Morgunblaðið - 31.01.1981, Blaðsíða 36
36
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 31. JANÚAR 1981
Steinþór Þórðarson
Hala — Minning
Það var á Menningarfélagsmóti
á Höfn líklega árið 1944, að ég sá
Steinþór á Hala í fyrsta sinn, svo
ég muni sérstaklega eftir. Auðvit-
að hafði ég oft heyrt um hann
talað, svo mér lék hugur á að sjá
hann og heyra.
Þarna flutti Steinþór ræðu,
blaðalaust eins og svo oft í annan
tíma. í ræðu sinni var Steinþór
staddur á Almannaskarði, þar
sem víðsýnast er um Austur-
Skaftafellssýslu, til austurs að
Lónsheiði og til vesturs að Ingólfs-
höfða. Þarna er ströndin með eina
skipgenga innsiglingu inn á
Hornafjörð. Við þessa strönd hef-
ur mikil saga gerzt, þar sem
skipskaðar fyrr á árum voru tíðir
og fólk leitaði fanga í fjöruborði.
Og þótt bjart væri á Almanna-
skarði þennan dag er bakgrunnur
byggðarinnar ekki síður töfrum
hlaðinn, þar sem jökultungur falla
niður á milli blárra fjalla, en
vatnsföll stór og smá greinast
síðan frá, sem allt frá fyrstu
íslandsbyggð fram á tíma bættra
samgangna hafa verið aðskilin
byggðasamfélög fólksins í Aust-
ur-Skaftafellssýslu. Engan þarf að
undra, sem til þekkir, þótt þetta
sérstæða umhverfi náttúru og
mannlífs hafi verið hugleikið
Steinþóri á Hala um að fjalla.
Steinþór Þórðarson var fæddur
á Hala í Suðursveit þann 10. júní
árið 1892. Hann var sonur hjón-
anna Þórðar Steinssonar, Þórðar-
sonar, Steinssonar frá Kálfafelli í
Suðursveit og Önnu Benedikts-
dóttur Þorleifssonar, Hallssonar
frá Hólum í Nesjum.
Hali er einn Breiðabólsstaða-
bæjanna þriggja, sem allir standa
í sama túni, svo daglegur sam-
gangur er greiður á milli.
Þetta byggðasamfélag hefur
löngum myndað eina heild, þar
sem störf fylgdust ýmist að eða
þau voru jafnvel unnin sameigin-
lega og börn stunduðu leiki, sem
úr sama húsi væri.
Bræður Steinþórs á Hala voru
tveir, Þórbergur rithöfundur og
Benedikt bóndi á Kálfafelli, sem
báðir urðu nafnkunnir menn, eina
systirin Guðný að nafni lést á
fyrsta ári.
Það voru þessir þrír bræður,
sem ásamt jafnöldrum sínum
mótuðu svipmót æskunnar á
Breiðabólstaðarbæjunum um síð-
ustu aldamót. Gaman er að rifja
upp frásagnir Steinþórs á Hala
frá þeim árum af leikjum og
viðfangsefnum þessara ungu sér-
stæðu pilta, sem m.a. stofnuðu
nýja ríkið á Breiðabólsstaðabæj-
um, skipuðu í embætti, slógu mynt
og stofnuðu sinn sérstaka lands-
sjóð. Glottlegur hefur Benedikt á
Kálfafellí verið, þegar þeir bræður
áttu viðskipti um horn og kjúkur,
þar sem hann dró í efa, að
Steinþór gæti staðið í skilum og
hefði því áform um að stela úr
landssjóði. Já, það var margt sem
kom fram í fari þessara ungu
sveina, sem síðar rættist á sér-
stæðum og merkum lífsferlum.
Þegar Steinþór er um tvítugt
byrja afskipti hans af félagsmál-
um fyrir alvöru. Eru störf hans þá
mjög í takt við þá félagshreyfingu
sem fór um landið á morgni
þessarar aldar, þegar íslendingar
fengu meiri ráð í sínum eigin
málum.
