Morgunblaðið - 18.07.1982, Blaðsíða 20

68
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. JÚLÍ1982
Poe
Edgar Allan
Amrískur sagnahöfundur, skáld, blaöamaöur og gagn-
rýnandi. Hann liföi stutt, en afkastaöi miklu: Verk hans
fylla átján stórar bækur. Bjó viö fátækt, var hcilsulítill
og drakk — en liföi aldrei í ræfildómi. Hans veröur
ævinlega minnst í bókmenntum heimsins: mikilvægasti
gagnrýnandi sinnar tíðar, lipurt Ijóðskáld, upphafsmað-
ur amrísku smásögunnar, frumkvööull leynilög-
rcglusögunnar.
Edgar Allan Poe fæddist þann
19da janúar árið 1809 í Boston
í Bandaríkjunum. Hann var af fá-
tæku foreldri: Klizabeth og David
Poe, leikarar, og dóu meðan Poe
var enn í æsku. Þá kom til skjal-
anna guðfaðir barnsins, John All-
an, ríkur kaupmaður frá Rich-
mond, og tók það að sér. Árið 1815
héldu Allan-hjónin til Englands
og höfðu Poe með sér. Hann fékk
ágæta klassíska menntun í þessari
dvöl; reyndist afburða námsmað-
ur, og strax á unga aldri tók hann
að svelgja í sig fagurbókmenntir.
Allan-hjónin sneru heim til
Bandaríkjanna árið 1920 og Poe
var sendur í einkaskóla í Rich-
mond. Þar hóf hann ljóðagerð.
Poe lynti illa við fósturforeldra
sína. Hann var ólíkur þeim að eðli,
og svo mislíkaði honum mjög
ótrúmennska fóstra síns í hjú-
skaparmálum sem karl bar ekki
við að fela. Um skeið leitaði hann
huggunar hjá móður skólafélaga
síns, Jane Stanard. Poe minntist
þessarar konu innilega í frægu
kvæði To Helen (1831). Það olli
líka stirðri sambúð, að Allan neit-
aði að ættleiða Poe að lögum og
árið 1824 hætti hann að nota eftir-
nafn fósturföður síns og gerði það
að miðnafni og kallaði sig Edgar
Allan Poe.
Snemma árs 1826 settist hann í
Virginíu-háskóla. Hann las
grísku, Iatínu, frönsku, spænsku,
ítölsku og einkunnir hans voru af-
ar háar. En fóstri hans tók hann
úr skóla áður en árið var liðið,
vegna þess að Poe var einhver
harðasti spilafugl og hafði þegar
safnað miklum skuldum. Raunar
var það Allan, sem átti sökina á
spilafíkn Poes. Hann studdi hann
ekki nóg fjárhagslega, svo Poe átti
tæplega fyrir skólagjöldum, en
vildi læra frekar og leiddist útí
fjárhættuspil í fjáröflunarskyni.
Állan varð æfur að bræði, þegar
hann frétti af spilaskuldum Poes.
Þeir lentu í heiftarlegu rifrildi,
sem lauk með því að Poe kvaddi og
stökk á brott.
Þetta var árið 1827. Poe settist
að um tíma á fæðingarstað sínum
Boston, og gaf þar út fyrstu bók
sína Tamerlane and Other Poems.
Mörg ljóðanna tengdust ást
skáldsins til Elmiru Royster, unn-
ustu þess í Richmond, sem sveik
það og gekk öðrum manni á hönd.
Ljóð þessi vöktu enga eftirtekt og
Poe, sem nefndi sig Bostonbúa á
titilblaði, stóð eftir með tóma
pyngju og sá ekkert ráð vænna en
skrá sig í herinn!
