Morgunblaðið - 17.07.1983, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. JÚLÍ 1983
Eitt prestakall
— tvær sóknir
fimm helgidómar
— eftirsr. Gísla
Brynjólfsson
Einn þáttur í fræðastarfi hins
merka manns, dr. Jóns Þorkels-
sonar (Forna), var að safna drög-
um að því „hvar kirkjur hafi verið
hér á landi allt frá fyrstu kristni
til vorra tíma“, eins og dr. Jón
kemst að orði í Blöndu II, bls. 247.
Segir hann, að við þessa könnun
sína hafi það komið fram, að
kirkjur og bænhús hafi hér á landi
verið ótrúlega víða, jafnvel á stöð-
um, sem fáa hefði grunað.
í Blöndu birtir dr. Jón yfirlit um
kirkjustaði í Austur-Skaftafells-
sýslu: „Hafa þar að vísu verið 47
kirkjur og bænhús." Ekki entist
honum tími til að birta skrár yfir
kirkjustaði í öðrum sýslum t.d.
ekki úr fæðingarhéraði sínu
Vestur-Skaftafellssýslu. Hins veg-
ar kom slíkt yfirlit úr ýmsum
sýslum í Kirkjublaði dr. Sigur-
geirs biskups m.a. úr Skaftafells-
sýslum báðum. (Kirkjublað XI
árg. 5.-8. tbl.). Þar eru taldir 36
bæir í Vestur-Skaftafellssýslu þar
sem staðið hafa kirkjur, hálfkirkj-
ur eða bænhús.
Nú eru í þessari sýslu 3 presta-
köll með 8 sóknarkirkjum, en auk
þeirra 3 guðshús og eitt í bygg-
ingu, í hinu gamla Vestur-Skafta-
fellsprófastsdæmi. Er það næsta
óvenjulegt, að um svo marga
helgidóma sé að ræða í einu héraði
fyrir utan sjálfar sóknarkirkjurn-
ar.
En allt á sínar orsakir eins og
fram mun koma í þessari grein.
í Kirkjubæjarklausturspresta-
kalli eru tvær sóknir, Prests-
bakkasókn og Kálfafellssókn. Sú
síðarnefnda nær yfir Fljótshverfi
allt (10 bæi) og 2 bæi á Bruna-
sandi. Það var fyrir eina tíð sér-
stakt prestakall. Seinasti prestur
þar var sr. Sveinn Eiríksson.
Hann fluttist frá Káifafelli að
Sandfelli í Öræfum vorið 1878.
Núverandi kirkja á Kálfafelli
var reist rétt fyrir aldamótin, vígð
13. nóvember 1898 af sr. Magnúsi
Bjarnasyni prófasti á Prests-
bakka. Lengi var hún lénskirkja
(ríkiseign) en söfnuðurinn tók við
henni með álagi úr ríkissjóði og
endurbyggði hana á árunum
1959—’60. Bætt var við hana for-
kirkju og settur á hana turn.
Tókst það ágætlega. Smiður var
Sveinn Björnsson frá Svínadal.
Gréta og Jón Björnsson máluðu
hana af snilld.
Kálfafellskirkja er ágætt dæmi
um það, hve vel getur tekist að
endurbyggja hið gamla og betr-
umbæta í stað þess að rífa niður
°g byggja á ný allt frá grunni.
Af ýmsum góðum munum í
Kálfafellskirkju skal aðeins
minnst á tvennt: Altaristaflan er
gömul, frá 1683, máluð af S.J.S.
Hún er „hið merkasta verk“ segir í
Landið okkar. „Herfilega máluð,"
segir Matthías Þórðarson í lýsingu
sinni á Kálfafellskirkju, er hann
hafði skoðað hana 27. ágúst 1915.
Hinn hluturinn í Kálfafellskirkju
skal nefndur hér, því að hann vek-
ur sjálfsagt nokkra interessu á
þessu skipsleitarsumri á Skeiðar-
ársandi. Það er spjaldið í hurðinni
á altarinu. Að utanverðu er það
málað eins og altarið, en að innan-
verðu gefst á að líta: „gamla aust-
urlenska lakkeringu, blómker með
blómi, ágætt og merkilegt verk“.
Svipaðir gripir voru í fleiri kirkj-
um fyrir austan. í Núpstaðar-
kirkju var yfir altari „spjald með
gylltri rós“, í Sandfellskirkju í Ör-
æfum var á sama stað „lítið glass-
erað (lakkað) spjald" segir í úttekt
28.3. 1786. Þá var svipað spjald á
Höfðabrekkukirkju. Það er nú í
Þjóðminjasafni — „gætu verið úr
Ostindiafari því, sem fórst við
Skeiðarársand árið 1669,“ segir
Gísli Gestsson í Árbók Fornl.fél.
1961.
