Morgunblaðið - 17.11.1983, Blaðsíða 8

56
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. NÓVEMBER 1983
Kafli úr viðtalsbók
EðvarÖs Ingólfssonar,
„Við klettótta stönd“
Jóhanna Vigfúsdóttir
„Maður sofnaði sæll og
ur út frá litlu kertaljósi
Um þessar mundir er að koma út
hjá /Éskunni viðtalsbókin „Við
klettótta strönd“ sem Eðvarð Ing-
ólfsson skráir. Þetta eru frásagnir
ellefu einstaklinga sem eiga það
sameiginlegt að hafa meira eða
minna varið lífi sínu undir Jökli á
Snæfellsnesi. Hér birtist fyrri hluti
frásagnar Jóhönnu Vigfúsdóttur.
Jóhanna er löngu kunn fyrir þátt
sinn í félagsstörfum á Snæfellsnesi.
í rúma hálfa öld var hún organisti
Ingjaldshólskirkju, formaður Kven-
félags Hellissands í 25 ár og for-
stöðumaður sunnudagaskólastarfs-
ins þar frá upphafi þess eða í rúm 33
ár. I frásögn sinni minnist Jóhanna
bernskudaga sinna, samferðamanna
og fjallar um mannlífið undir Jökli
fyrr á árum.
Bjart yfir bernskuárum
Það er bjart yfir æskuárum
mínum á Hellissandi. Ég átti góða
foreldra og ólst upp í stórum
systkinahópi. Ég geri ráð fyrir því
að miðað við tímana í dag hefðum
við verið álitin fátæk. En við höfð-
um alltaf nóg að bíta og brenna.
Faðir minn var trésmiður og hafði
yfirleitt nóga vinnu en það þurfti
alltaf að fara vel með til að sjá
fyrir þessu stóra heimili.
Ég naut þess að eiga ömmu og
afa á staðnum. Afi minn hét Jens
Sigurðsson, fyrrum útvegsbóndi í
Rifi, en amma mín hét Guðný
Bjarnadóttir. Þau höfðu flutt til
Rifs 1895 frá Bjarneyjum í Breiða-
firði en síðan fluttu þau út á Sand
og bjuggu á Selhóli.
Fyrstu minningarnar eru frá
heimsóknum mínum til afa og
ömmu á Selhól. Amma kenndi mér
að lesa þegar ég var á sjöunda ári
og ég þakka henni að miklu leyti
þá tilfinningu sem ég hef fyrir
mæltu máli. Þetta fór allt fram
eftir vissum reglum: stafa þrisvar
á dag með fríum á milli sem voru
ekki meiri en það að mér var sett
fyrir að prjóna miðju í illepp á dag
og ljúka við leppinn á tveim til
þrem dögum. Þess á milli mátti ég
leika mér. Við þessar aðstæður
lærði maður bæði vinnusemi og að
njóta þess líka að eiga frí.
Amma hefði átt að verða kenn-
ari því hún var lagin að segja
börnum til. Hún var oft beðin
fyrir þau börn sem aðrir höfðu
gengið frá að kenna. Hún hafði lag
á því að vekja áhugann og maður
lærði að lesa þannig að skipta
hverju orði eftir atkvæði. Það kom
að góðu haldi seinna meir. Hún
kenndi mér líka, ásamt foreldrum
mínum, margar bænir sem ég
kann enn í dag. Helgiáhrif þeirra
stunda eru svo sterk í vitund
minni að ég get ennþá leitað á vit
þeirra.
Stundum fékk ég að gista. Ég sé
hana ömmu mína fyrir mér þar
sem hún greiðir fallega kastaníu-
brúna hárið sitt á meðan hún
kennir mér bænir og gefur mér
heilræði, þar sem ég kúri í rúminu
hennar. Heilræði eins og þessi:
„Geymdu aldrei til morguns það
sem þú getur gert í dag,“ „Vinnu-
gleðin er oft varanlegasta gleðin,"
og „Þú átt alltaf að velja vandlega
götuna fyrir barnið sem þú leiðir."
