Morgunblaðið - 13.07.1985, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. JtJLÍ 1985
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Fram k væmd ast jóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoðarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 360 kr. á mánuöi innanlands. f lausasölu 30 kr. eintakiö.
Mannréttindi
— jafnstaða
Fá mannanna verk, ef nokk-
ur, eru fullkomin. Þessi
staðhæfing gildir meðal ann-
ars um þær þjóðfélagsgerðir,
sem mannkynið, kynslóð eftir
kynslóð, hefur verið að hanna í
tímans rás. íslenzkt samfélag
er engin undantekning í þessu
efni. Meginmál er að þróa það
eftir leikreglum lýðræðis, frá
annmörkum til hins betra,
með það að meginmarkmiði,
að tryggja fullveldi og öryggi
þjóðarinnar og hamingju þjóð-
félagsþegnanna, eftir því sem
aðstæður frekast leyfa.
Þeir hornsteinar, sem við
viljum reisa þjóðfélag okkar á,
eru margs konar. En megin-
undirstöður eru tvær. í fyrsta
lagi aimenn mannréttindi. í
annan stað lýðræði. Þessar
undirstöður þyrftu helzt að
fela í sér jafnstöðu allra þjóð-
félagsþegna gagnvart landsins
lögum og jafnstöðu þeirra til
að hafa áhrif á skipan og sam-
setningu löggjarfarsamkom-
unnar, Alþingis.
Misvægi atkvæða í þing-
kosningum — eftir búsetu —
hefur verið réttlætt með ann-
ars konar misrétti, efnahags-
legu og félagslegu, sem talið
hefur verið fyrir hendi. Að-
staða fólks á höfuðborgar-
svæðinu, fyrst og fremst til at-
vinnu og tekna, hefur verið
taiin Reykvíkingum til góða í
samanburði við strjálbýlis-
fólk.
Þegar hinsvegar Þjóðhags-
stofnun fer ofan í sauma á
þessu mali kemur í ljós, að
meðaltekjur Reykvíkinga
hækkuðu minna en annarra
landsmanna á síðastliðnu ári
og vóru 6% undir landsmeð-
altali. Á þar með að líta svo á
að „meginröksemd" fyrir mis-
vægi atkvæða í iandinu sé fall-
in úr gildi?
Aldursskipting fólks í
Reykjavík kemur að vísu inn í
þennan tekjusamanburð. Hér
er mun hærra hlutfall eldra
fólks í íbúatölu en í öðrum
sveitarfélögum, m.a. vegna
þess að Reykjavíkurborg hefur
gengið mun lengra en nokkurt
annað íslenzkt sveitarfélag í
margþættri þjónustu við eldri
borgara.
Vestfirðingar hafa hæstar
meðaltekjur, samkvæmt könn-
un Þjóðhagsstofnunar, eða um
600 þúsund krónur, en lægst-
ar, um 420 þúsund, hefur fólk í
Norðurlandskjördæmi eystra.
Aðstaða í strjálbýli er um
margt verri en á höfuðborg-
arsvæðinu. Það kemur m.a.
fram í vöruverði (bæði vegna
flutningskostnaðar og ónógrar
verzlunarsamkeppni), fá-
breyttara atvinnulífi, aðstöðu
til náms í framhaldsskólum
(sem oft þarf að sækja í önnur
sveitarfélög, jafnvel lands-
hluta), færri tækifærum til að
njóta ýmiss konar menningar
og lista og félagslegri aðstöðu.
En getur það talizt rétt að
jafna efnahagslegan- og fé-
lagslegan aðstöðumun af
þessu tagi með rýrari kosn-
ingarétti hluta þjóðarinnar?
Ber ekki fremur leita jafn-
stöðu með öðrum hætti? Er
ekki rétturinn til að hafa áhrif
— og þá sem jöfnust áhrif á
skipan löggafarþingsins —
veigamikill hluti mannrétt-
inda?
Stigið hefur verið nokkurt
skref til að draga úr kosn-
ingamisrétti. Enn er þó tölu-
verður spölur í land jafnstöðu
fólks til áhrifa á skipan Al-
þingis. Þetta mál, sem og önn-
ur tengd því, verður hinsvegar
að leysa með samstöðu strjál-
býlis og þéttbýlis. Við erum
ein þjóð, sem hér um bil allt
sameinar en fátt eitt sundrar.
