Morgunblaðið - 01.04.1984, Blaðsíða 26
26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. APRÍL 1984
Grein eftir Jakob Jónasson gedlækni, sem fjallar m.a. um þunglyndi Egils Skallagrímssonar
og meðferd Þorgerdar á Agli, sem kemur heim og saman viö nútíma aðferdir sem vænleg-
astar þykja til árangurs í gedlækningum.
í nýútkomu fylgiríti Læknablaðsins, sem helgað
er 75 ára afmæli Kleppsspítala er m.a. eftirfar-
andi grein eftir Jakob Jónssson, geðlækni, sem
hann nefnir „Aftur í aldir, hugleiðingar um lýs-
ingar á geðrænum sjúkleika í miðaldabók-
menntum“. Tekur hann þar m.a. fyrir Egilssögu
og þunglyndi Egils Skallagrímssonar eftir missi
Böðvars, sonar hans. En eins og segir í lokaorð-
um greinar Jakobs „hlýtur að vekja athygli að
ferli þau sem hér er lýst, koma heim og saman
við niðurstöður rannsókna og reynslu nú á dög-
um. Kannski hafa menn þó ekki enn skilið
nógsamlega terapeutiskt gildi skáldlegrar tján-
ingar.“ Hefur Jakob Jónasson góðfúslega leyft
Morgunblaðinu að birta greinina.
Aþúsund ára tímabili
miðalda, frá um 500 til
um 1500 e.Kr., voru öll
fræði lækna hneppt í
kenningakerfi Galenos-
ar, sem grundvallaðist á sam-
bræðslu úr forngrískri heimspeki
og vessakenningu Hippókratesar
(1). Upphaf hvers konar sjúkdóma
var rakið til röskunar á eðlilegu
jafnvægi höfuðvessanna fjögurra,
blóðs, slíms, svarts og guls galls
(1). Geðtruflanir voru einnig felld-
ar inn í þetta kerfi og yfirleitt
heimfærðar undir eitt og sama
heitið — melancholia (melas gr.
svartur, chole gr. gall), þar sem
offramleiðsla á svörtu galli var
talin aðalorsökin.
Langlífi hinna galensku fræða í
rösk 1400 ár átti sér rætur í
„dómgreindarlausum bókstafs-
þrældómi" þessara alda (2), en
áhrifa þeirra á lækningar gætti þó
ávallt lítt meðal almennings. Iðk-
endur læknislistar takmörkuðust
við fámenna stétt í þjónustu höfð-
ingja og var sá atvinnuvegur þó
engan veginn girnilegur, því að
læknendur áttu á hættu að verða
drekkt í poka ef meðferð mistókst
(1). Allmargar lækningabækur
voru ritaðar á þessum öldum,
einkanlega eftir stofnun lækna-
skólanna um miðbik tímabilsins,
en fróðleikur þeirra einskorðaðist
við forsendur Galenosar og kom
því að litlu haldi. Alþýða manna
bjargaði sér sjálf við hindurvitni
sín og skottulækningar eða leitaði
á náðir klaustranna þegar mikið
lá við.
Engar öruggar heimildir eru
fyrir hendi um viðhorf almenn-
ings til geðtruflana á þessu tíma-
bili eða hugmyndir hans um
orsakir og eðli slíkra fyrirbæra.
Miðaldakirkjan er jafnan bendluð
við kenninguna um djöfulæðið, en
mikilvægi hennar hefur að líkind-
um verið stórum ýkt og afbakað í
tímans rás. Leikmenn hafa þó ekki
verið eins skyni skroppnir í þess-
um efnum og ætla mætti af hind-
urvitnaskrám og trúarsetningum.
Rannsóknir á frönskum fagurbók-
menntum miðalda hafa leitt í ljós,
að hugmyndir höfundanna um
geðtruflanir taka skoðunum lækn-
isfróðra samtíðarmanna fram um
skilning og raunsæi. Wright (3)
vitnar í lýsingar á sturlun f
frönskum ljóð- og riddarasögum
frá 12., 13. og 14. öld og getur m.a.
sérstaklega sögunnar um ívent,
einn af riddurum hringborðsins
hjá Artúsi konungi. íventssaga
Artúskappa (fr. Ivain) er ljóðsaga
frá síðari hluta 12. aldar og var
hún þýdd á íslensku úr frönsku í
Noregi á dögum Hákonar gamla.
ÍVENTSSAGA
ívent er að líkindum fyrsta
söguhetjan í frönskum bókmennt-
um sem slegin er geðtruflun (3),
og eiga þau umbrot sér stað er
hann fær þá orðsendingu frá sinni
frú, að hún segi honum upp, þar eð
hann hafi ekki komið heim frá
burtreiðum á umsömdum tíma,
heldur látið hana bíða í þrjú miss-
eri. í íventssögu er atburðarásinni
lýst á eftirfarandi hátt (stytt):
„Herra fvent þagnaði og vissi
ekki hverju hann skyldi svara, því
að bæði hvarf honum orð og viska.
