Morgunblaðið - 28.12.1984, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 28. DESEMBER 1984
Fimm ár i‘rá innnLsinni í Afghanistan:
Afghanskir skæruliðar í fjalllendi í
Kunarhéraði skammt frá landamær-
um Pakistans.
og sveitum myrti mútjur, sem ærð-
ist vejína árása stjórnvalda á siði
þeirra oj; trúarbröjrð, stuðninjjs-
menn Khalq-armsins. í Herat
voru 5.000 myrtir í hefndarárásum
Khalq-armsins. Sama varð uppi á
teningnum í öðrum bæjum oj; upp-
reisnir voru gerðar í hernum.
Eitt helzta skotmark uppreisn-
armanna voru rússneskir ráðu-
nautar, sem voru orðnir 5.000 tals-
ins sumarið 1979. Rússar reyndu
aö Rrafa undan Amin oj; auka völd
Taraki, þar sem hann var þæj;ari.
En Amin frétti um samsærið oj;
steypti Taraki, sem lézt með dul-
arfullum hætti í september 1979.
Þá ríkti alger rinKulreið á
landsbygj;ðinni ok herinn stóð á
barmi upplausnar. Amin, sem
vantreysti hinum rússnesku
bandamönnum sínum vegna Tar-
aki-málsins, réð raunverulej;a að-
eins lögum og lofum í Kabul með
stuðningi nokkurra tryggra her-
manna.
Frændi hans, Assadullah Amin,
var skipaður yfirmaður leynilög-
reglunnar og varð að styðjast við
Afghanir sameinaðir í
baráttunni gegn Rússum
FIMM árum eftir að Kússar réðust
inn í Afghanistan er ekkert lát á
andspyrnu skæruliða gegn sovézka
hernámsliðinu. Á þessu ári hafa
Kússar staðið fyrir einhverjum hörð-
ustu aðgerðum sínum síðan innrásin
var gerð, en andspyrnusveitirnar
virðast hafa staðið þær af sér og láta
engan bilbug á sér finna.
Innrásin átti sér nokkurn að-
draganda. Mahmoud Daoud hers-
höfðingi hafði steypt Zahir kon-
ungi 1973 með stuðningi Parch-
am-arms kommúnistaflokksins og
stuðningsmanna í landher og flug-
her.
Hann hafði verið upphafsmaður
náinnar samvinnu við Rússa og
þáði hernaðarlega og efnahags-
lega aðstoð frá þeim. Hernaðar-
aðstoðin var nauðsynleg til að
leggja áherzlu á kröfu Afghana til
landsvæðis Pakistansmegin
landamæranna (Paktúnistan).
Daoud reyndist marxistum hins
vegar ekki eins fylgispakur og þeir
höfðu vonað og bæði Parcham- og
Khalq-armurinn, sem venjulega
deildu sín í milli, steyptu honum
27. apríl 1978, þegar hann hafði
reynt að takmarka áhrif Rússa.
Eini hluti heraflans, sem hélt
tryggð við hann, var flugsveit í
Shindand-flugstöðinni, en hún var
of langt í burtu til að hafa áhrif.
Um 2.000 menn voru myrtir eft-
ir byltinguna, þar á meðal öll fjöl-
skylda Daouds. Nýju vaidhafarnir
voru að miklu leyti liðsforinjyar,
sem Rússar höfðu þjálfað.
UPPREISN
Ný stjórn Mohammed Taraki
naut stuðnings Rússa og var mjög
háð sovézkum ráðunautum. Marg-
ir afghanskir Múhameðstrúar-
menn snerust gegn tilraunum
hans og Hafizullah Amins, sem
var valdamikill að tjaldabaki, til
að koma á jarðaskiptingu og auka
réttindi kvenna. Aftökur þúsunda
stjórnarandstæðinga vöktu reiði.