Árið 1911 stofnar Steinþór
lestrarfélagið í Suðursveit og ári
síðar ungmennafélagið Vísi. Árið
1918 er hann kjörinn formaður
Búnaðarfélagsins. Síðan fara hin
félagslegu viðfangsefni að færast
út fyrir sveitarmörkin. Steinþór er
kjörinn í stjórn Kaupfélags
Austur-Skaftfellinga við stofnun
þess árið 1919, einnig í stjórn
Menningarfélags Austur-Skaft-
fellinga við stofnun þess. Árið
1944 boðar Steinþór til bænda-
fundar um héraðsmál, sem síðan
hafa verið haldnir árlega og fjalla
um hin margvíslegustu málefni.
Þegar jarðræktarsamböndin eru
stofnuð velst Steinþór þar einnig
til forustu, og þegar Stéttarsam-
band bænda er stofnað er hann
kjörinn ásamt Kristjáni í Einholti
fulltrúi á Stéttarsambandsþing. í
öllum þessum félögum starfaði
Steinþór um langa tíð.
Sú upptalning sem að framan
greinir er engan veginn tæmandi
um þátt Steinþórs á Hala á
félagssviði í Austur-Skaftafells-
sýslu. Þaðan af síður kemur fram
það sem mestu varðar, þ.e. til
hvers þessi margháttuðu félags-
störf hafa leitt, enda er hér ekki
rúm til að rekja það svo sem vert
væri. En Steinþór hafði mikil
áhrif í þeim félagsskap, sem hann
starfaði í. Hann undirbjó mál sitt
vel fyrir fundi, var vel ritfær og
bjó yfir frásagnar- og ræðusnilld.
Þess vegna átti hann létt með að
móta afgreiðslu mála. Nálega ekk-
ert var heldur Steinþóri óviðkom-
andi, hugðarefnin og áhugamálin
voru ekki einvörðungu bundin
hagsmunum stéttar né sveitarfé-
lags heldur margháttuðum félags-
þáttum í þjóðlífinu. Sérstaklega
bar hann fyrir brjósti hlutverk
húsmóðurinnar og er hann frum-
kvöðull að ýmsum þeim málum
sem á síðari tímum hafa náð
framgangi til hagsbóta fyrir hús-
mæður í þessu landi.
Þegar Steinþór hefur starfað að
félagsmálum í fjóra tugi ára og
nálgast sjötta tuginn að aldri
gengst hann, ásamt fleiri forystu-
mönnum bænda í Austur-Skafta-
fellssýslu, fyrir stofnun búnaðar-
sambandsins.
Hér var í mikið ráðizt því í
sýslunni eru fáir bændur, en
verkefni búnaðarsambandanna
víðtæk og ærin ábyrgð, sem fylgir
störfum þeirra. Það var hins vegar
ófrávíkjanleg skoðun þessara
manna að þessi áhrifamesti hlekk-
ur búnaðarfélagsskaparins ætti að
mótast og berast uppi af bænda-
samfélaginu í Austur-Skaftafells-
sýslu út af fyrir sig.
Steinþór var kjörinn formaður
Búnaðarsambandsins, en aðrir í
fyrstu stjórninni voru tveir mætir
bændahöfðingjar, þeir Stefán
Jónsson á Hlíð og Kristján Bene-
diktsson í Einholti.
Steinþór gegndi formennsku í
Búnaðarsambandinu til ársins
1976 eða nálega í fjórðung aldar
og hafði þá félagsferill hans staðið
í samfleytt að minnsta kosti 65 ár.
Mestan hluta þess tíma sem
Steinþór starfaði fyrir búnaðar-
sambandið vorum við nánir sam-
starfsmenn. Ekki bagaði í því
samstarfi þótt aldursmunur væri
mikill. Öll okkar samskipti mótuð-
ust af trausti og vináttu, sem jókst
eftir því sem árin liðu.
En hér kom líka fleira til, en
málefnin ein, sem um var fjallað.
Stjórn Búnaðarsambandsins
hélt jafnan fundi sína á Seljavöll-
um, svo sem vera bar. Við það varð
allt samband míjli stjórnar bún-
aðarsambandsins og heimilis-
fólksins á Seljavöllum nánara en
ella hefði verið.