Þau hin fáu ágreiningsefni
verðum við leysa undir sömu
samstöðusól og vísaði veg á
Þingvöllum árið 1000 við
kristnitöku. Það er meginmál
að slíta ekki sundur þjóðar-
friðinn.
Sakharov-
stræti
í Reykjavík
Andrei Sakharov, heims-
kunnur rússneskur vís-
indamaður og friðarverð-
launahafi Nobels 1975, hefur
sætt áralangri persónulegri
kúgun í Sovétríkjum. Allt
heiðarlegt og sanngjarnt fólk
hefur ríka samúð með baráttu
hans og konu hans fyrir ferða-
og skoðanafrelsi.
Formaður utanríkismála-
nefndar norska Stórþingsins,
Jakob Aano, þingmaður fyrir
Kristilega þjóðarflokkinn, hef-
ur lagt til við Oslóborg að nafn
götunnar og torgsins, sem sov-
ézka sendiíáðið í Osló stendur
við, heiti framvegis í höfuðið á
Sakharov. Hliðstæðar hug-
myndir hafa komið fram í
Bandaríkjunum. Með þessum
hætti getur umheimurinn lát-
ið í ljós samstöðu sína með
Sakharov og mannréttinda-
baráttu yfir höfuð.
Er ekki tímabært að koma
upp Sakharovstræti í Reykja-
vík?
Æferreftft irnffl
Umsjónarmaöur Gísli Jónsson 294. þáttur
Upphefst þáttur um manna-
nöfn sem stundum fyrr, og
verður fyrst fyrir kven-
mannsnafnið Halla. Það gæti
merkt „sú sem er gædd hörku
steinsins, föst fyrir, ósveigj-
anleg; samsvarandi karl-
mannsnafn Hallur.
Nafnið Halla hefur tíðkast
meðal okkar frá öndverðu. í
nafnaskrá Landnámabókar
eru 13 Höllur, að vísu ekki all-
ar uppi á sjálfri landnámsöld.
í Sturlungu eru 6.
Nafnið virðist hafa haldist
dável við fram eftir öldum, í
fyrsta allsherjarmanntalinu
1703 eru Höllur 207. Tæpri öld
síðar teljast þær 91. Síðan
dregur nokkuð úr, árið 1910
eru þær 75, en leikrit Jóhanns
Sigurjónssonar, Fjalla-Ey-
vindur, og skáldsaga Jóns
Trausta, Halla, vega brátt all-
mikið upp á móti, að því er
virðist. Eru 175 meyjar skírðar
Höllu-nafni áratugina
1921—1950. Líklega hefur það
svo aftur unnið á móti nafninu
á síðustu timum, að menn hafa
fæstir vitað merkingu þess, en
ef til vill sett það i samband
við sögnina að halla(st).
Fræg varð konan Halla
Steinadóttir af syni sínum
Þorláki sem byskup varð og
kallaður hefur verið hinn
helgi. Sá var Þórhallsson. Er
mikil harka að öllu saman-
lögðu í nöfnunum Þórhallur,
Halla og Steini. Steini, faðir
Höllu byskupsmóður, var
reyndar Steinason.
Kunn er Straumfjarðar-
Halla hin fjölkunnuga úr þjóð-
sögum, en aðra þjóðsagna-
Höllu frægði fyrrnefndur Jó-
hann Sigurjónsson sýnu meira.
Komst Halla Jóhanns á leik-
svið víða um Evrópu, hvernig
sem nafn hennar hefur verið
borið fram vítt og breitt á
þeim leikvangi.
★
Hallur, karlmannsnafnið,
merkir steinn, skylt hella. Það
var líka mjög algengt að fornu.
í Landnámu eru nefndir 18 og
í Sturlungu ekki færri en 34,
enda voru sumir þeir menn,
sem þetta nafn báru, vel fræg-
ir. Skal þá fyrstan nefna Hall
Gissurarson, prest, lögsögu-
mann og ábóta, af margróm-
aðri Haukdælaætt. Alnafni
hans, sonur Gissurar Þor-
valdssonar jarls, var höggvinn
á Flugumýrarhlaði I Skaga-
firði 1253.
