.
Mjög hafði móðuramma hans,
prestsekkja frá Skógum, unnað
honum. — Næst fæddist Kristín
1903, Ingibjörg 1905, Svava 1907,
Gísli 1909 og Agústa Þuríður 1918
fullnaði töluna tólf. Systkinin
ólust upp í ást og virðingu hjá
foreldrum sínum.
Mosfell hið Efra- er eitt af
fallegustu prestssetrum íslands að
útsýni til. Það er eins heim að sjá.
— Landnámsjörð. — Var því úr
nógum stöðum að velja.
Þegar Kjartan Gíslason var að
alast upp á Mosfelli með sínum
mörgu systkinum, þá var staður-
inn því fegri en hann er nú, að
engin bein lína skar landið í
sundur og smækkaði svip þess.
Ekki var þar „síma“- né mýrar-
skurðir. Ekki lá þar einu sinni
vegur, nema krókóttar götur úr
grasi, þar sem hófspor aldanna
höfðu troðið sér fasta slóð. Miðað
við nútíð hafði jörðin svip eins og
nýnumið land.
Þá trúðu því líka flestir menn,
að Heimskringla væri sönn og
landnám hefði gerst frá Noregi
með ívafi normandískra, írskra,
gerskra og engilsaxneskra ævin-
týra. — Þá var hér fuglaparadís
og listamanna ljóðheimur. —
Grímsnes var þá ein af fegurstu
sveitum landsins, á meðan Sogs-
fossarnir sungu. Rauðhólarnir,
vaxnir bjarkarkjarri, höfðu þá
ekki enn lent í höndum landvernd-1
ar og skógræktar. Þeir voru þá
heilir og óva-fagrir. Það var því
ekki að furða þó að Næturlogar,
Skrjáfar í laufi, Vor sólskins ár og
Tómasar Fagra veröld kæmu það-
an.
Kjartan ólst upp við kvöldvöku-
skólann íslenska. Þá voru sungin
kvæði, kveðnar rímur, lesnar forn-
sögur og flutt skáldverk. — Helgi-
stund með húslestri var þá hvert
vetrarkvöld á flestum heimilum.
Börn voru leidd að viskulindum
versa og bókmennta. “Stuðlanna
þrískipta grein" var sungin og
kveðin inn í sálir vöggubarna.
Mosfellsheimilið var fjölmennt.
Stórt bú. Mörg hjú og voru
samgróin húsbændum og börnum
þeirra. Lengi hafa gamlir Gríms-
nesingar minnst þess, hvað gaman
var að koma á það heimili. Söngur
og gleði fyllti bæinn, og oft
bættust orgeltónar við.
Mjög greind kona, fermingar-
barn séra Gísla, sagði við mig:
„Mér er það alltaf minnisstætt,
þegar frú Sigrún hóf forsönginn í
Mosfellskirkju, hvað röddin var
mikil og fögur.“
Varð og minnisstæður sorgar-
skugginn mikli, sem skyndilega
féll yfir heimilið vorið 1918, þegar
séra Gísli fórst af hesti í Þverá,
vanur fljótamaður.
Frú Sigrún Hildur Kjartans-
dóttir varð ekkja með 10 börn,
tvær elstu dætur hennar voru
utanlands. Systkinin heima voru
sum á ungmennisaldri, sum stálp-
uð börn, Ágústa yngst, var á
fyrsta ári.
Kjartan, sem þá var sextán ára,
var búinn að læra hjá föður sínum
til þess að ganga inn í fjórða bekk
Menntaskólans. — Þeirri ákvörð-
un var breytt. — Hann fór í
Verslunarskólann og tók þaðan
mjög hátt próf.
Hann var afbragðsmaður í
starfi. Hann sló ekki feilnótur í
reikningi fremur en í píanóleik.
Verslunarskólinn var talinn
leggja góða undirstöðu í ensku og
þýsku, og hafði Kjartan síðar
byggt þar vel ofan á, því að hann
var fjöl-velgefinn maður.
Kjartan vann við bókfærslu-
störf. Hann var mjög fær í þeirri
grein.