Slíkar setningar sem þessar eru
reyndar efni í heilan fyrirlestur.
Við elstu systkinin fórum fljótt
að vinna og lékum okkur þess á
milli sem börnum er títt. Dreng-
irnir smíðuðu kofa og söfnuðu að
sér hornum, kjálkum og leggjum,
en það voru skepnurnar þeirra.
Við telpurnar lékum okkur hins
vegar mikið að brúðum og búskap
á sumrin og hirtum öll glerbrot og
annað ónýtt dót til búsáhalda. Það
var ekki ónýtt fyrir okkur ef ein-
hver braut fallegan disk eða skál
því þá fengum við stáss í stofuna
sem jafngilti í okkar augum
postulínsstyttum nútímans.
Við lékum okkur líka í þessum
hefðbundnu hópleikjum sem enn
eru iðkaðair, svo sem stórfiska-
leik, feluleik, eitt par fram fyrir
ekkjumann, skessuleik og auðvitað
boltaleik. Á vetrum var mikið far-
ið á skíði sem reyndar voru smíð-
uð úr tunnustöfum og mikið rennt
sér á skautum og sleðum. Þar sem
fæstir höfðu efni á því að eignast
skauta voru bara notaðir hross-
leggir í staðinn. Og allir skemmtu
sér vel.
Á veturna fór tíminn mikið í
skólanámið því þá var allnokkur
utanbókarlærdómur og maður
varð að þylja lexíuna fyrir kenn-
arann. Við systkinin ólumst líka
upp við það að syngja mikið og
foreldrar okkar voru óþreytandi í
því að kenna okkur ljóð og lög.
Móðir mín spilaði á orgel fyrstu
árin á meðan hún hafði tíma til.
En oft var bara raðað sér á eld-
húsborðið og sungið, sérstaklega í
rökkrinu.
Sunnudagarnir voru alltaf í
heiðri hafðir. Þá fór pabbi alltaf í
betri fötin og margan morguninn
vaknaði ég við það að hann gekk
um gólf og raulaði fallegt lag.
Kannski var messa þennan dag og
þá átti hann að mæta í sönginn, en
hann var í kirkjukórnum í ein sex-
tíu ár. Og strax eftir hádegið var
mamma komin í upphlut eða
peysuföt.
Stundum komu kunningjarnir í
heimsókn og þá var tekið lagið
eins og kallað var. Það var hátíð-
leiki og reisn yfir þeim samveru-
stundum. Þetta sameinaði fólk og
gerði því glatt í geði. Pabbi hafði
verlð í söngfélögum þegar hann
var að læra í Reykjavík og kunni
ósköpin öll af lögum og ljóðum.
Hann kenndi mér Friðþjóf og
Björn úr Friðþjófsljóðum, báðar
raddir, og svo skiptumst við á að
syngja þær. Og aldrei gleymi ég
því þegar hann kenndi mér lagið
Við brunninn bak við hliðið eftir
Fr. Schubert. Mér þótti það svo
fallegt.
Mamma var líka ótrúlega viljug
að segja okkur sögur, þó hún sæti
við saumavélina eða með prjón-
ana, því að lífið var nú ekki ein-
tómur söngur. Margt kvöldið sofn-
uðum við systkinin út frá sag-
arhljóðinu í kjallaranum og
saumavélarsuðinu í borðstofunni.
Þannig var unnið með samstilltu
átaki við að fæða og klæða þennan
stóra hóp.
Allt þurfti að vinna heima;
sauma hverja flík og vinna ullar-
föt á allan mannskapinn. Oftast
var spunakona fengin eina viku að
vetrinum. Ein þeirra hét Helga
Erlendsdóttir. Þá hljóp heldur en
ekki á snærið hjá mér. Á meðan ég
vatt af snældunum hjá henni
sagði hún mér sögur og rímur all-
Eðvarð Ingólfsson
an tímann og þeytti auðvitað
rokkinn eftir sem áður.