Sumarið og haustið 1978 lét
Khalq-armurinn til skarar skríða
gegn Parcham-arminum og myrti
eða fangelsaði þá stuðningsmenn
hans sem til náðist. En leiðtogar
Parcham-armsins, þeirra á meðal
Babrak Karmal, voru óhultir í
Moskvu þegar hér var komið.
Konungar Afghanistans höfðu
umgengizt ættflokka landsins með
varúð og gengu aldrei of langt í
kröfum sínum. Mikil spenna hafði
ríkt í sambúð konunganna og
ættflokkanna, en ættflokkahöfð-
ingjarnir viðurkenndu konungana
sem jafninjya.
Daoud hafði notið virðingar, þar
sem hann var harður í horn að
taka og aðalsmaður af gamla skól-
anum. Amin var aftur á móti smá-
bóndi og höfðinj'jarnir gátu með
engu móti sætt sig við hann, hvað
þá marxistastefnu hans.
Amin fylgdi harðlínustefnu:
hann gerði sér grein fyrir því að
voldugir hagsmunir mundu kæfa
hæga byltingu í fæðingu og eina
leiðin væri róttæk bylting, sem
mundi leggja hið gamla skipulag
að velli.
Að undirlagi hans voru margir
handteknir eða liflátmr og lands-
menn fylltust mikilli heift í hans
garð. Amin reyndi að umturna
þjóðfélaginu og efnahagskerfinu,
en tilraunir hans til að grafa und-
an hinu gamla þjóðskipulagi með
jarðaskiptingum, árásum á presta
og landeigendur, marxísku skyldu-
námi og banni við andlitsblæjum
og heimanmundi mögnuðu and-
stöðuna.
BORGARASTRÍÐ
Áður en eitt ár var liðið frá
valdatöku Khalq-armsins geisaði
uppreisn í nær hverju héraði og
stjórnin fékk ekki við neitt ráðið.
Uppreisnarmenn fylltust stöðugt
meiri dirfsku og Amin beitti þyrl-
um búnum sovézkum vopnum til
að ráðast á þorp, þar sem skotið
var skjólshúsi yfir uppreisnar-
menn.
Mikil grimmd af begjya hálfu
einkenndi átök skæruliða og
stjórnarhermanna. Bæði í borgum
áhrifamenn úr eigin fjölskyldu,
þar sem hann gat engum öðrum
treyst. í desember réð óþekktur
árásarmaður Asadullah af dögum
og Amin fór að ráðum rússnesks
ráðunauts, sem sagði að erfitt yrði
að vernda hann í borginni og hann
yrði óhultari í Darulamanhöll
utan við borgina. Sovézkur lög-
regluforingi, Viktor S. Paputin,
lézt af sárum eftir skotbardaga
(sumir sögðu við Asadullah) og
þar með var stjórn Amins dauða-
dæmd.
Margar afghanskar hersveitir
voru undir áhrifum sovézkra
hernaðarráðunauta og vegna
þrýstings uppreisnarmanna hafði
Amin orðið að treysta æ meir á
hjálp Rússa. Um miðjan desember
voru um 10.000 vopnaðir Rússar í
Afghanistan og þeim reyndist
auðvelt að koma í kring stjórnar-
byltingu, sem kom Babrak Karmal
til valda. Rússar töldu hann áreið-
anlegan kommúnista og treystu
honum til að sýna meiri gát.
INNRÁS
Byltingin var gerð 27. desember
1979. Sovézk fallhlífahersveit á
Kabul-fluj^elli réðst á Darulam-
anhöll og myrti Amin og nokkra
helztu aðstoðarmenn hans. Sama
dag réðust sex rússnesk herfylki
yfir landamærin og sóttu suður á
bóginn eftir vegum, sem höfðu
verið lagðir með aðstoð Rússa á
árunum 1950—1970. Nokkrum
dögum áður höfðu fallhlífaher-
menn verið sendir til flugvalla í
Afghanistan til að taka stjórn
þeirra í sínar hendur.
