Morgunblaðið - 10.04.1984, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 10. APRÍL 1984
Minning:
Bjöm Ólafsson
fiðluleikari
„Alles geben die Götter, die unendlichen,
Ihren Lieblingen ganz,
Alle Freuden, die unendlichen,
Alle Schmerzen, die unendlichen, ganz.“
(Goethe).
Þessar Ijóðlínur skrifaði Páll ís-
ólfsson fyrir mörgum árum í
gestabók Björns Ólafssonar. Það
var á gleðistund. Björn átti af-
mæli og var þá hrókur alls fagnað-
ar í hópi vina sinna. Mér er þessi
atburður minnisstæður. Það var
sem sæi Páll Birni forlög fólgin í
gleði dagsins. Þetta reyndust og
áhrínsorð.
Björn var á þessum árum hinn
glaðasti með glöðum. Gæfan virt-
ist gæla við hann og undi hánn sér
þá bezt, er hann gat sungið gleði
sína út á fiðluna, sem heilladísir
höfðu léð honum og var hans
helgidómur. Hann gætti hennar
sem fjöreggs síns, hélt á henni
hvert sem hann fór og flýtti för
sinni, alltaf á ferð eftir einhverju,
sem hugur hans stóð til. Hann var
léttur í spori, kvikur í hreyfingum,
fiðluleikari af lífi og sál. Honum
þótti ég stundum svifaseinn og
þungur á mér, er við gengum sam-
an, — vildi að ég lifði jafnhratt og
hann sjálfur. Gaf mér eitt sinn
heiðgulan trefil, sem hann bað
mig bera og sagði: „Þú átt að
ganga um glaður og vefja sól-
argeisia um hálsinn á þér.“
Hann var sígefandi og færandi
blóm, vekjandi gleði. Ég á frá hon-
um tvær ævisögur Mozarts og alla
kvartetta hans, sem ég geymi.
Mozart var hans eftirlæti og Bach
átrúnaðargoð hans. Það var hon-
um einskonar bænariðkun að fá að
ganga um gólf heima á Fjólugötu,
aleinn, með fiðluna sína í hendinni
og spila þætti úr einleikssónötum
Bachs. En ætti hann að leika sóló
með sinfóníusveitinni, kaus hann
helzt að fara með konsert Beet-
hovens. Einnig í því verki fólst
játning hans. Þegar við lékum
saman reglulega á stríðsárunum I
hátiðasal Háskólans urðum við að
fást við margskonar verkefni, en
aldrei tókum við annað fyrir en
það, sem við höfðum hug á að leika
báðir. Við fluttum mörg íslenzk
verk, þá ný af nálinni, „Systurnar
í Garðshorni" eftir Jón Nordal,
„Stef með tilbrigðum og fúgu“ eft-
ir Helga Pálsson, „Fiðlusónötu“
eftir Karl 0. Runólfsson og frum-
flutti Björn einnig einleiksverk
Þórarins Jónssonar, „Forleik og
tvífúgu um nafnið B-A-C-H",
sennilega eitthvert erfiðasta fiðlu-
verk, sem samið hefur verið af ís-
lenzkum tónsmið.
Þegar við æfðum saman, vildi
hann hafa strengina á fiðlunni
þanda til hins ýtrasta og bað mig,
ef honum þótti stilling flygilsins
of lág, að slá D-dúr, stóru þríund-
ina í stað mollhljómsins, sem
oftast er stillt eftir. Hann gat þá
hækkað a-ið sitt ofurlítið, eða svo
fannst honum. Hátt stillt og
hreint skyidi fiðlan hljóma því að
tónarnir áttu að ná til himins, eins
og hann sagði í gamni, og vekja
englana af svefni. Ef til vill er það
hybris, ofmetnaður, að vilja ná
svo langt með spili sínu, þótt í lík-
ingu sé taiað. Nokkuð er víst: mað-
urinn missir að lokum allt, sem
hann sækist eftir og deyr frá því,
sem honum er dýrmætast.
Björn Ólafsson fæddist í
Reykjavík á góu, 26. febrúar 1917.
Hann var af merkisfólki kominn,
sonur Ólafs Björnssonar, rit-
stjóra, Jónssonar, ráðherra, og
konu hans, frú Borghildar, dóttur
Péturs Thorsteinsson, kaupmanns
á Bíldudal. Menning og mikil
Iisthneigð var I báðum ættum.
