Morgunblaðið - 23.12.1980, Side 25

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 23. DESEMBER 1980
33
b) LánveitinKar
í annan stað þarf að koma til
fjárhagsaðstoð ríkisvaldsins til
eigenda bygginga, sem ekki eru
taldar þess virði, að þær séu settar
á húsafriðunarskrá en eiga þó
töluvert „líf“ fyrir höndum. í
þessu sambandi hef ég hugsað mér
nýtt eða breytt lánafyrirkomulag,
frá því sem nú er. Annars vegar
verði veitt lán til endurbóta bygg-
inganna sjálfra svo og nánasta
umhverfis þeirra (lóðar), hins
vegar komi lán sem notuð verði til
þess að fegra og endurbæta „sam-
eign“ gömlu hverfanna, þ.e. götur,
gangstéttir, veitur, planta trjám
o.s.frv., eða yfir höfuð umhverfis-
fágun.
Nú hin síðari ár hafa orðið
nokkrar breytingar á lánum Hús-
næðismálastjórnar, hvað við kem-
ur eldra húsnæði. En þau eru enn
skammarlega lág, um helmingi
lægri, ef um kaup er að ræða,
borið saman við kaup nýrri íbúða.
Þessi mikli munir varð m.a. til
þess að Reykjavík þandist óhóf-
lega út, og öll umferð frá svefn-
hverfum, á ytri mörkum borgar-
innar, til þjónustu- og atvinnu-
eingöngu með skipulagsvinnu í
eldri borgar- og eða bæjarhverf-
um að gera.
Skýring: í upphafi er vert að
minna á, að ef lítill er stuðningur
ríkisvaldsins, með löggjöf og við
fjármögnun, þá munu sveitarfé-
lögin litlu áorka í húsverndun-
armálum, einkum í samfélagi sem
okkar, þar sem breytingar eru
örar. Sveitarfélögin eru yfirleitt
illa stödd fjárhagslega, og því ekki
hægt að ætlast til þess að þau hafi
fé aflögu til „menningarmála"
eins og húsverndunar. Peningana
nota þau í annað þarfara, að
þeirra mati.
Þar sem fjármagn er af skorn-
um skammti, þá er einnig hægt að
ímynda sér að svo sé og með
stjórnun, tækni og lagalega ráð-
gjöf. Allt eru þetta veigamikil
atriði, ef húsverndun á að verða að
veruleika og annað og meira en
orðin tóm og haglega gerðar
teikningar. Þessu ráðgjafahlut-
verki ætla ég Húsafriðunarnefnd,
hinni nýju, að gegna, svo lengi
sem sveitarfélögin telja sig þurfa
á henni að halda, eða þar til
skipulagsdeildir stærri sveitarfé-
Hugmyndir
er
tengjast
Grjótaþorpi
1976
s'th£>tr<ntí fZ
svæðanna er orðin mikil og dýr.
Gamli bærinn er aftur á móti að
koðna niður. Fólkið, sem þar bjó,
er að mestu flúið og það veigrar
sér við að snúa aftur, þar sem
íbúðarkaup þar eru mun óhag-
stæðari en í nýju hverfunum.
En það er ekki aðeins stefnan í
lánamálum sem er röng. Nýju
skattalögin eru það einnig, þar
sem þau veita þeim enga umbun er
vilja halda húsnæði sínu vel við.
Kemur þetta verst við cigendur
fasteigna í gamla bænum, við-
haldskostnaður húsnæðis getur
orðið þar mjög hár, og hann er jú
ekki frádráttarbær til skatts.
Hugmyndir
er varða
sveitarstjórnir
Sveitarfélög vinni i nánu sam-
bandi við Ilúsafriðunarnefnd
(hina nýju) þar til skipulags-
deildir i þeim fjölmennari hafa
komið sér upp starfshópi er hafi
laga hafa komið sér upp sínum
eigin starfshópum — er hafi
eingöngu með skipulagsvinnu
gömlu bæjarhverfanna að gera.