í Reykjavík stofnaði frú Sigrún
heimili með börnum sínum vorið
1921. Við Mosfells-hjón nutum
þeirrar ánægju að kynnast henni
löngu seinna, er hún bjó enn með
tveimur dætrum sínum, Elínborgu
og Ingibjörgu. — Kynnin við
fjölskylduna voru okkur mikils
virði. Frú Sigrún átti gott ævi-
kvöld hjá dætrum sínum.
Tónlist og sönglist virðast ætt-
areinkenni fjölskyldunnar. Kjart-
an hafði ljóðlist og upplestur til
viðbótar. Það má því nærri geta,
að heimilið hefur verið alveg
sérstætt, þegar systkinin voru ung
og öll heima. Heimilið var
skemmtilegt og er það enn. Þar
hittist fjölskyldan á hátíðlegum
stundum. Og oft bættist tónlist-
arfólk og söngfólk í hópinn.
Kjartan var rúmlega tvítugur,
þegar hann kvæntist. Kona hans
var Ragnheiður Magnúsdóttir frá
Vallanesi. Hún var ung ekkja með
sjö börn, vel gefin og glæsileg
kona. Þau eignuðust einn son,
Ragnar. Hann er skrifstofumaður
í Reykjavík. Ragnar kvæntist og á
eina dóttur, Ólöfu. Ólöf er eina
afabarn Kjartans. Ragnheiður og
Kjartan voru ekki lengi samvist-
um.
Kjartan var ljóðskáld. Hann gaf
allsnemma út fyrstu bók. Þrjár
bækur komu út eftir hann: Næt-
urlogar 1928, Skrjáfar í laufi kom
út 1936. Þriðja bókin kom 1941,
Vor sólskins ár. í þeirri bók virðist
hafa orðið nokkur lægð. Slíkt er
ekkert einsdæmi. En nokkru síðar
rís hann upp og nær miklu
sterkari tökum en áður.
Eg las einu sinni nokkur ljóð
Kjartans í útvarp — úr tveimur
fyrstu ljóðabókum hans. — Um
þau kvæði sagði Sveinn Pálsson,
sem þá var menntaskólakennari á
Laugarvatni: „Þessi kvæði virtust
mér falleg og vönduð." Mér þótti
afar vænt um þann dóm, því að
Sveinn Pálsson fullnægði ströng-
ustu menntakröfu Benedikts
Gröndals skálds um bókmennta-
gagnrýnanda, sem var, að gagn-
rýnandi væri fjöllesinn á mörgum
tungumálum, bæði fornum og nýj-
um. — Sömu kröfu gerði Gröndal
eiginlega til skálda. Því að Mímis-
brunnur er víður og djúpur og
þangað falla árkvíslar af mörgum
þjóðtungum, sem betra er að
bergja af, þeim, sem hafa vill vald
á hugsun manna og halda taumum
Sleipnis í hendi sér. — En Bene-
dikt talaði líka um klíkuskap
íslenskra skálda. Sagði hann, að
þau hefðu hvert um sig sína hirð
til þess að básúna hvað eina, sem
þeirra skáld segði — jafnvel
þýðingar. — Sjálfur fékk Benedikt
að kenna á klíkuskapnum. Hann
hafði enga hirð né básúnur. — Og
var hann þó einn af vorum mestu
rithöfundum, bæði fyrr og síðar.
Dráttlistarmaður var hann að
sama skapi. Málvísindi og nátt-
úruvísindi fylgdu með. En hvernig
fór fyrir þessu hirðlausa skáldi?
— Hann hefur í raun og veru
aldrei hlotið þá viðurkenningu hjá
þjóð vorri, sem hann átti. — Hann
naut þess í engu á sinni tíð, hver
listamaður hann var. Ekki einu-
sinni í embættaveitingu. Hann var
sniðgenginn. — Þetta er eitt hið
stærsta dæmi um skaðlegan klíku-
skap gegn skáldi. Og það er ekki
að furða, þegar fljótið gleymist, þó
fáein kvæði í litlum ljóðabókum,
of lítið kynntum, geti hulist, án
þess hið besta sé verðuglega viður-
kennt. Kjartan skorti uppörvun á
ungum aldri. — Það er ekki gott
að segja, hvað hirð og básúnur
hefðu getað vakið marga strengi.