Björn var yngstur fjögurra systk-
ina, missti á þriðja aldursári föður
sinn og ólst upp með móður sinni,
sem snemma varð þess vör, hve
ríkum tónlistarhæfileikum sonur
hennar var búinn. Kornungur var
hann settur til fiðlunáms hjá Þór-
arni Guðmundssyni, sem kenndi
drengnum fyrstu gripin á þetta
fagra og fíngerða hljóðfæri, sem
hann hafði kosið sér. Björn var
svo bráðgerr, að hann gat, þegar á
fjórtánda ári stofnað ásamt félög-
um sínum, sem allir voru eldri en
hann, strengjakvartett, fyrsta al-
íslenzka kvartettinn, sem þeir
sjálfir töldu hann vera. Björn lék
fyrstu fiðlu, Haukur Gröndal aðra
fiðlu, Indriði Bogason lágfiðlu og
Þórarinn Kristjánsson knéfiðlu.
Þeir tóku fyrir kvartetta Mozarts,
Beethovens op. 18 og Schuberts op.
125 nr. 1 og komu fram í útvarpinu
með þátt úr síðastnefnda kvartett-
inum, hefir mér verið tjáð. Björn
gekk þá til spurninga og var enn
ófermdur, er þeir hófu þennan
samleik. Það mun hafa verið sama
árið og Tónlistarskólinn tók til
starfa, 1930, og var Björn þar
nemandi í fiðluleik hjá Karl Hell-
er og síðar hjá Hans Stepanek.
Hann tók svo örum framförum, að
hann gat lokið burtfararprófi
fyrstur nemenda skólans árið
1934. Sama ár hélt hann utan,
ásamt móður sinni, til fram-
haldsnáms í Tónlistarháskólanum
í Vínarborg. Kennari hans þar í
fiðluleik var Ernst Moravec en í
tónfræðigreinum Richard Stöhr.
Kom Björn þar fyrst fram á tón-
leikum 1937, en lauk þaðan ein-
leikaraprófi 1939 og hélt heimleið-
is til tónleikahalds. Hófst þá með
okkur samvinna, sem hélzt marga
áratugi. Það var ekki ásetningur
Björns að setjast að hér heima að
náminu loknu. Hann var ráðinn
konsertmeistari við Wiener Ton-
kúnstlerorchester og átti I vænd-
um stöðu í Fílharmóníuhljóm-
sveitinni I Vínarborg. En þá
brauzt heimsstyrjöldin út um
haustið 1939 og lokuðust þá leiðir
milli landa. Var Björn kyrrsettur
hér heima, góðu heilli fyrir ís-
lenzkt tónlistarlíf og gerðist kenn-
ari við Tónlistarskólann, einleik-
ari og kammermúsíkus, síðar
konsertmeistari hljómsveitarinn-
ar, sem hér var stofnuð 1949 og
varð vísir að Sinfóniuhljómsveit
íslands, en í henni var hann kon-
sertmeistari frá byrjun fram til
ársins 1974. Björn gerðist brátt
einn athafnamesti tónlistarmaður
þjóðarinnar, í senn brautryðjandi
og fyrirmynd í sinni grein. Enginn
kostur er á því að greina hér frá
öllu því mikilvæga starfi sem
hann vann, og því góða, sem hann
lét af sér leiða, enda alþjóð kunn-
ugt. En víst er, að hefði hans ekki
notið við, ríkti hér naumast jafn-
mikil kliðmýkt í samspili
strengjahljóðfæra og við nú eigum
að venjast. Birni og nemendum
hans ber að þakka að svo er. Hann
ól upp hljómsveit Tónlistarskól-
ans, stofnaði og Strengjakvartett
Tónlistarskólans, sem skipaður
var kennurum hans, auk forfiðlar-
ans Björns, þeirh Jóni Sen, Ingvari
Jónassyni og Einari Vigfússyni og
kynnti okkur verk Beethovens,
Mozarts, svo og fjölmargra nýrri
höfunda, erlendra og innlendra, í
þessari göfugu grein strengja-
leiksins. Þeir félagar fóru í tón-
ieikaför til Norðurlanda árið 1970.