Helga Níelsdóttir, fóstursystir
mín, var móður minni ómetanleg
stoð við uppeldi og gæslu barn-
anna. Það kom í okkar hlut að
vinna margt verkið saman, sam-
fylgd okkar varð 70 ár og man ég
ekki til þess að á milli okkar hafi
nokkurn tíma fallið styggðaryrði.
Helga er nú háöldruð kona á elli-
heimilinu Grund, en fylgist ennþá
af áhuga með öllum afkomendum
okkar stóru fjölskyldu. Enda um-
hyggja þeirra fyrir henni gagn-
kvæm.
Minnisverðir atburðir
Þú spyrð um minnisverða at-
burði. Mér er náttúrlega minnis-
stæður frostaveturinn 1918. Þá
voru öll rúm flutt inn í borðstofu
og svokallaður Geysisofn kyntur
dag og nótt. Hann var tvíhólfa,
það neðra var með hringjum og
þar mátti elda en halda svo heitu í
efra hóifinu. Vængjahurðir voru
fyrir þessum hólfum. Þegar opnað
var fram í eldhúsið þá var það hél-
að innan eins og frystiklefi. Börn-
um var ekki hleypt út.
Þessi harka stóð í viku.
Ég man líka mjög vel eftir mínu
fyrsta ferðalagi sem mér var lofað
að fara suður í Breiðuvík. Þá fór
ég að heimsækja móðurbróður
minn, Hans Jensson, og konu
hans, Þóru Sigurbjörnsdóttur.
Hún var mjög grasafróð enda
dóttir hins kunna Sigurbjörns
Guðleifssonar grasalæknis. Hún
gerði ágætis smyrsl úr vallhumli,
sauð hann í smjöri. Einnig vissi ég
til þess að hún notaði maríustakk
til að hreinsa og græða sár. Átti
að leggja við sárið þann hluta
blaðsins sem að jörðinni sneri til
að hreinsa en hinn til að græða.
Þetta var um mitt sumar. Ég fór
þessa ferð með tólf ára gömlum
syni þeirra, Jens að nafni. Ég var
þá 10 ára. Ekki var veðurútlit sem
best þegar lagt var af stað, rign-
ingarsuddi og gola hér heima. Ég
reið Rauðku. Það var hryssa sem
afi minn átti. Hún var ekki alltof
viljug og þess vegna álitin vel við
mitt hæfi. Jens var með trússa-
hest í taumi og reiddi m.a. amboð
og fleira.
Allt gekk nú vel þar til komið
var inn fyrir Ólafsvík og inn að
Fossá. Þá var farið að hvessa og
rigna. Og þarna kom vindhviða og
feykti húfunni af Jenna. Síðan fór
að snarast af trússahestinum
þannig að við urðum að fara af
baki og laga það. Þessi varningur
fór illa við reiðing.
Jens ákvað að fara stystu leið
yfir fjallið. Það er upp Múlann
fyrir vestan Fróðá og niður
Hestbringur að sunnanverðu, en
þær eru skammt fyri ofan Ytri-
Tungu — þangað sem ferðinni var
heitið. Var nú lagt á fjallið og
heldur minni rigning en komin
svarta þoka. Mér fór nú ekki að
verða um sel og fannst seint ganga
því oft þurfti að laga á trússahest-
inum. En Jens var hinn hressasti
og kallaði út úr þokunni: „Reyndu
að dingla löppunum svo Rauðka
hreyfi sig eitthvað og þá hitnar
þér líka.“ Og þarna lamdi ég öllum
skönkum öðru hverju og gekk nú
betur.
Já, mikil var dýrðin þegar kom-
ið var yfir fjallið og síðdegissólin
glampaði á gulan fjörusandinn við
grænar grundir. Þá var fallegt yf-
ir að líta þarna af fjallsbrúninni.