Eins og fyrr segir eru tveir
helgidómar í FLjótshverfi. Annar
þeirra er ein minnsta, en þó ein
kunnasta kirkja landsins, bænhús-
ió á Núpstað, en fyrir eina tíð var
það sóknarkirkja og sat prestur að
Lómagnúpi. „Þangað liggur kirkja
að Lundi og sungið annanhvern
dag helgan," segir í Máldaga frá
1343. En Lundur eyddist í vatna-
gangi, sbr. vísuna:
Lundarkirkja og besta bú
berst í vatnaróti.
Hvar er sóknin hennar nú?
Hulin aur og grjóti.
Vísu þessa heyrði Brynjólfur á
Minnanúpi konu kveða við barns-
vöggu á bæ einum undir Eyjafjöll-
um eitt sinn er hann var þar næt-
ursakir.
Síðan varð kirkjan á Núpstað
annexía frá Kálfafelli. Sóknin var
að vísu afar lftil, aðeins tveir bæir:
Núpstaður og Rauðaberg og söfn-
uðurinn fámennur. Árið 1761 voru
í honum 18 sálir og innan hans
aðeins einn karlmaður, sem er
„fær til að þéna presti við messu-
gerðir“, þ.e. vera meðhjálpari. Þá
þóttu konur ekki gjaldgengar til
slíkra hluta.
Núpstaður er aðeins lk mílu frá
Kálfafelli. Að vísu er Djúpá vond-
ur farartálmi á þeirri leið. „En
samt vil ég meina, að þessa
vatnsfalls vegna megi kirkjan af
takast," segir sr. Jón Bergsson
prófastur á Kálfafelli í bréfi til
biskups um miðja 18. öld.
Síðan var Núpstaðarkirkja af-
lögð með konungsbréfi, 15. maí
1765.
Og nú leit ekki vel út fyrir litlu
torfkirkjunni að Lómagnúpi.
Hennar var ekki lengur talin þörf,
hvorki af veraldlegum né andleg-
um yfirvöldum. Hún skal því af-
helguð, jöfnuð við jörðu og efnivið
hennar komið í peninga að hætti
heimshyggjunnar.
En hér fór betur en á horfðist.
Bóndinn á Núpstað, Hannes
Jónsson, 1734—’84, (Hannes póst-
ur var fimmti maður frá honum)
segist skuli leysa til sín (kaupa)
kúgildin, sem kirkjunni fylgdu, en
afsegir kirkjuviðinn, máske vegna
þess, að hinn gamli helgidómur
hefur verið honum of kær til að
ráða niðurlögum hans. Þessvegna
verður prófastur að taka það að
sér og segist hafa „í áformi, nær
klakann upp leysir, að láta rífa
kirkjuna og selja svo viðinn eftir
sinni virðingu."
En annað hvort er, að klakann
tók óvenju seint úr þetta vor og
piltarnir á Kálfafelli hafa haft
ærið að starfa þegar jörð var orðin
þíð, eða það hefur átt sér einhverj-
ar aðrar orsakir. Svo mikið er vfst,
að ekkert varð úr kirkjurofinu,
hvorki þetta vor né síðar. Og enn
átti fólk eftir að leita á Guðs síns
fund undir þaki þess. Það var í
Skaftáreldum, því þann 6. sept-
ember 1783 fór sr. Jón Stein-
grímsson þangað austur, „tók
Núpstaðarfólkið til altaris og
embættaði í kirkjunni daginn eft-
ir. Var þá öskufall svo mikið, að
meira var myrkur en dimma í
kirkjunni." (Bréf sr. J. Stgrs.)
Og áfram hélt bænhúsið að
gegna sínu kirkjulega hlutverki,
þótt það væri niður lagt sem sókn-
arkirkja. Það var að vísu í smáum
stíl, en þó ber að láta þess ekki
ógetið:
Þegar heimamenn á Núpstað
söfnuðust til feðra sinna voru þeir
bornir úr bænhúsinu til hinsta
hvílustaðar í hinum forna kirkju-
garði staðarins. — Og það sagði
Hannes á Núpstað þeim, sem
þetta ritar, að stundum hafi sr.
Bjarni Þórarinsson á Prestsbakka
komið austur að Núpstað á gaml-
ársdag, haft aftansöng i bænhús-
inu um kvöldið og messað á Kálfa-
felli á nýársdag. Ekki getur sr.
Bjarni samt um þessa aftan-
söngva í messuskýrslum sínum.
Hann var prestur á Síðunni árin
Sr. Gísli Brynjólfsson
En þótt bænhúsið væri notað
fyrir skemmu, var því sýnd virð-
ing og þrifnaður í allri umgengni.
í kórnum var geymt það sem hús-
bændum á Núpstað var sárast um,
s.s. bækur og leirtau, utan kórs
héngu reiðtygin og hattur hverrar
konu hjá hennar söðli, yfir voru
breidd söðuláklæðin o.s.frv....
Og svo liðu árin — 178 ár frá því
sr. Jón Steingrímsson söng sína
„svörtu messu" á Núpstað í ösku-
regni Skaftárelda. Það er 14. sd.
eftir Trínitatis, 3. september 1961.