Afghanski herinn fékk ekki
rönd við reist, þótt nokkrar deildir
skammt frá Herat, Kabul og Jal-
alabad veittu viðnám í nokkra
daga. Fjórum dögum eftir að inn-
rásin hófst hafði sovézka herliðið
tryggt sér yfirráð yfir helztu borg-
um, flugvölium, herstöðvum og
vegum.
Þetta var fyrsta hernaðaríhlut-
un Rússa í landi utan Austur-
Evrópu og fyrsta innrás þeirra í
land í Þriðja heiminum.
Innrásin olli hættulegum
árekstrum austurs og vesturs.
Hún vakti ugg í Kína, f ran og Pak-
istan um framtíðaráform Rússa í
þessum hluta heims. Margir vest-
rænir leiðtogar töldu að hún mið-
aði að því að tryggja Rússum yfir-
ráð yfir Persaflóa og gera þeim
kleift að ógna olíuflutningum til
Vesturlanda.
Sumir héldu því fram að íhlut-
unin væri liður í tilraun Rússa til
að trygjcja sér íslausa höfn, en
vafasamt er að þeir hafi þörf fyrir
slíka höfn svo fjarri framleiðslu-
miðstöðvum sínum. Ef þeir fenjyu
slíka höfn yrðu þeir auk þess að
fara yfir einhver torfærustu svæði
heims til að komast til hennar.
Aðrir sögðu að skýringin á inn-
rásinni væri sú að leyniþjónusta
Rússa hefði brugðizt og þeir hefðu
misskilið land og þjóð í grundvall-
aratriðum. Líklegt er talið að
Rússar hafi lagt Afghani og mú-
hameðska ættflokka í Mið-Asíu-
héruðum Sovétríkjanna að jöfnu.
Kynni þeirra af afghönskum
marxistum höfðu ekki bent til
þess að Afghanir væru snjallir
skæruliðar.
Starfsmenn KGB í Afghanistan
vissu lítið um ástandið á lands-
byggðinni og virðast hafa ráðið
gegn innrásinni. Hvað sem því líð-
ur notfærðu Rússar sér ekki
möguleika á því að komast að
samkomulagi við þjóðernissinna,
sem voru andsnúnir Amin, áður
en innrásin var gerð.
Hernám Rússa var almennt for-
dæmt. Óháð ríki fylltust tor-
tryggni og fjandskap í þeirra garð.
Allsherjarþing SÞ samþykkti að
fordæma innrásina með 104 at-
kvæðum gegn 18, en 18 ríki sátu
hjá. Nokkur ríki ákváðu að taka
ekki þátt i Ólympíuleikunum í
Moskvu 1980.
Spennan í alþjóðamálum jókst
eftir innrásina og hún batt raun-
verulega enda á þróunina í átt til
slökunar í sambúð austurs og
vesturs, sem mótað hafði áttunda
áratuginn. Þannig færðist heim-
urinn nokkru nær kjarnorkustyrj-
öld í upphafi níunda áratugarins.
Innrásin bar þess merki að hún
hafði verið undirbúin í flýti. Til-
gangur Rússa hefur líklega verið
sá að koma Karmal til valda í stað
Amins og trúlega hafa þeir talið
að afghanski herinn væri fullfær
um að bæla niður uppreisnina.
Innrásin fór fram í pólitísku
tómarúmi. Parcharm-arminum
undir forystu Karmals varð ekk-
ert betur ágengt en Amin að
IryitKja stuðning almennings, en
Rússar neyddust til að styðja mis-
heppnaða stjórn hans.
ANDSPYRNA
Andstaða Afghana gegn íhlutun
Rússa var hörð og nær alger frá
upphafi. Strax fyrstu dagana eftir
innrásina réðust borgarar á sov-
ézka hermenn með grjót og hnífa
að vopni. Efnt var til allsherjar-
verkfalls í Kabul og fleiri borgum.