Ekki eru til margir íslenzkir fjór-
leikir fyrir strengi, en ég hygg að
Kvartett Tónlistarskólans hafi
flutt þá alla. • Kvartettar Jóns
Leifs, „Mors et vita“, „Vita et
mors“ og „E1 Greco", hefðu líklega
aldrei heyrzt hér, hefði ekki Björn
tekið þá að sér. Helgi Pálsson og
Leifur Þórarinsson nutu og Björns
og kvartetts hans að. En hér skal
staðar numið, þótt margs annars
bæri að geta.
Veturinn 1947—48 fékk Björn
fararleyfi frá skyldum sínum og
dvaldi vetrarlangt I New York og
naut þar listrænnar leiðbeiningar
Adolfs Busch, fiðlusnillingsins,
sem frægur var fyrir túlkun sína á
verkum Beethovens, ekki sízt
fiðlukonsertsins, sem hann var
vanur að leika árlega í Vínarborg
og Björn lét svo mjög hrífast af.
Busch og tengdasonur hans, Rud-
olf Serkin, komu hingað til íslands
í heimsókn hvað eftir annað og
tókst mikil vinátta með Birni og
fjölskyldum þessara góðu gesta.
Björn minnti mig stundum á
Fritz Kreisler í útliti og innræti
sem listamaður. Sami hlýi, geð-'
þekki blærinn var yfir persónu
þeirra og framkomu, þetta
óskilgreinanlega útstreymi, sem
kallast charme á erlendum tung-
um og ber vott um innri göfug-
mennsku og góðvild. Sigurður
Guðmundsson, skólameistari, sá
merki maður, sagði í eftirmælum
um föður Björns, Ólaf ritstjóra, að
hann hafi verið „hvers manns
hugljúfi ... glaðvær án græsku,
... eitt hið mesta snyrtimenni,
fágaður í fasi, ... prúður í lund
við lægri jafnt og við hærri", sem
sé: aristókrat og séntilmaður. Ég
hygg, að Björn hafi líkzt föður sín-
um í þessum eðliskostum, en erft
frá móður sinni sína heillandi
léttu lund, sem var svo áberandi í
fari hans framan af ævinni, eða
þar til hann af heilsufarsástæðum
varð að segja skilið við sitt fyrra
líf, hætta störfum og leita að-
hlynningar á heilsuhælum. Það er
stundum skammt milli heilla og
rauna. En Björn bar sitt aðal með
sér hvar sem hann fór.
Það var næsta ótrúlegt, hve
miklu Björn kom í verk. Þó að
hann væri störfunum hlaðinn frá
morgni til kvölds sem konsert-
meistari, kennari og einleikari, sló
hann aldrei slöku við æfingar.
Hugur hans var allur í músikinni
og hann unni sér engrar hvíldar,
þegar skyldan kallaði. En allt er
verði keypt, og hlaut öll sú önn,
sem hann á sig tók, að tæra krafta
hans er til lengdar lét.
„Engi má Kvasis
kynngi neyta
nema fram bjóði
feikna tíund, —
nema fram leggi
fjör og krafta,
elju, alúð
og andvökur ...“
Svo kvað Matthías. Björn bauð
allt þetta fram I þágu listarinnar,
sem hann lifði fyrir, en hann bar
of þunga byrði. Ljósið hvarf hon-
um um sfðir, loginn dapraðist og
dagar myrkursins urðu margir,
þessir „vondu dagar“, sem Predik-
arinn talar um og menn segja um:
„Mér líka þeir ekki.“ Björn var
hljóður hin síðustu árin. Og nú er
hann allur, sá góði drengur. Vísa
skáldspekingsins, sem Páll ísólfs-
son ritaði I gestabókina forðum,
kom fram: guðirnir gefa ljúfling-
um sínum ekki einasta gleðina,
heldur og sorgina — alla. Það er
útkoman á lífsheild listamannsins
sem gildir.
Björn kvæntist árið 1942 Kol-
brúnu Jónasdóttur, Þorbergsson-
ar, þáv. útvarpsstjóra, og fyrri
konu hans, Þorbjargar Jónsdóttur
frá Arnarvatni í Mývatnssveit.
Þau Björn og Kolbrún eignuðust
eina dóttur, Þorbjörgu. Þeim
mæðgum báðum, börnum Þor-
bjargar og öðrum aðstandendum
vil ég ásamt konu minni votta
dýpstu samúð okkar.