Vera m'á, að ég hafi líka í
einhverju notið þess hjá Steinþóri,
eins og raunar hjá mörgum hinna
eldri Suðursveitunga, að amma
mín ólst upp í Suðursveit, en hún
var dóttir Sigurðar á Kálfafelli,
sem Suðursveitungar áttu margar
góðar minningar um. Hér bættist
það svo við, að fyrr á árum átti
Steinþór marga ferðina að Hólum,
og var í miklum vinskap við það
heimili. Það voru því allar leiðir
greiðar til vinát u milli Steinþórs
á Hala og húsmrðurinnar á Selja-
völlum.
Þegar ég lít nú yfir liðna tíð við
störf meðal bænda í Austur-
Skaftafellssýslu gefur að líta ótal
atvik og verkáfanga sem ánægju-
legt er um að hugsa. Sérstaklega
eigum við á Seljavöllum góðar
minningar um konu Steinþórs á
Hala að Seljavöllum í erindum
Búnaðarsambandsins, ásamt öðr-
um þeim heiðursmönnum, sem til
forustu í þeim félagsskap hafa
verið valdir.
Á síðasta aðalfundi Búnaðar-
sambands Austur-Skaftfellinga
var Steinþór enn mættur. Þar tók
hann þátt í fundarstörfum og í
fundarlok flutti hann ræðu, þar
sem hann rifjaði upp helstu
áfangana í starfsferli Búnaðar-
sambandsins, m.a. með tilliti til
þeirra þáttaskila, sem með þeim
fundi urðu í störfum Búnaðarsam-
bandsins. Ef til vill var þetta í
síðasta sinn, sem Steinþór á Hala
tók til máls á fundi í Austur-
Skaftafellssýslu.
Það var svo fyrripart þessa
mánaðar, sem ég heimsótti Stein-
þór þar sem hann dvaldi á hjúkr-
unarheimilinu á Höfn. Þótt engum
dyldist hvað fram undan var, var
hugsun hans enn óbuguð. Þá
spurðist hann fyrir um fram-
kvæmdir Búnaðarsambandsins á
Rauðabergi, hvenær bændafund-
urinn yrði haldinn, hvort ekki yrði
hlaðið fyrir Steinavötn til að
fyrirbyggja landsskemmdir á tún-
um bændanna á Hala. Það talaðist
svo til okkar á milli að við hjónin
myndum hitta hann áður en við
færum úr jólaleyfi, en til þeirra
samfunda kom ekki, Steinþór
hafði þá lagt upp í sína hinztu för.
Það var í byrjun ársins 1906 að
unglingspiltur rölti götuna frá
Hala inn að Reynivöllum með
kistil og poka bundna yfir öxl sér.
Þarna var á ferðinni Steinþór á
Hala. Þegar að Reynivöllum kom
tók heimasætan Steinunn Guð-
mundsdóttir á móti honum. Stein-
unn var fósturdóttir húsbænd-
anna á Reynivöllum, þeirra Þor-
steins Arasonar og Elínar Jóns-
dóttur konu hans.
Þessi vetrardvöl Steinþórs var
ekki sú eina á Reynivöllum, því
Þorsteinn vann mikið við smíðar,
jafnvel í öðrum sveitum og fékk þá
Steinþór í vinnumennsku í nokkra
vetur.
Árið 1914 er blað brotið í
æviferli Steinþórs. Dvölin á
Reynivöllum hefur nú leitt til þess
að stúlkan sem lauk þar upp
dyrum forðum er orðin konuefni
hans, sem flyst nú til hans að
Hala. í tvö sumur hafði Steinþór
unnið í vegavinnu og m.a. safnað
þar fyrir hringunum. En áformum
um skólagöngu í Flensborgarskóla
er nú sleppt.
Þetta sama ár 1914 hóf Steinþór
búskap á Hala, í fyrstu í sambýli
við föður sinn en árið 1915 tók
hann við öllum búsforráðum á
Hala.
Þau Steinþór og Steinunn eign-
uðust tvö börn, Þóru, sem er gift
Ólafi Guðjónssyni, verkstjóra.