Starfsmönnum skipulags-
deilda (þar sem það á við) verði
skipt í vinnuhópa. tvo eða fleiri,
sem hvcr hafi sitt eigið starfs-
svið, t.d. skipulag nýrra sva“ða,
skipulag eldri hverfa o.s.frv.
Skýring: Hversu flókin skipu-
lagsmálin eru, verður ekki farið út
í hér. Þættir skipulagsvinnu hafa
reynst það margslungnir að alltaf
er um einhverja sérhæfingu eða
verkaskiptingu að ræða.
Tökum sem dæmi vinnuhóp
þann sem að ofan greinir, er
starfaði á Borgarskipulagi
Reykjavíkur og hafi með skipulag
gömlu hverfanna að gera. Hvernig
yrði vinnu hans háttað í megin-
atriðum? Fyrst ber að nefna
kannanir, rannsóknir og tillögu-
gerðir ýmiss konar; veita íbúum
ráðgjöf og svara spurningum er
varða skipulagsmál gamla bæjar-
ins. Sem sagt, mjög lítið frábrugð-
ið því sem gerist í dag. Þó er einn
þáttur enn, sem ég tel mjög
nauðsynlegt að þessi starfshópur
hefði með höndum, byggingarleyf-
isumsóknir sem berast borgaryf-
irvöldunrog varða gamla bæinn.
Þessi starfshópur mun samkvæmt
hugmynd minni alfarið hafa með
þær að gera — koma með athuga-
semdir, ef með þarf, og senda
síðan áfram ásamt álitsgerð rétta
boðleið til ákvarðanatöku, þ.e. til
skipulagsnefndar, eða byggingar-
nefndar eftir því er við á.
Á borgarskipulaginu vinna
u.þ.b. 10 fastráðnir starfsmenn,
arkitektar, landfræðingar, verk-
fræðingar, landslagsarkitekt og
tækniteiknarar — starfshópur
sem þegar hefur öðlast töluverða
reynslu við skipulagsstörf í gamla
bænum. Reynsluleysi starfsmanna
ætti því ekki að verða til þess að
vinnuhópur sá sem hér um ræðir,
gæti ekki orðið þar til. Það sem á
vantar, t.d. aðstoð er varðar lög-
fræði, félagsfræði og sögu, svo
eitthvað sé nefnt, mætti sækja til
Húsafriðunarnefndar (hinnar
nýju) eða til annarra sérfræðinga
innan borgarkerfisins.
Öllu alvarlegri er sú staðreynd,
að kfaftar þeirra er á
Borgarskipulaginu starfa,- hafa
um of, hin síðari ár, beinst að
nýjum byggingarsvæðum, bæði á
ytri mörkum byggðarinnar svo og
á hinum svokölluðu þéttingars-
væðum. Þó hefur eitthvað verið
fengist við rannsóknir og tillög-
ugerðir í gamla bænum, m.a. má
nefna verkefni í Vesturbæ, Þing-
holtinu, Kvosinni og eflaust víðar.
En einhvern veginn virðist þessa
vinnu daga uppi, og enginn veit í
raun til hvers verið var að inna
hana af hendi. Hér kemur aftur
fram spurning um sóun á tíma og
almannafé, nokkuð sem ekki verð-
ur rakið til starfsmannanna
sjálfra, heldur þeirra er stjórna
verkefnavali og ákvarðanatöku.
Fjármálin. þ.e. lána- og styrk-
veitingar i samhandi við hús-
vernd og umhverfisfágun. verði
að hluta til tckin inn í skipulags-
vinnuna.
Skýring: Hér að framan er lagt
til nýtt eða breytt styrkja- og
lánafyrirkomulag til verndunar og
endurbóta á eldra húsnæði og
umhverfi. Til þess að fjármagnið
komi að sem bestum notum fyrir
gömlu bæjarhverfin, þá er nauð-
synlegt, að úthlutun þess tengist
skipulagsvinnunni á einn eða
annan hátt. Best virðist að um-
sóknir um lán og/eða styrki berist
skipulagsaðilum sveitarfélaganna.
