Morgunblaðið - 20.10.1987, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 20. OKTÓBER 1987
Suður-Afríka:
Aðskilnaðarstefnan var
grein af meiði sósíalismans
eftír dr. Hannes
Hólmstein Gissurarson
Allir upplýstir menn hljóta að
vera sammála um, að aðskilnaðar-
stefna hinna hvítu valdhafa í
Suður-Afríku hafi í senn verið
heimskuleg og ranglát. Fólki af
ólíkum hörundslit var til skamms
tíma meinað að eigast, svartir menn
máttu ekki reisa sér varanlega bú-
staði annars staðar en í afgirtum
„heimalöndum", hvítir menn sátu
einir að góðum störfum, og svo
framvegis. En nú, þegar stjórnar-
herramir eru sem óðast að hverfa
frá hugmyndinni um algeran að-
skilnað kynþátta (þótt mörgum
finnist of hægt miða), kann að vera
kominn tími til að reyna að greina
eðli aðskilnaðarstefnunnar, upphaf
hennar og afleiðingar. Eftir fróð-
lega ferð um Suður-Afríku þvera
og endilanga, óteljandi viðtöl við
menn af ólíkum kynþáttum og
nokkra tilraun til þess að kanna
tiltæk gögn hef ég komist að þeirri
niðurstöðu, að aðskilnaðarstefnan
hafi verið grein af meiði sósíal-
ismans — enn eitt dæmið um
oftrúna á að breyta mætti heimin-
um með valdboði. Hér ætla ég að
færa nokkur rök fyrir þessari niður-
stöðu.
Markmið og leiðir
Það fer auðvitað eftir því, hvem-
ig við skilgreinum sósíalisma, hvort
aðskilnaðarstefnan telst til hans.
Eflaust bregðast ráðamenn í Suð-
ur-Afríku ókvæða við slíkri kenn-
ingu, enda hreykja þeir sér af að
vera hörðustu and-kommúnistar í
heimi. Og sósíalistar á Vesturlönd-
um verða áreiðanlega ekki síður
reiðir, því að þeir telja sig keppa
að mannúð og jöfnuði. En ég held,
að lítið sem ekkert sé unnið við að
skilgreina stjómmálastefnur eftir
þeim fögru hugsjónum eða mark-
miðum, sem fylgismenn þeirrá hafa
á vömnum. Sannleikurinn er sá, að
hverfandi ágreiningur er um slík
markmið, þótt einstakir menn leggi
ef til vill misjafnar áherslur á mál.
Sósíalistar og fijálshyggjumenn eru
til dæmis allir af vilja gerðir að
bæta kjör fátæks fólks, og enginn
maður viðurkennir heldur, að hann
stefni beinlínis að því að gera öðrum
mein.
Agreiningurinn er miklu frekar
um leiðir en markmið, og þess
vegna er skynsamlegast að skil-
greina stjómmálastefnur eftir þeim
leiðum, sem fylgismenn þeirra
hyggjast fara að tiltölulega óum-
deildum markmiðum. Þótt sósíalist-
ar og fijálshyggjumenn vilji allir
bæta kjör fátæks fólks er munurinn
sá, að sósíalistar krefjast beinna
afskipta ríkisins af tekjuskipting-
unni, miliifærslna frá ríkum til
fátækra, en fijálshyggjumenn telja
eðlilegast að opna öllum mönnum
tækifæri til að bæta kjör sín af eig-
in rammleik. Það, sem almennt
skilur sósíalista og fijálshyggju-
menn samkvæmt þessu, er að
sósíalistar telja ríkisafskipti oftast
vænleg til árangurs, en fijáls-
hyggjumenn eru hlynntari fijálsum
markaðsviðskiptum til lausnar mál-
um.
Ef sósíalismi er best skilinn sem
ríkisafskiptastefna, þá leikur eng-
inn vafí á því, að aðskilnaðarstefnan
er grein á meiði sósíalismans. Til-
gangur hennar var tvímælalaust sá
að vemda hinn hvíta minnihluta
gegn samskiptum við aðra hópa í
landinu: svarta menn, sem eru nú
rúmlega tuttugu milljónir talsins
og skiptast í nokkra óíka ætt-
flokka, „litaða" menn eða kynblend-
inga, sem eru nú samtals líklega
um þijár milljónir, og að lokum
Indveija, sem eru tæp ein milljón.