Þau eiga tvö börn. Heimili þeirra
er í Espigerði 2, Reykjavík, og
Torfa skólastjóra, en kona hans er
Ingibjörg Zóphóníasdóttir frá
Hóli í Svarfaðardal. Þau eiga níu
börn.
Árið 1945 stofnuðu þau Torfi og
Ingibjörg til búskapar á Hala í
sambýli við Steinþór og Steinunni,
en auk þess stundaði Torfi barna-
kennslu í Suðursveit.
Þetta sambýli var eldri hjónun-
um á Hala mikill styrkur, sér-
staklega þar sem allt húshald var
sameiginlegt. Og eftir því sem
árin liðu og ellin sótti að nutu þau
í ríkara mæli umönnunar tengda-
dótturinnar.
Framkoma Ingibjargar í garð
tengdaforeldra sinna ber dugnaði
hennar og skyldurækni gleggst
vitni og verður seint þökkuð svo
sem vert er.
Á blómaskeiði í ævi Steinþórs
var umbótum í landbúnaði þröng-
ar skorður settar. Það er ekki fyrr
en á síðari tímum, þegar bændur í
Austur-Skaftafellssýslu höfðu náð
fullum tökum á ræktuninni sem
auðið var að færa landbúnað þar
til eðlilegs horfs. Það hefur því
komið í hlut ungu bændanna á
Hala að byggja þar upp, til þess
horfs sem nú er.
En Steinþór hýsti jörð sína,
lagði vatnsleiðslu í bæinn, raf-
lýsti, girti tún og engi og kom
þannig á ýmsum þeim umbótum í
búsýslu sinni sem til umbóta
horfði á þeirra tíma mælikvarða.
Þegar litið er yfir æviferil
Steinþórs á Hala dylst það engum
hve viðfangsefnin hafa verið fjöl-
breytt. Störfum hans fylgdu
ferðalög og kom þá í hlut húsmóð-
urinnar að annast búsýslu heima
fyrir. Því kom það sér vel fyrir
Steinþór að eiga tryggan og dug-
andi lífsförunaut, sem hafði skiln-
ing á störfum bónda síns. Því er
það, að við mat á æviferli Stein-
þórs má ekki gleymast hlutur
Steinunnar sem gerði honum
mögulegt að takast á við þau
viðfangsefni, sem hann innti af
hendi á lífsleiðinni.
Enginn vissi þetta betur en
Steinþór sjálfur og fór hann þar
ekki leynt með, enda sýndi Stein-
þór konu sinni mikla umönnun og
þá ekki sízt á síðari árum, þegar
Fædd 16. apríl 1930.
Dáin 24. janúar 1981.
„Mjök erum tregt
tungu at hræra“
Aðfaranótt sunnudagsins 25.
þ.m. hringdi mágur minn Helgi
Lárusson heim til mín og tilkynnir
konu minni að systir þeirra Jóna
hefði hnigið niður örend klukku-
stund áður. Þetta kvöld hafði Jóna
og maður hennar Björn Sveinsson
og systkini hennar tvö farið á
þorrablót í heimabyggð þeirra.
Svona örskammt er milli gleði og
sorgar, lífs og dauða. Við eigum
oft erfitt með að sætta okkur við
að sá er við nýlega höfðum hitt
hressan og kátan að vanda sé
fyrirvaralaust horfinn af sjónar-
sviðinu. Við eigum aldrei meir að
sjá hana lífs, hérna megin grafar.
Jóna var fædd í Krossnesi,
Eyrarsveit 16. apríl 1930. Hún var
eitt átta barna þeirra hjóna Sigur-
laugar Skarphéðinsdóttur og Lár-
usar Guðmundssonar, bónda í
Krossnesi. Ekki er jörðin Krossa-
nes stór né landkostamikil og mun
því engin auðsæld hafa verið þar í
búi. Þegar börnin voru orðin átta
eins og fyrr segir, var því í mörg
horn að líta. En þegar mest þurfti
við, þá skall ógæfan yfir. Húsmóð-
irin var skyndilega brottkvödd
eins og dóttirin nú. Lárus stóð nú
ellin sótti að henni og hann átti
enn þrek til.