Og ég tala nú ekki um þegar niður
var komið, um litadýrðina í fjöll-
unum í Breiðuvík.
Niður Hestbringur eru snar-
brattir sneiðingar og nú snaraðist
enn af klyfjahestinum. Þá held ég
bara að hann frændi hafi sagt
eitthvað ljótt. En nú var stutt í að
við kæmumst til bæja. Og mikil
var gleðin að hafa þessa erfiðu
ferð að baki.
Vikan, sem ég dvaldist í Ytri-
Tungu, líður mér aidrei úr minni.
Allt var gert svo mér liði sem best,
m.a. farið í Búðahraun og þar
kenndi Þóra mér að þekkja ótal
jurtir sem ég kunni ekki skil á áð-
ur og hafði ekki séð. Enda er talið
að flestar þær jurtir sem vaxa hér
á landi séu í Búðahrauni.
Sjóslys
Stundum urðu sorglegir atburð-
ir eins og sjóslys. Þá urðu allir í
þorpinu svo daprir. Fólk átti svo
margt sameiginlegt. Það fyrsta,
sem ég man eftir af slíkum at-
burðum, var þegar tveir menn
drukknuðu í Keflavíkurlendingu.
Það kom ólag á bátinn í lending-
unni og hrinti honum upp á Höf-
uðið, en svo nefndist klettur sem
skagar þarna fram í lendingunni.
Afi minn var á þessum bát og
tók þetta ákaflega nærri sér enda
voru þessir menn handgengnir
heimilinu. Ég sá að fólk var að
glað-
u
gráta og nú var ekkert sungið í
bili.
Pabbi var að smíða líkkistur í
kjallaranum.
JÓl
Jólahald þegar ég var að alast
upp var svo gjörólíkt óhófi nútím-
ans að það var eins og allt annar
heimur.
Fyrsti undirbúningur jólanna
var fólginn í því að bræður mínir
fóru út í hraun einhvern tíma að
hausti, þegar þítt var, til þess að
ná í lyng. Pabbi hafði smíðað stórt
jólatré sem notað var ár eftir ár.
Það var ávallt bundið á það á
Þorláksmessu og var oft kaldsamt
í kjallaranum þar sem við bleytt-
um lyngið svo það yrði grænna.
Öll fengum við nýjar flíkur sem
móðir mín saumaði og ef tími
vannst til smíðaði pabbi eitthvað;
annars fengum við bara kerti og
kannski spil. Klukkan sex á að-
fangadagskvöld voru ailir komnir
í sparifötin og búið að ganga frá
öllum þrifum, en síðasta vikan
fyrir jól fór vanalega í bakstur og
hreingerningar.
Mest var hátíðin að fara til
kirkju á aðfangadagskvöld. Ég
man hve mér þótti hátíðlegt þegar
komið var upp á „holtin" og kirkj-
an blasti við, uppljómuð og með
kerti í hverjum glugga. Spari-
skóna höfðum við bundna í klút og
skiptum um skó neðan við Ingj-
aldshólinn — því að auðvitað fór-
um við þetta gangandi. Heima
beið svo mamma með uppábúið
borð og síðan fengum við áður-
taldar gjafir ásamt nýju fötunum
sem við vorum í.
Kvöldið var kyrrlátt og sungnir
jólasálmar. Ekki mátti spila eða
hafa neinn hávaða. Maður sofnaði
sæll og glaður út frá litlu kerta-
ljósi sem bar ljómandi dýrð, og um
morguninn áttum við víst að
mamma færði öllum kakó og kök-
ur í rúmið.
Á aðfangadag og jóladag var
messað til skiptis í ólafsvík og á
Hellissandi. Ef messuna bar upp á
jóladag þótti sjálfsagt að allir
færu til kirkju. Nú var steik og
ávaxtagrautur til matar og borðað
í fyrra lagi vegna messutímans.
Jólatréð var komið upp í allri
sinni dýrð og lyngilmurinn barst