Það var að vorlagi 1827 sem
ungur maður, er nefndi sig Edgar
A. Perry, gekk í herinn í Boston.
Hann stóð sig vonum framar í
hernum og í janúarmánuði 1829
varð hann undirforingi. Poe vildi
nú sættast við Allan og í þeirri
von að ná hylli hans sótti hann um
stöðu í West Point. Um það leyti
dó frú Allan og heimsótti Poe þá
fóstra sinn í Richmond. Sættust
þeir um stundarsakir. Poe var
veitt lausn úr hernum með heiðri
og sæmd og á meðan umsókn hans
til West Point var í athugun, bjó
hann í Baltimore og hitti þar í
fyrsta sinn frænku sína, frú
Clemm og dóttur hennar Virginíu,
sem hann kvæntist síðar. Hið
sama ár, 1829, sendi hann frá sér
sína aðra bók A1 Aaraf, Tamer-
lane and Minor Poems.
*
Ijúlímánuði 1839 komst Poe að í
West Point. Allan fóstri hans
kvæntist um það bil í annað sinn
og þá var úti öll von fyrir Poe um
fjárhagsstuðning úr þeirri átt.
Dvölin í West Point varð honum
strax óbærileg og hann var rekinn
þaðan von bráðar. Hann hélt til
New York og bjó þar um skeið og
gaf út kverið Poems by Edgar A.
Poe, sem geymdi mörg hans bestu
ljóð. Skömmu síðar dó Allan,
fóstri hans og lét honum ekkert
eftir.
Uppfrá þessu var ævi Poes
þrotlaus bardagi við fátækt og
eymd allt til dauðadags. Hann sá
aldrei útúr fjárhagserfiðleikum
sínum. Veikindi hrjáðu hann og
konu hans og auk þess mátti Poe
heita drykkjusjúkur með köflum.
Hann sneri aftur til frænku
sinnar, frú Clemm og dóttur henn-
ar í Baltimore og tók að semja
sögur. Það var einsýnt að hann gat
ekki haft ofanaf fyrir sér með
Ijóðagerð einni saman. Árið 1833
vann hann til verðlauna í smá-
sagnakeppni og í framhaldi af því
var hann ráðinn aðstoðarritstjóri
bókmenntatímarits í Richmond;
Southern Literary Messenger. I
það tímarit orti hann og skrifaði
mörg ljóð sín og sögur, auk þess
sem hann fór að gefa sig að gagn-
rýni. Birtust margir bestu ritdóm-
ar hans í þessu riti.
Maímánuður 1836. Edgar Allan
Poe, 26 ára gamall, gekk að
eiga Virginíu Clemm, sem þá var-
einungis 13 ára gömul. Það var
ekkert afbrigðilegt í þessu óvenju-
lega sambandi, og þau unnu hvort
öðru mjög. Um sama bil missti
Poe ritstjórastöðu sína vegna
drykkjuskapar. Hann hélt til New
York með þær mæðgur með sér og
frú Clemm tók að sér hreingern-
ingar á meðan „Eddie" hennar
lauk við The Narrative of Arthur
Gordon Pym (1838). Ævintýrið
það hlaut enga hylli og Poe sneri
til Fíladelfíu, þar sem hann bjó
næstu sex árin ásamt konu sinni
og tengdamóður. Hann fékkst við
allskonar skriftir og ritstýrði
tímaritum: Burton’s Gentleman’s
Magazine í eitt ár og Graham’s
Lady’s and Gentleman’s Magazine
í annað. Sumar fremstu sagna
hans birtust í þessum tímaritum;
var þeim safnað og þær gefnar út
undir heitinu Tales of the Grot-
esque and Arabesque (1839).
Poe tók nú að vekja á sér eftir-
tekt. Það var um þetta leyti sem
hann fór að skrifa af dularfullum
atburðum og hrollvekjur. Árið
1841 birtist fyrsta leynilögreglu-
saga hans og tveimur árum síðar
vann hann til mikilla verðlauna
fyrir sögu sína The Gold Bug, og
gerðist nú frægur maður. En
drykkjuskapur hrakti hann úr rit-
stjórastól Grahams-tímaritsins,
svo hann tók sig upp með fjöl-
skyldu sína og hélt enn á ný til
New York. Hann gerðist aðstoð-
arritstjóri Evening Mirror og réð-
ist svo í að kaupa vikuritið Broad-
way Journal, sem hann átti um
skeið. Þar endurbirti hann flestar
sögur sínar.