Þá er þess minnst við hátíðlega
athöfn á Núpstað, að bænhúsið
hefur verið endurreist. Það hefur
verið tekið á fornmenjaskrá. Sig-
urjón í Hvammi hefur farið um
það sínum högu höndum undir
nærfærinni umsjá Gísla Gestsson-
ar. Og ekki gleymdi hann að þakka
1884—’96.
Prestsbakkakirkja á Síðu.
Kapella Jóns Steingrímssonar.
Núpstaðarheimilinu þess góða
framlag, sem lagt hefur fram
„bæði efnivið, vinnu og aðra fyrir-
greiðslu án nokkurs endurgjalds".
Á sama hátt og, Núpstaðar-
bænhús er eitt minnsta guðshús
íslands, er Prestsbakkakirkja ein
stærsta kirkja í sveitum þess.
Sókn hennar er líka bæði mann-
mörg og víðlend: Landbrotið og
Síðan s.a.s. öll, auk þess tveir bæir
á Brunasandi.
í Sögu íslendinga (VIII1. bls. 2.
1.) segir, að Friðrik VII sé „einn
hinn óvitrasti og minnst stjórn-
hæfi“ í hópi allra Danakonunga.
Hvað sem um það má segja, mega
Vestur-Skaftfellingar samt minn-
ast hans vegna þess, að það var
hann, sem byggði Prestsbakka-
kirkju. Ekki þarf þó svo að vera,
að þessi gjálífi konungur hafi haft
hugmynd um tilveru þessa guðs-
húss hér úti á Isa-köldu-landi. —
En engu að síður: Fyrir fé úr
kóngsins kassa var hún byggð á
stjórnarárum hans. Og enn stend-
ur fangamark þessa þjóðhöfðingja
framan á turni hennar. Gjarnan
mætti það minna okkur á, að Frið-
rik VII hafi betri hliðar heldur en
lýst er í íslendingasögu. Svo mikið
er víst, að þegar hann var prins og
var sendur í einskonar útlegð
hingað til lands, árið 1834, var
mönnum minnisstætt lítillæti
hans og góðsemi. (Annáll 19. ald-
ar.)
En nú mun nóg komið um þenn-
an danska kóng og þar til máls að
taka, að þegar endurreisa þurfti
kirkjuna á Kirkjubæjarklaustri
um miðbik síðustu aldar, urðu um
það skiptar skoðanir innan hins
fjölmenna safnaðar, hvar hana
skyldi endurreisa. Niðurstaðan
varð sú, að hinn rúmgóði og reisu-
legi helgidómur, sem leysti
Klausturskirkjuna af hólmi, var
byggður á Bakkavelli við Geir-
landsá. Á Bakka hafði verið
prestssetur síðan fyrir 1600. Þá
fékk bærinn nafnið Prestsbakki.
En gamla fólkið, t.d. Ólöf á Læk (f.
1844 — d. 1943) talaði gjarna um
Bakkavallarkirkju frekar en
kenna hana við Prestsbakka.
Við byggingu Prestsbakka-
kirkju var ekkert sparað. Vígð var
hún 21. apríl 1859. Þá var hinn
fyrsti sumardagur og skírdagur.
Síðan liðu árin fram á fardaga
1933, að síðasti presturinn á
Prestsbakka, sr. Magnús prófast-
ur Bjarnarson hvarf frá embætti,
72 ára gamall og fluttist úr héraði.
Síðan hefur sóknarherra Síðu-
manna setið á Klaustri. Þá höfðu
hlutirnir snúist þannig við, að í
stað þess að presturinn sat á
Prestsbakka og kirkjan var á
Klaustri, var kirkjan komin að
Prestsbakka en presturinn að
Klaustri. Og svo er enn, að því við
bættu, að nú hefur Klaustrið aftur
fengið sinn helgidóm, eins og síðar
mun sagt verða.
Á 6. sunnudegi e. páska, þ. 30.
maí 1897, fór ferming fram í
Prestsbakkakirkju. Meðal ferm-
ingarbarnanna þetta vqr voru
sýslumannsdæturnar á Klaustri,
Karólína og Guðlaug Guðlaugs-
dætur.
Svo liðu mörg ár. Karólína gift-
ist Jóhannesi Jósefssyni. Þau ferð-
uðust um fjarlægar álfur og ókunn
lönd. Komu síðan heim og byggðu
Hótel Borg. En aldrei gleymdi
Karólína æskuárunum austur á
Síðu og fermingardegi sinum í
Prestsbakkakirkju. Þá minningu
rækti hún af frábærri trúmennsku
og höfðingsskap að i minnum skal
haft. Hún gaf kirkjunni stórar
gjafir, stofnaði sjóð, grafreit
hennar til styrktar og fegrunar.
Seinast, á aldarafmæli Prests-
bakkakirkju, árið 1959, gaf frú
Karólína henni 8 vegglampa af
birki, útskorna af Ríkharði Jóns-
syni. Þeir bera eftirfarandi áletr-
anir:
Verði ljós,
Lýs milda ljós,
Ljós trúarinnar,
Ljós vonarinnar,
Ljós réttlætisins,
Ljós gleðinnar,
Ljós sannleikans,
Ljós kærleikans.