Ekki voru miður kunnir
Hallur Þorsteinsson á Þvottá í
Álftafirði (Síðu-Hallur) og
Hallur Þórarinsson í Hauka-
dal, og skírði Þangbrandur víst
báða til kristinnar trúar. Hinn
síðarnefndi bjó afar lengi í
Haukadal og fóstraði þar um
hríð Ara, sem fróður varð,
Þorgilsson.
Hallur Teitsson frá Hauka-
dal (sonarsonur ísleifs bysk-
ups) var kjörinn Skálholts-
byskup 1149, en andaðist í
vígsluför, þá staddur í Trekt
(Utrecht) í Hollandi. Vel var
og kunnur Hallur Klepp-
járnsson á Hrafnagili í Eyja-
firði, dáinn 1212. Margir
þekktu Hall Magnússon skáld
og óeirðamann á 16. öld.
í manntalinu 1703 heita 161
Hallur, og 1801 eru þeir 68.
Síðan hefur smádregið úr vin-
sældum Halls-nafns, enda eng-
in skáldverk til að auka hróður
þess, sambærileg við Fjalla-
Eyvind. Árið 1910 heita 38
Halls-nafni og áratugunum
1921-1950 hlutu það 39.
Ein vísa úr Svarfaðardal til
þess að breyta til frá talna-
flóðinu:
Hallur í Holárkoti
heiðarlega bjó.
Brast ei björg í sloti,
þótt byggi langt frá sjó;
átti feitan fák við stall.
Kominn var hann kirkju til,
klukkan áður en gall.
„Veika" gerðin Halli kemur
fyrir allt frá upphafi byggðar,
en var alla tíð sjaldgæf. Kunn-
astur var Grautar-Halli eða
Sneglu-Halli hirðskáld, ekki
feðraður í fornum bókum.
Ennþá sjaldgæfara er nafnið
Halli nú á dögum en fyrr var.
★
Eftir að hafa fjallað um
nafnið Halla liggur víst beinast
við að líta á nafnið Eyvindur.
Það hefur tíðkast hér frá upp-
hafi. Síðari hlutinn, vindur,
merkir að maðurinn sé frá
Vindlandi fremur en að hann
sé kenndur til stormsins.
Nokkur nöfn önnur eru talin
gefa til kynna uppruna fólks,
svo sem Dana, Finnur, Þrándur
og ef til vill Saxi og Hörður. En
hvað er ey framan í manna-
nöfnum? Trúlegast þykir mér
að þar sé komið hið sjaldgæfa
hvorugkynsnafnorð ey sem
merkir heill eða hamingja, enda
styður fjöldi ey-nafna þessa
skýringu. Menn vildu láta börn
sín heita nöfnum sem hefðu
góða merkingu. Nefna má
þessar samsetningar: Eybjörg,
Eyborg, Eydís, Eygerður, Eyhild-
ur ( hin heillaríka valkyrja, sbr.
Eyhildarholt) Eyrún, Eyvör, Ey-
dór, Eyjólfur, Eyleifur, Eymar,
Eymundur, Eysteinn og Eyþór.
I Landnámu eru nefndir
hvorki meira né minna en 25
Eyvindar, þeirra á meðal faðir
Helga magra, og annar sem
hafði hið sérkennilega viður-
nefni túnhani og bjó náttúrlega
i Hanatúni. „Þar er nú kallað
Marbæli," segir í Landnámu.
í Sturlungu hefur Eyvind-
ar-nafni hrakað mjög. Þeir eru
þar 5 og þar af einn trúlega
Norðmaður. Árið 1703 heita 28
Eyvindar-nafni og 1801 18, all-
ir á svæðinu frá og með
Skaftafellssýslu, vestur um
Suðurland og upp í Borgar-
fjörð, helmingur þeirra í Ár-
nessýslu.