Árni Kristjánsson
Við lát móðurbróður míns,
Björns Ólafssonar, sem ég því
miður hef ekki aðstæður til að
flylgja til hinstu hvíldar, langar
mig til að koma að nokkrum
kveðju- og þakkiætisorðum.
Ég á margar góðar minningar
um Björn frænda. Minningar allt
frá því er hann kom inn í líf okkar
þriggja föðurlausra systkina, að
loknu fiðlunámi i Vínarborg og
settist að I húsi ömmu minnar, þar
sem við systkinin bjuggjum lfka
ásamt móður okkar.
Kannske höfum við þá strax
sett Björn frænda í einshverskon-
ar föðurhlutverk, alla vega varð
hann fljótt ómissandi jiáttur í lífi
okkar systkinanna. A gleði- og
sorgarstundum í fjölskyldunni var
Björn frændi alltaf til staðar,
reiðubúinn að gleðjast með okkur
eða syrgja með okkur, styrkja
okkur og styðja.
En svo hætti fiðlan hans
skyndilega að hljóma og erfið
veikindi gerðu Björn að óvirkum
þátttakanda í lífinu. Alltof fljótt á
besta aldri og okkur sem fannst
hann vera svo sterkur og næstum
því óbugandi. Það var erfitt að
skilja og sætta sig við.
Nú að leiðarlokum, þegar Björn
frændi hefur fengið sinn frið, er
mér efst í huga mikið þakklæti
fyrir allt sem hann var mér og
mínum. Blessuð sé minning hans.
Borghildur Thors
Barátta Björns Ólafssonar við
miskunnarlausan sjúkdóm stóð
yfir í níu ár. Nú er henni lokið og
Björn kominn á þann áfangastað,
sem hann hafði svo lengi þráð.
Það eru hörð örlög og óskiljanleg
þegar lífsglaður maður verður
fyrir barðinu á sjúkdómi sem
gjörsamlega lamar andlegt og lík-
amlegt þrek hans, bindur í einu
vetfangi enda á glæsilegan
starfsferil og útilokar hann frá
samfélaginu. Fólk sem þannig er
ástatt um vill oft gleymast, ef til
vill vegna þess að við óttumst það
sem við ekki skiljum. En þeir sem
urðu þeirrar gæfu aðnjótandi að
kynnast Birni Ólafssyni áður en
hann veiktist, munu aídrei gleyma
honum. Þeir munu aldrei gleyma
hinni miklu lífsgleði hans og
mannkostum.
Mér er það mjög kært að minn-
ast hans með þessum fáu orðum.
Hugur minn reikar aftur til þeirra
ára er ég sté mín fyrstu spor á
tónlistarbrautinni. Þessi ár
bernsku minnar og æsku eru
órjúfanlega tengd Birni. Inntöku-
próf mitt I Tónlistarskólann í
Reykjavík stendur mér ljóslifandi
fyrir hugskotssjónum; Sólríkur
vordagur og stórkostlegt útsýni
yfir Tjörnina, konsert í a-moll eft-
ir Vivaldi og góðlegur maður með
andlit sem geislaði ekki minna en
sólin sem úti skein á Tjörnina.
Þannig voru okkar fyrstu kynni.
Þau urðu táknræn fyrir öll þau
ókomnu ár sem Björn var minn
lærimeistari og vinur. Sólskinið
bar alltaf sigur úr býtum, þótt oft
væri á brattann að sækja.
Björn kom alltaf einstaklega
ljúfmannlega fram við nemendur
sína, alltaf glaður í bragði og hlýr.
Hann var miklum gáfum gæddur
og hafði óvenjulega hæfileika til
að miðla öðrum af list sinni og
reynslu. Ást hans á tónlistinni var
smitandi.
Björn ólafsson var meðal þeirra
fáu einstaklinga innlendra og er-
lendra sem lyftu Grettistaki I tón-
listarmálum okkar íslendinga.
Hann var í hópi þeirra sem
plægðu akurinn fyrir komandi
kynslóðir. Starf hans bar ríku-
legan ávöxt.
Við erum mörg sem minnumst
Björns með djúpu þakklæti. Biess-
uð sé minning hans.
Vandamönnum sendi ég samúð-
arkveðjur.
Guðný GuðmundsdóUir
Nú þegar Björn ólafsson er all-
ur læt ég hugann reika aftur um
nær fjóra áratugi en þá kynnt-
umst við fyrst.