Þeir kanni láns- eða styrkhæfni
þeirra bygginga er um ræðir —
gera grein fyrir byggingarlegu,
sögulegu og umhverfislegu gildi,
kanna ástand og notkun með tilliti
til skipulags svæðisins, og áætla
hversu raunhæfar ákveðnar
endurbætur eru. Skipulagsaðil-
arnir skili síðan umsögn til bæjar-
eða borgaryfirvalds og ríkisvalds
— eða þeirra er hefðu með úthlut-
un fjármagnsins að gera. (Ef
skipulagsaðilar mæla með friðun,
þá færi umsögnin til Húsafriðun-
arnefndar.)
Hér vantar margt inn í mynd-
ina, enda stiklað á stóru. T.d. er
ekkert farið út í skiptingu kostn-
aðar á milli ríkisvalds, sveitarfé-
lags og eigenda fasteigna. Vissu-
lega er hér um mikilvægt atriði að
ræða, sem þarf að skoðast vand-
lega, þó það verði ekki gert hér.
Aftur á móti get ég ekki stillt mig
um að nefna dæmi frá Bretlandi
og þá aðeins til fróðleiks. Þar er
hægt að fá styrki frá opinberum
aðilum, 50—90% af þeim heildar-
kostnaði sem þarf til endurbóta
eldra húsnæðis. Styrkupphæðin
ákvarðast að mestu af gerð og
ástandi húsa, og hvort um sé að
ræða vandamál af félagslegum
toga spunnin, í hverfinu. Einnig
eru í Bretlandi milli 60 og 70
svokallaðra „town schemes" þar
sem fegruð eru heilu bæjarhverfin
í einu. Eigendur fasteigna í þess-
um hverfum verða að eiga frum-
kvæðið að umbótum og leggja til
50% kostnaðarins, en opinberir
aðilar (sveitarstjórnir og ríki) það
er á vantar.
Þriðja breska dæmið vil ég
nefna í sambandi við öflun fjár til
endurbóta á eldra húsnæði, hinn
svokallaða „conservation rate“ eða
verndunarskatt, sem lagður er á
íbúa sumra bæja í Bretlandi. Við
þá upphæð, sem þannig kemur inn
á hverju ári, bætir ríkið jafnhárri
upphæð. Samanlagt getur hér
verið um miklar fjárhæðir að
ræða sem bæjaryfirvöld hafa til
ráðstöfunar.
Hér á landi virðast mér bæjar-
og borgaryfirvöld líta á gömlu
hverfin eins og þau séu algjörlega
sjálfala, ekkert þurfi að hugsa um
þau. Opinberir aðilar hirða þó
árlega dágóðar fjárhæðir af eig-
endum fasteigna í þessum hverf-
um, fjármuni sem sjaldan eða
aldrei sjást þar síðan, ekki einu
sinni í formi umbóta. Skiptir þá
ekki máli, hvort fasteignin er
eigandanum fjárhagslega hag-
kvæm eða byrði, bær/borg og ríki
heimta sitt.
I oftnefndri ritgerð set ég fram
hugmyndir um, að t.d. gamla
bænum í Reykjavík verði skipt í
ákveðin framkvæmdasvæði. Svæði
þar sem verulegt átak sé gert til
umbóta, bæði hvað varðar hús-
næði og umhverfisfágun. Opinber-
um gjöldum af fasteignum á
þessum svæðum verði safnað sam-
an í ákveðinn sjóð, en fjármagni
hans síðan snúið aftur til þessara
svæða í formi endurbóta.
Almenningi verði gert það
kleift að taka virkan þátt i
skipulagsvinnunni svo og í allri
ákvarðanatöku er varðar eldri
hverfi.