Hvers vegna þurfti að vemda hinn
„ Aðskilnaðarstefnan
var með öðrum orðum
tilraun til að hindra
frjálsa þróun hins fjöl-
breytilega mannlífs í
Suður-Afríku.“
hvíta minnihluta með lagaboði?
Vegna þess að ella hefði hvítt fólk,
svart, litað og indverskt vitanlega
búið hvert innan um annað, hugsan-
lega blandast frekar og áreiðanlega
verslað hvert við annað, því að hinn
frjálsi markaður er litblindur, eins
og ég kem betur að í næstu grein
minni frá Suður-Afríku. Aðskilnað-
arstefnan var með öðmm orðum
tilraun til að hindra fijálsa þróun
hins fjölbreytilega mannlífs í Suð-
ur-Afríku. Hún miðaði af því að
hefta nauðungarlaus samskipti og
viðskipti einstaklinga og beina þeim
í þær áttir, sem valdhöfunum vom
þóknanlegar — eins og allar aðrar
greinar sósíalismans. Þótt aðskiln-
aðarsinnar hefðu önnur markmið
en flestir aðrir sósíalistar vildu þeir
fara sömu leiðir.
Upphaf aðskilnaðar-
stefnunnar
Til þess að skilja aðskilnaðar-
stefnuna betur skulum við snöggv-
ast renna augum yfir sögu
Suður-Afríku. Þegar hvítir menn
settust fyrst að í Höfðakaupstað
árið 1652 vom þar fyrír hottintott-
ar, dreifðir um nágrennið. Vald-
hafar reyndu árangurslaust að
koma í veg fyrir, að hottintottar
blönduðust hvítum mönnum, en úr
blöndun þessara tveggja kynþátta
og malaja, sem síðar bar að garði,
urðu „litaðir" menn til. Næstu tvö
hundmð árin mynduðu hvítir menn
hins vegar smám saman sjálfstæða
þjóð, Afrikaners, með eigin tungu,
Afrikaans, sem er í meginatriðum
einfölduð útgáfa af hollensku. Þar
sem þeir lögðu áherslu á að vera
óháðir öðmm lentu þeir í útistöðum
við Bretastjóm, sem var þá óðum
að færa út veldi sitt í Afríku. Þeir
unnu það jafnvel til að flytja sig
norðar og innar í landið, þar sem
þeir stofnuðu tvö lýðveldi, Transva-
al og Oranje, eftir blóðuga bardaga
við svarta ættbálka, sem vom á
sama tíma að fíkra sig suður á
bóginn. En friðurinn var úti, eftir
að gull fannst í Transvaal, og lögðu
Bretar iýðveldin tvö undir sig í
Búastríðinu, sem lauk árið 1902.
Eftir rúmlega tveggja alda lát-
lausa baráttu fyrir tilveru sinni
höfðu Afrikaners öðlast ákaflega
ríka þjóðarvitund. Þeir lögðu því
kapp á það, eftir að þeir höfðu
nauðugir gerst breskir þegnar, að
gæta tungu sinnar og menningar
gegn Bretum, og með þeim reis
öflug þjóðemishreyfíng. En þeim
stóð líka stuggur af þeirri iðnþróun,
sem átti sér stað í Suður-Afríku,
þegar farið var að nýta þar dem-
anta, gull og aðra málma. Indveijar
og malajar komu úr Austurálfu og
svartir menn úr hémðum sínum,
allir í leit að tækifæmm til að bæta
kjör sín. Þessir hópar gátu boðið
upp á ódýrara vinnuafl í námum
og á plantekmm Suður-Afríku en
hvítir menn, og spratt því upp
hreyfíng hvítra verkamanna, sem
reyndi að spoma við samkeppni frá
mönnum með annan hömndslit.