Steinþór bráðgreindur, bjó yfir
mikilli þekkingu á sögu og var
gæddur mikilli málsnilld. Þegar
hann var nálægt áttræðu flutti
hann æviminningar sínar í Ríkis-
útvarpið og mælti þær af minni
fram án þess að hafa minnisblað
sér við hönd. Æviþættirnir voru
síðan gefnir út í bók, sem ber
heitið Nú nú. Frásagnirnar og
útgáfa bókarinnar vöktu athygli
um allt land.
Steinþór var meðalmaður á
hæð, fremur þrekvaxinn en svar-
aði sér vel. Hann hafði djúpa en
milda rödd, sem hann kunni vel að
beita. Steinþór var fremur breið-
leitur með hátt enni. Það voru
miklir persónutöfrar, sem birtust
í alvöruþrungnu svipmóti hans,
þar sem glettni og góðvild skópu
sterkan bakgrunn.
Enn sem fyrr er víðsýnt af
Almannaskarði, þótt skugga hafi
um sinn borið yfir skaftfellska
byggð, sérstaklega þó byggðarlag-
ið við rætur Breiðabólstaðarfjalls-
ins, þar sem bergsyllur raða sér
hver að annarri en háar nípur
bera við loft.
Þetta er umhverfið sem Stein-
þór á Hala nærðist af. Minning
hans verður bezt varðveitt með því
að brautin verði áfram rudd til
heilla fyrir skaftfellska byggð.
Egill Jónsson
einn uppi með barnahópinn og öll
á barnsaldri. Að vísu bjó með
honum bróðir hans Jóhannes er
vitavörður var við Krossnesvita,
en hann var ókvæntur alla tíð. Það
voru því margir munnar, sem
metta þurfti í Krossnesi, en fyrir-
vinnan ekki að sama skapi mikil.
Elsta systirin varð að taka við
húsmóðurstörfunum og svo hver
og einn að vinna, það sem geta og
kraftar leyfðu. Það kom því að
sjálfu sér um leið og aldur var til,
fóru þau systkinin hvert af öðru
að leita sér vinnu. Leið þeirra
flestra lá til Reykjavíkur eins og
gengur. Jóna og elsta systir henn-
ar, Lára, bjuggu saman hér í
Reykjavík og voru þær mjög
samrýndar alla tíð.
Ung að árum giftist Jóna Árna
Kristmundssyni héðan úr Reykja-
vík og bjuggu þau hér í borg. Þau
eignuðust tvo syni, Lárus og
Kristmund, sem nú eru báðir
giftir og hafa stofnað sín eigin
heimili. Þau Jóna og Árni slitu
samvistum. Síðari maður Jónu er
Björn Sveinsson og bjuggu þau í
mörg ár í Keflavík. Ekki varð
þeim barna auðið, en fósturdóttur,
Tínu, ólu þau upp. Hún hafði
misst móður sína, er hún var
kornabarn. Tína hefur því misst
mikið aðeins 14 ára að aldri. Þær
voru frænkur Jóna og Tína. Fyrir
um tveimur árum keyptu þau Jóna
og Björn sér hús í Innri-Njarðvík-
um og hafa búið þar síðan.
Nú þegar leiðir skiljast að sinni,
er margs að minnast. Alla tíð frá
því leiðir okkar Jónu fyrst lágu
saman, hefur verið mjög kært með
okkur. Jóna var að eðlisfari létt í
lund og hversdagslega hvers
manns hugljúfi er hana umgeng-
u»t. Ekki munu hér verða neinir
kveinstafir uppi hafðir, því það
mundi Jónu ekki að skapi.
Ég óska svo sonum hennar og
Tínu litlu og eiginmanni gæfuríkr-
ar framtíðar.
Hvíl í Guðsfriði.
Útför Jónu fer fram í dag frá
Innri-Njarðvíkurkirkju.
Þorsteinn Brynjólfsson
Jóna Lárusdóttir
— Minningarorð