Vorhugur var með þjóðinni, hún
hafði nýverið öðlast fullt sjálf-
stæði og stofnað lýðveldi, upp-
bygging eðlilegra atvinnuvega
landsmanna var mikil, hver hönd
hafði verk að vinna, Ólafur Thors
taldi það vera „goðgá" að útlenzkir
fengju „land af okkar landi til
þess að gera það land að sínu
landi“, en Halldór Laxness skrif-
aði íslandsklukkuna.
Á þessum árum var mikil
gróska í flestum greinum lista,
ekki síst í tónlistinni.
Einn fremstur tónlistarmann-
anna var Björn Ólafsson. Nokkr-
um árum áður hafði hann komið
heim til íslands eftir að hafa lokið
með miklu láði prófi í fiðluleik hjá
hljómlistarháskóla í Vínarborg.
Björn hafði mikið vald á fiðlu
sinni og hafði þegar hér var komið
leikið sig inn í hjörtu landsmanna.
Jafnframt var hann forkur dug-
legur og mikill drengskaparmað-
ur.
Hann varð ákaflega nýtur mað-
ur þjóðinni, með fiðluleik sínum á
hljómleikum og I hljóðvarpi og
með kennslu sinni auðgaði hann
tónmenningu þjóðarinnar allrar.
Auðvitað var hann ekki einn um
hituna, aðrir frábærir tónlistar-
menn lögðu þar hönd á plóg en
hlutur Björns var mikill.
Nemendur Björns urðu margir.
Hann var afburða kennari því
hann var svo einlægur og heill í
starfi. Hverju sinni reyndi hann
að fá nemandann til að skilja að
góður fiðluleikur felst ekki ein-
göngu í því að strjúka boganum á
réttan streng fiðlunnar og hafa
fingurgripin nákvæm, fiðluleikar-
inn yrði að gefa sjálfan sig á vald
tónanna ef svo mætti að orði kom-
ast, hann yrði að skilja hvað
tónskáldið var að fara með verki
sínu og túlka þennan skilning
fyrir áheyrendur og beita til þess
eigin skaphöfn. Þetta gerði Björn
með einstakri ljúfmennsku en um
leið með mikilli festu.
Ein dóttir mín sem þá var lítil
hnáta var í læri hjá Birni. Árin
liðu og telpan óx úr grasi, gifti sig
og eignaðist börn og buru. Frum-
burð sinnn nefndi hún Björn í höf-
uðið á Birni ólafssyni. Ég segi frá
þessu til að sýna hug hennar til
kennarans og vinarins og sú er trú
mín að hugur annarra nemenda
Björns hafi verið í svipuðum dúr.
Vissulega voru nemendur í góðum
höndum þegar þeir voru í höndum
Björns Ólafssonar.
Fyrir um það bil 10 árum veikt-
ist Björn mjög alvarlega og varð
ófær til vinnu. Það er þungt til
þess að hugsa en ekki tjóir að sak-
ast um.
Ég þakka vini mínum Birni
fyrir margt og mikið og kveð hann
með trega.
Aðstandendum hans sendi ég
innilegar samúðarkveðjur.
Haukur Helgason
Með Birni ólafssyni er genginn
einn af frumherjum íslensks tón-
listarlífs. Hann hvarf heim frá
glæsilegum námsferli og miklum
framavonum meðal evrópskra
stórþjóða tónlistarinnar og helg-
aði líf sitt því starfi að leggja
grundvöll að íslenskri tónlistar-
menningu.
Þegar ráðist er í stórvirki gegn-
ir oft furðu hversu áræði og afköst
brauðryðjenda eru mikil að vöxt-
um. Svo var farið um störf Björns,
að þegar litið er til baka á kveðju-
stund má segja að hann hafi unnið
fullt starf þriggja manna að
minnsta kosti.
Auk þess að vera konsertmeist-
ari Sinfóníuhljómsveitar íslands í
aldarfjórðung, eða allt frá stofnun
sveitarinnar þar til að heilsa hans
brást, flutti hann sem einleikari
fjölmörg höfuðverk fiðlubók-
menntanna, bæði með hljómsveit-
inni og einnig með píanósamleik.
Sérstaklega eru minnisstæðir
margir tónleikar þeirra fornvina,
Björns og Árna Kristjánssonar.
En sá þriðji þáttur starfa
Sjá nánar á bls. 36