Hann angraðist af harmi og vildi
nú þangað fara, sem engi maður
þekkti hann. Hataði hann þá ekki
jafnmjög sjálfan sig, og féll þá á
hann svo mikið æði, að hann vildi
hefna á sjálfum sér, því að hann
hefir nú týnt allri sinni huggun.
Hann fór þá einsaman, því að
hann vildi ekki huggast af þeirra
orðum. Hann hljóp úr landtjald-
inu til skógar. Týndi hann þá mjög
svo öllu vitinu og reif af sér klæð-
in. Og er hann hafði lengi hlaupið,
þá mætti hann einum sveini, er
fór með boga og örvar fimm. Hann
tók af sveininum bogann og örv-
arnar og hljóp á skóginn og skaut
sér dýr og át hrátt kjöt þeirra.
Og er hann hafði lengi hlaupið,
hitti hann hús eins heremita. Og
er einsetumaðurinn sá hann, þá
vissi hann, að hann hafði ekki
fullt vit sitt. Hann gaf honum
brauð og vatn, því að hann hrædd-
ist hann og vísaði honum á brott
og bað þess guð, að hann kæmi þar
aldrei oftar. fvent át brauðið, þó
að það væri illa bakað, því að það
var blautt og sáðugt. Aldrei át
hann verra brauð. Og þegar hann
var mettur, hljóp hann aftur í
mörkina.
Og sem hann hafði lengi svo lif-
að, sofnaði hann einn dag í mörk-
inni, og fundu hann þar liggjandi
þrár meyjar, er riðu um mörkina,
og fylgdi þeim frú þeirra. Þær litu
hann sofandi. Þær stigu af hestum
sínum og gekk ein til, þar sem
hann lá, og hugsaði mjög lengi
um, áður hún þekkti hann. Var
hann þá ólíkur því, sem fyrr var
hann. Og sem hún kenndi hann
um síðir sakir þess sárs, er hann
hafði í andliti, henni þótti mjög
undarlegt og hitti sína frú grát-
andi og mælti: „Frú mín,“ kvað
hún, „ég hef fundið herra ívent,
þann besta riddara, er vopn hafa
borið. En ég veit ekki, fyrir hverja
misverka er svo þunglega fallið
dugandi manni. Það grunar mig,
að hann hafi of mikinn harm og
hafi týnt viti sínu, því að ekki
mundi hann elia halda sig svo, ef
hann væri í fullu viti sínu. Makara
væri, að hann hefði fulla skyn-
semi, sem þá er hann hafði besta,
og ef honum líkaði að dveljast með
oss og hjálpa yður. En ef þessi
fengi heilsu og dveldist með yður,
mundi hann skjótt hrinda yðrum
óvinum."
„Óttumst þar ekki um,“ kvað
frúin: „með guðs tilhjálp skulum
við að vísu koma úr höfði hans og
hug æðistormi þeim, er hann kvel-
ur, nema hann undan flýði. En nú
skulum við heim skunda, því að ég
á smyrsl þau, er gaf mér Morgna
hin hyggna og sagði mér aldrei
mætti æði né óvit spilla þess
manns hug né höfði, er smurður
yrði með þessum smyrslum."
Þær fóru sem skyndilegast til
kastala og tók frúin til buðksins,
er í voru smyrslin, og bað hana
með mikilli vægð, að hún væri
ekki of mild af smyrslunum, utan
smyrja höfuð hans og háls, — „en
ber ekki víðara á hann“.
Og er hún kom í mörkina, þá
batt hún hestana. Því næst gekk
hún að honum sofandi og smurði
hann með smyrslunum, þar til er
úr var allt úr buðkinum. Síðan lét
hún hann liggja í sólskininu og
sofa. Þornuðu nú smyrslin á hon-
um. Hún lagði niður hjá honum
gangveruna og gekk brottu síðan.
Ög er hún var eigi langt komin frá
honum, þá nam hún staðar og
vildi vita, hvað hann hefðist að.
Og litlu síðar vaknaði ívent og
hafði fengið vit sitt. Sá hann sig
svartan og sólbrunninn, nöktan og
hneistan og vissi ekki, hvað valda
mundi. Hann sá liggja hjá sér
nýja gangveru. Tekur hann það
ráð, að hann klæðist. Og sem hann
skyldi ganga, þá var hann orðinn
svo máttlaus, að hann gat eigi
gengið" (4).