En það sorglega var, að bestu
kvæði Kjartans, svipmeiri en
fundin verða í ljóðabókum hans,
voru aldrei birt. Þetta voru kvæði
fullþroska manns og skálds, sem
hefur losað sig að fullu við sýnileg
áhrif annarra skálda. Hann hafði í
þeim öllum algjörlega sinn eiginn
tón, og voru kvæðin afar góð. Yfir
fyrstu kvæðum hans var æskuleg
birta, en þau voru misjafnari að
gerð.
Á meðal óprentuðu kvæðanna
var eitt um svani. Mig minnir, að
það héti Svanasöngur. Það var
fagurt kvæði með fjölþættri hugs-
un. Ég held eigin bragarháttur.
Annað kvæði man ég að mér þótti
svipsterkt listaverk með undiröldu
af þunglyndi. Úr því eru þessar
hendingar.
Ég heyri tímans hjarta
í hvíldarleysi slá.
Ég heyrði það einu sinni, og
þessar tvær ljóðlínur sátu eftir.
Bragarháttur var sérstæður.
Nokkuð löng erindi. Mig minnir,
að þau væru fimm. — Endir þess
fyrsta voru ívitnaðar ljóðlínur.
Ég vona, að ljóðaunnendur
finni, að þær eru svo klassískar, að
duga mundu til þess, að setja
Kjartan J. Gislason á bekk með
vorum bestu ljóðskáldum, ef það
væri satt, sem einn bókmennta-
fræðingur sagði í fyrirlestri um
Jónas Hallgrímsson, að Jónas
væri frægt skáld, þó að hann hefði
aldrei ort annað en þessar tvær
ljóðlínur:
Greiddi ég þér lokka við Galtará
vel og vandlega.
Þetta hljómaði vel í erindi um
frægt stórskáld, — og þó ekki
trútt. — Það stenst ekki í reynd.
Þannig er nú ekki háttað löngun
heimsins, né bókmenntamanna til
þess að viðurkenna það, sem vel er
gert, þó að einstætt sé.
Það lá nærri, að ég bæði Kjart-
an um að gefa mér uppskrifuð tvö
eða þrjú af þessum óprentuðu
kvæðum. En kunni svo ekki við
það. Ég hélt þau kæmu fljótlega út
í nýrri bók, sem hann hlyti að fá
viðurkenningu fyrir. Sú hugsun að
fá kvæðin vitjaði mín oftar en
einu sinni. E.t.v. var það boð um
að bjarga þeim, þó að mér kæmi
alls ekki til hugar, að þess þyrfti
við.
Kjartan varð allskyndilega
veikur. Hann fékk kvæðin sín á
sjúkrahús, og þar týndust þau.
Álla tíð, síðan ég vissi það, svíður
mér sú tilhugsun, að ég hefði
getað bjargað tveimur eða þremur
þeirra. Og það væru betri eftir-
mæli um hann, en nokkur annar
maður gæti skráð.
Ég sá Kjartan Gíslason fyrst á
Mosfelli. Ég gekk inn í stofu, þá
var einn kirkjugestur kominn þar,
nokkru fyrr en aðrir. Gesturinn
var svo fágaður maður, að athygli
mína vakti strax. Þegar hann
nefndi nafn sitt, Kjartan Gísla-
son, og heilsaði mér, þá vissi ég að
hann var skáldið.
Kjartan var meðallagi hár og
fremur grannur, vel á sig kominn
að öllu. Hann virtist stíga létt til
jarðar, eins og títt er um tónlist-
armenn. Kjartan var dökkur á
brún og brá. Hann hafði þétt hár,
þykkt, bylgjað, jarp-svart og fór
vel. Hann hafði göfugs manns
yfirsvip, gáfulegt enni og augna-
bragð. Hann var eygður manna
best. Hann hafði fagur-brún augu,
en ekki svart-brún.