Skýring: Þegar skipulagssýn-
ingar eru haldnar (en sýningu
þeirri sem nú prýðir veggi Kjar-
valsstaða svipar mjög til þeirra,
þó forsendan sé dulítið önnur) þá
eru skipulagsyfirvöld að fram-
fylgja skipulagslögum frá 1964.
Þau kveða svo á, að skipulagstil-
lögur fyrir tilgreind svæði megi
leggja fram opinberlega. í lögun-
um er ákveðinn sá lágmarkstími
sem tillögurnar skuli hanga uppi
(6 vikur). Einnig sá tími, sem
almenningur hefur til þess að
koma fram athugasemdum sínum
(2 vikur til viðbótar). Skipulags-
lögin líta því á borgarann fremur
sem áhorfanda. en þátttakanda.
Á skipulagssýningum er al-
menningi boðið að horfa á litrík
kort og haglega gerðar teikningar.
Til enn frekari glöggvunar eru
áhorfandanum sýnd líkön (módel)
af skipulagssvæðinu, þannig að
það fari vart framhjá honum að
hverju er stefnt. Þá er sýningar-
gestum oft boðinn spurningalisti
þar sem þeir eru beðnir að láta
álit sitt í ljós. En mér er spurn, er
borgarinn einhverju nær eftir
slíka sýningu? Eru skipulagsyfir-
völd einhverju nær um skoðanir
borgaranna? Nei, ég er viss um að
svo er ekki.
Húsvernd; endurbætur á eldra
húsnæði; umhverfisfágun eru
verkefni sem mögulegt er að vinna
án samráðs við almenning. En
verkið mun vinnast betur ef al-
menningur er hafður með í ráðum.
Aðgerðir skipulagsyfirvalda
miðast við þarfir almennings, eða
er ekki svo? Skoðanir hans ættu
því að vega þungt á metum í allri
skipulagsvinnu. Þó eru fundir
skipulagsyfirvalda enn lokaðir al-
menningi og aðeins fáir útvaldir
vita hvað þar fer fram. Enn eru
skipulagssýningar haldnar, þó vit-
að sé, að þær nái aðeins til örfárra
úr hópi almennings.
Árið 1975 kom fram skipulags-
tillaga um enduruppbyggingu
Grjótaþorps — tillaga sem al-
menningur vissi ekkert um fyrr en
blöðin gripu það sem „lekið" hafði
út af fundum skipulagsnefndar.
Margir muna eflaust eftir því
fjaðrafoki sem af varð. En það
sýndi reyndar vel nauðsyn þess að
skoðanir almennings komi fram,
áður en skipulagsverkefnin eru
unnin. Ég held líka, að sú mikla
umræða er spannst í kringum
„Grjótaþorp 1975“ hafi ljóslega
sýnt, að hinn almenni borgari vill
taka þátt í skipulagsvinnunni og
að leitað sé eftir skoðunum hans.
Er nauðsynlegt að almenningur
þurfi, i ekki stærra samfélagi en
okkar, að mynda þrýstihópa til
þess að koma skoðun sinni um
skipulagsmál á framfæri?
Lokaorð
Hér að framan hefi ég reynt að
gera ögn grein fyrir hugmyndum
þeim, er ég set fram í ritgerðinni
„Conservation in lceland". Miðast
þær við fyrrnefnda bókun skipu-
lagsnefndar, þ.e. hvernig hægt er
að framkvæma skipulagstillögur
fyrir Grjótaþorp eða áþekk svæði
bæði laga- og fjárhagslega. Þau
atriði sem komið er hér inn á, tel
ég, að ekki sé aðeins nauðsynlegt
að hugsa um, heldur þurfi að
hrinda þeim í framkvæmd, ef
okkur er einhver alvara í að
vernda umhverfi liðins tíma. Til-
lögur festar saman með varnögl-
um duga þar skammt. Þarf enn
eina skipulagstillöguna fyrir
Grjótaþorp?
16.12.1980
Birgir H. Sigurðsson
skipulagsfræðingur.