Mærin hjálpaði síðan ívent til
að komast á bak hestinum, og riðu
þau bæði saman heim til kastala
frúarinnar, þar sem honum var
hjúkrað „við alls kyns hóglífi" í
sex vikur. En að þeim tíma liðnum
hafði hann „aftur fengið allan
sinn styrk“ og tók þá að berjast af
mikilli hreysti fyrir frúna.
Saga þessi felur í sér merkilega
raunhæfan skilning á eðli geðræns
sjúkleika (3), og kemur hann í
raun réttri heim við skoðanir geð-
lækna nú á dögum. Meyna grunar
strax við fyrstu sýn, að ívent „hafi
týnt viti sínu“ og muni orsökin
vera harmur. Hún leitar þá ásjár
frúarinnar, svo að hann „fengi
heilsu", og frúin fullvissar hana
um, að hægt sé að lækna þennan
„æðistorm", sem „kvelji hug hans
og höfuð". Lækningin á sturlun
ívents með smyrslum er að vísu
skáldskapur einn, nema sú aðferð
sé komin frá Galenosi, en vistin í
kastalanum á ekki sfður þátt í bat-
anum. Orð og athafnir kvennanna
bera með sér, að þær álíti ívent
hafa truflast á geðsmunum í kjöl-
far tilfinningalegs áfalls og ganga
jafnframt að því vísu að hægt sé
að lækna slíkan sjúkleika með
lyfjum og andlegri aðhlynningu.
Wright leiðir fram þær niður-
stöður, að franskar riddarasögur
frá miðöldum endurspegli verald-
legar og tiltölulegar raunhæfar
hugmyndir um geðrænan sjúk-
leika, og gæti þar lítilla áhrifa af
kenningum kirkjunnar. Af þessum
niðurstöðum megi svo álykta að á
12., 13. og 14. öld hafi í Frakklandi
verið uppi sú skoðun, að sturlun
væri læknanlegur sjúkleiki sem
rekja mætti til umbyltingar í til-
finningalífinu (3).
EGILSSAGA
Um svipað leyti og riddarabók-
menntir urðu til í Frakklandi
komu íslendingasögurnar til
skjalanna á íslandi, og munu
mörg minni þar vera tekin að láni
úr þeim frönsku. íslendingasög-
urnar eru flestar ritaðar á 13. öld,
en gerast að mestu á söguöldinni,
þ.e.a.s. á tímabilinu frá 930—1030
eða 200—300 árum áður. Má því
gera ráð fyrir að höfundarnir lýsi
í sögum sinum lífsviðhorfum eigin
samtíðar, þótt þeir hafi reynt að
setja sig í spor söguhetjanna eftir
því sem munnmæli um 10—12
ættliði hrukku til. Sögurnar eiga
það sammerkt við önnur skáld-
verk að fjalla um sálarlíf manna
og samskipti þeirra sín á milli f
listrænum búningi, en taka
frönskum riddarabókmenntum
langtum fram um öll listræn efn-
istök. Sálarlífslýsingar íslend-
ingasagna skipa sérstöðu meðal
klassískra heimsbókmennta sakir
sérkennilegrar frásagnaraðferðar,
glöggskyggni þeirra á mannlegt
eðli og rökræns samhengis við
raunveruleikann. Lýsingar þeirra
á mannlegu hátterni eru f jafn
góðu gildi enn þann dag f dag og
fyrir 700 árum þegar þær voru
samansettar.
Frásagnaraðferð í tslendinga-
sögum er að því leyti sérstæð, að
sálarlífi manna er þar lýst frá
ströngu atferlissjónarmiði. Höf-
undarnir láta persónurnar lýsa
sér í tali, látæði og athöfnum, en
skýra nær aldrei beinum orðum
frá innra hugarheimi. Þeir lýsa
einungis þeim athöfnum og orðum
sem augun fá séð og eyrun heyrt,
líkt og gerist á kvikmyndatjaldi,
og af þeim verður lesandinn að
ráða þær hugsanir og tilfinningar
sem inni fyrir búa. Annað sér-
kenni íslendingasagna felst í
þeirri tilhneigingu höfundanna að
láta persónuleika manna haldast
svo til óbreyttan í allri sögunni.
Sérhver sögupersóna virðist vera
ánetjuð fastmótuðu viðbragða-
kerfi og hvorki reynsla né skóli
lífsins fá þar nokkru um breytt.
Þetta viðhorf ber þó engan veginn
vott um kyrrstætt sálarlíf, því að
lýsingar á atferli manna eru öllu
fremur í ætt við þann hugsunar-
hátt, sem kallaður er dynamiskur
nú á dögum. Sérhvert sálrænt at-
ferli leiðir af öðru í nokkurn veg-
inn rökrænu samhengi, en innan
þeirrar umgerðar sem persónu-
leikinn afmarkar.
í íslendingasögunum birtast all-
víða lýsingar á geðrænum truflun-
j