Kjartan var kominn til þess að
veita nýkomnum presti aðstoð
sína við orgel og söngstjórn. Þeir,
sem enn muna Kjartan við orgel
og píanó, geta gjört sér í hugar-
lund, hvílík prýði var að samstarfi
hans við þessa fyrstu guðsþjón-
ustu nýja prestsins, eins og fólkið
kallaði hann þá.
Kjartan átti á þessum árum
gróðrarstöð í Reykjalundi með
Gísla bróður sínum. Hann kom
alltaf til þess að vera hér organ-
isti, þegar hann var staddur fyrir
austan á messudegi. Þetta lyfti
kirkjulífinu upp. Og kæmi Gísli
bróðir hans líka, þá féll vel saman
söngur og orgelspil af mikilli list.
Þegar ég heyrði Gísla Gíslason
syngja, þá skildi ég vel fagra
minningu, um söng móður þeirra í
Mosfellskirkju.
Kjartan var manna best máli
farinn. Hann hélt mjög snjallar og
skemmtilegar tækifærisræður.
Fræin fjúká út í vindinn. Sum
falla e.t.v. í góða jörð „rist inn í
fáein hjörtu“ (E.B.).
Kjartan var ekki söngmaður, en
hann var mikill upplesari. Hann
hafði til þess breytilegt og gott
raddsvið. Röddin var alhrein og
fögur, hljómmikil, skýr og mjúk.
+
Móöir okkar
ANNA Þ. MAGNÚSDÓTTIR,
Bústaðavegi 73,
lést f Borgarspítalanum þriðjudaginn 8. júlí.
Hulda Sproat, Magnús Skarphéöinsson,
Elfar Skarphéöinsson, Elín Skarphéöinsdóttir,
Anna S. Skarphéöinsdóttir, Hilmar Skarphéöinsson.
Móöir okkar
GUÐMUNDÍNA ÞORBJORG ANDRÉSDÓTTIR,
frá Skélanesi,
lést á hjúkrunardeild Landspítalans aö Hátúni 10 b, 8. júlí.
Börn og fósturbörn .
Eiginmaöur minn, faöir okkar, tengdafaöir og afi,
AÐALBERGUR KRISTJÁN STEFÁNSSON,
Starfsmannabústaö nr. 8,
Kristneshæli,
er andaöist föstudaginn 4. júlí sl. veröur jarösunginn frá
Akureyrarkirkju mánudaginn 14. júlí kl. 13.30.
Ragnheiöur Gísladóttir,
Stefén Aöalbergsson, Andrés Vignir Aöalbergsson,
Pélmi Bjartmar Aöalbergsson, Björk Lind Óskarsdóttir,
Guömundur Péll Pélmarsson, Snorri Pélmarsson.
+
Bestu þakkir fyrir auösýnda samúö við andlát og útför fööur
okkar, tengdafööur og afa,
HARALDAR KRISTJÁNSSONAR,
skipstjóra,
Grænuhlíð 22.
Sérstakar þakkir til starfsfólks deildar 1 A, Landakotsspítala.
Börn, tengdabörn og barnabörn.
+
Móöir okkar, tengdamóöir og amma,
SIGRÍÐUR ÞORBJÖRNSDÓTTIR,
Framnesvegi 18,
Reykjavík,
lést í Landakotsspítala 8. júlí.
Börn, tengdabörn og barnabörn.
+
Útför móöur okkar, tengdamóöur, ömmu og langömmu,
SIGRÍOAR HJARTARDÓTTUR,
Hraunbæ 80,
fer fram frá Bústaðakirkju kl. 13.30, í dag fimmtud. 10. júlí.
Þeim sem vildu minnast hennar er bent á Slysavarnafélag Islands.
Lilja Hjartardóttir,
Anna Hjartardóttir, Hans Júliusson,
Valgeröur Hjartardóttir. Kristjén Sveinsson,
Margrét Hjartardóttir,
barnabörn og barnabarnabarn.