Árið 1910 eru þeir 19, og
ekkert hressti leikritið upp á
nafnið. Árin 1921—1950 eru
svo skírðir 20. Fjalla-Eyvindur
hét líka Kári. Það er talið
merkja hrokkinhærður maður
og hefur þetta nafn tíðkast
með þjóð okkar frá upphafi,
fyrrmeir allt eins í „sterku"
gerðinni Kár(r). í Landnámu
eru fjórir af hvorri gerðinni, í
Sturlungu heita 4 Kári, en 6
Kárr, árið 1703 eru sambæri-
legar tölur 9 og 7, 1810 6 og 3.
En árið 1910 er Kár(r) horfinn,
en Kárar 40, og áratugina
1921—1950 eru Kárar 99, svo
að eitthvað virðist hetjan Kári
Sölmundarson í Njálu hafa
hresst upp á nafnið á síðari
tímum, eftir að rómantíkin hóf
svo margt gamalt til vegs.
★
Látum svo útrætt um
mannanöfn í bili, því að nóg er
staglið orðið. Stagl af ýmsu
tagi glymur í eyrum hvenær
sem opnað er fyrir útvarpið og
mátti fyrir skemmstu heyra
sungið hvað eftir annað: „hér á
landi á“, svo að ekki fer milli
mála að þetta er hér á landi.
Öllu meiri furðu vekur þó að
heyra vel fullorðinn langskóla-
genginn mann fræða út-
varpshlustendur á því, að hann
eigi „uppkomna foreldra". Eða
sætir þetta tíðindum? Er
óttinn við orðin gamall og jafn-
vel aldraður kannski orðinn
það mikill, að hann hreki fólk
til svo álappalegs orðalags?
Helgi Hálfdanarson:
Shakespeare
í Iðnó
Oft hefur því verið haldið
fram, að vonlaust sé að ieika
leikrit Shakespeares; þeim verði
aldrei komið til skila á leiksviði
nema að mjög takmörkuðu leyti;
engin leið sé að njóta þeirra til
hlítar nema með lestri. Svo eru
aðrir, sem segja, að það sé ekki
fyrr en á leiksviðinu, að þau öðl-
ist líf og fái notið sín að fullu.
Sennilega er nokkuð til i hvoru-
tveggja; og mun þar mála sann-
ast, að veldur hver á heldur,
hvort sem er lesandi eða leikari.
Talið hefur verið, að hér i
Reykjavík eigi Shakespeare
fremur lítinn en traustan hóp
leikhúsgesta, sem að vfsu fari
vaxandi. Þessi hópur hefur
reynzt nægur til þess, að sýnd
hafa verið nokkur Shakespe-
ares-leikrit á siðustu áratugum
við aðsókn, sem þótt hefur vel
við unandi, miðað við leikrit sem
talið er, að einhver glóra sé í. Að
vísu gerist það mun sjaldnar hér
á landi en í grannlöndum okkar,
að Shakespeare fari á fjalirnar;
og verður höfðatölureglunni
frægu þá ekki við komið. Til
dæmis urðu hjá frændum vorum
í Noregi 26 Shakespeares-
frumsýningar á áttunda ára-
tugnum; eða að meðaltali tvær
og hálf frumsýning á ári, þar af i
Ósló einni rúmlega ein á ári.
Nú i vor urðu þau merkistíð-
indi, að Leikfélag Reykjavikur
ætlaði aldrei að komast i sumar-
fríið „vegna óstöðvandi aðsókn-
ar“ að Draumi á Jónsmessunótt,
eins og auglýst var í þaula dag
eftir dag. Mátti svo virðast, að
Shakespeare væri orðinn sá höf-
undur, sem Reykvikingar ættu
einna helzt erindi við. Alltjent
varð ekki betur séð en sú hlálega
firra, að hann sé þungur og jafn-
vel torráðinn, væri nú að fullu
niður kveðin.
Leikrit þetta hefur margt til
síns ágætis, þó ekki verði það
talið meðal merkustu verka
Shakespeares. En mikil vand-
kvæði eru á flutningi þess i Iðnó.
Auk þess var í þetta sinn við sér-
stakan vanda að fást, og hlaut
mjög að reyna á hæfni þess sem
þar réð ferðinni.
En sýningin bar það með sér,
að leikstjórinn, Stefán Baldurs-
son, var réttur maður á réttum
stað. Var þá ekki minnst um það