Árið 1845 birti Evening Mirror
kvæðið Hrafninn og Edgar Allan
Poe varð á samri stundu heims-
frægur. En fátækt hans var söm.
Hann sendi frá sér safn sagna
sinna Tales og gaf einnig út, í
framhaldi af góðum viðtökum
Hrafnsins, The Raven and Other
Pœms. Ári síðar fluttist hann í
smáhýsi rétt fyrir utan New York,
þar sem Fordham heitir. Húsið
hefur nú verið gert að minjasafni
um Poe. Þar lést Virginía kona
hans, hinn 30sta janúar 1847.
Poe bugaðist við lát hennar.
Hann reyndi að stytta sér ald-
ur, og skrifaði ekkert um skeið.
Hann átti einungis eftir að gefa út
eina bók, Eureka, a Prose Poem
(1848). Það var heimspekileg út-
skýring á alheiminum og áleit Poe
það sitt mesta verk. Sumir gagn-
rýnendur eru og þess sinnis, en
aðrir fullyrða að bókin sé mesta
bull! Poe tók nú að gerast van-
stilltur á geði og heilsu hans hrak-
aði mjög. Hann var óhuggandi í
sorg sinni útaf missi Virginíu, en
fór brátt að leita félagsskapar
ýmsra bókmenntakvenna og orti
til þeirra hin merkustu ljóð jafn-
harðan og hann yfirgaf þær.
Árið 1849 hélt hann suður á
bóginn og drakk frá sér allt vit í
Fíladelfíu, en náði heill til Rich-
mond. Þar trúlofaðist hann á nýj-
an leik æskuást sinni Elmiru Ro-
yster, sem þá var orðin ekkja. Þau
eyddu saman sumrinu í mikilli
hamingju og Poe tók allur að
braggast. í október hélt hann til
New York að sækja frú Clemm,
svo hún mætti vera við brúðkaup
þeirra Elmiru. Á leiðinni gerði
hann stuttan stans í Baltimore og
þar virðist drykkjufýsnin enn
hafa náð tökum á honum. Lögregl-
an hirti hann meðvitundarlausan
á krá nokkurri og dó hann eftir
fáeina daga á sjúkrahúsi. Enginn
veit hvað gerðist í Baltimore,
nema Elmira sá ekki meira af
skáldi sínu og „Eddie" kom aldrei
að sækja frú Clemm. Það var 7da
október árið 1849 sem bandaríska
skáldið Edgar Allan Poe lést, að-
eins fertugur að aldri.
Ritferill Poes var þrískiptur.
Hann orti ljóð, samdi sögur og
skrifaði gagnrýni. Mönnum hefur
reynst erfitt að dæma verk hans,
vegna þess hve nátengd þau eru
honum sjálfum og um manninn
Poe er fremur lítið vitað. Því mið-
ur eftirlét Poe skjöl sín og pappíra
Rufus nokkrum Griswold, sem
hann hafði áður ráðist harkalega
á í ritdómum. Griswold var þess
vegna mjög í nöp við Poe og notaði
tækifærið til að hefna sín á hon-
um. Hann samdi illgjarnan ævi-
þátt um Poe dauðan, sem hafði
þau áhrif að verk hans voru ekki
metin að verðleikum næstu ára-
tugina í Bandaríkjunum. En
Flerbergið sem Poe vann í í smáhýsinu í Fordham, en það hefur nú verið gert að minjasafni um Poe.
Edgar Allan Poe — olíumynd Charles Hine frá 1848.