Ýmis lög vom sett til þess að
tryggja hag hvítra verkamanna á
kostnað þeldökkra á þriðja áratug
tuttugustu aldar. Einkum munaði
þar þó um samstjóm Verkamanna-
flokksins og Þjóðemisflokks
Suður-Afríku á ámnum
1924—1933. Þá var meðal annars
mörkuð sú stefna, að einungis
skyldu ráðnir „siðaðir" menn í góð
störf, en með því átti auðvitað að
1. grein
tryggja þau hvítum mönnum. Jafn-
framt unnu þjóðemissinnar í hópi
Afrikaners að því með margvíslegri
lagasetningu að vemda tungu sína
og menningu gegn „óæskilegum"
áhrifum. En það var ekki fyrr en
eftir mikinn kosningasigur og
valdatöku Þjóðemisflokksins árið
1948, að aðskilnaðarstefnan varð
markviss tilraun til að fella mannlíf-
ið í Suður-Afríku í hugmyndafræði-
legar skorður. Eftir það var hvítu
fólki og þeldökku bannað að eig-
ast, ólíkum kynþáttum vom
skömmtuð ólík hverfí, kosningarétt-
ur var tekinn af kynblendingum og
svo framvegis.
Aðskilnaðarstefnan hvfldi þannig
á ótta við fijálsa samkeppni — ann-
ars vegar ótta þjóðemissinnaðra
Afrikaners við það, að þeir týndu
sjálfum sér í mannhafínu umhverfís
þá, hins vegar ótta hvítra launþega
við það, að þeldökkir menn tækju
frá þeim störf. Aðskilnaðarsinnar
skildu það ekki frekar en aðrir sósí-
alistar, hvflíkur sköpunarmáttur er
fólginn í fijálsu mannlífí. Þeir gerðu
sér ekki grein fyrir, að sú menning
er ein lífvænleg, sem ekki þarf að
halda uppi með valdi. Þeir áttuðu
sig ekki heldur á, að affarasælla
er að stefna að fjölgun atvinnutæki-
færa en úthlutun þeirra, sem fyrir
em, og að allir græða að lokum á
óheftum viðskiptum.
Afleiðingar að
skilnaðar stefnunnar
Svo sem nærri má geta hefur
aðskilnaðarstefnan ekki náð til-
gangi sínum. Hinir mörgu ólíku
kynþættir Suður-Afríku lifa hver
innan um annan. Enginn múr er
svo hár, að asni klyfjaður gulli kom-
ist ekki yfír hann, sagði Filippus
Makedóníukonungur forðum. Þeir
hagsmunir, sem sameina Suður-
Afríkubúa þrátt fyrir alla kynþátta-
fordóma, hafa reynst miklu sterkari
en nokkur lagabókstafur. En að-
skilnaðarstefnan hefur einnig haft
ýmsar slæmar afleiðingar. Eg tel
einkum vær alvarlegastar.
í fyrsta lagi hafa hvftir menn
hrakið frá sér litaða menn og ind-
verska, sem standa miklu nær þeim
menningarlega heldur en blökku-
mönnum. Það getur tekið langan
tíma að græða þau sár, sem aðskiln-
Gildi góðrar sjómennsku
fyrir öryggi skips og áhafnar
eftír Benedikt
Alfonsson
Þegar slys eiga sér stað á sjó,
skip farast, sökkva eða stranda, er
gjaman talað um skort á sjó-
mennsku eða slæma sjómennsku.
Hvað er sjómennska, og hvað er
góð sjómennska?
„Að kunna að stýra, stýra skipi,
stýra því þannig að í stormi og
miklum stórsjó komi ólögin þar á
skipið sem það þolir best að mæta
þeim og brotsjóimir gera minnstan
skaða. Þetta tel ég ásamt mörgu
öðru góða sjómennsku," segir Jón
Eiríksson, skipstjóri, í bók sinni
Rabbað við Lagga.
Um Þorstein Þorvaldsson á Há-
mundarstöðum er sagt: Sjómaður
þótti Þorsteinn ágætur og fórst
honum skipstjóm öll vel úr hendi.
Reyndust leiðarreikningar hans og
staðarákvarðanir mjög nákvæmar,
enda varð hann aldrei fyrir hrakn-
ingum á skipstjómarámm sínum,
þótt úti væri í mannskaðaveðri.
Ég held að sjómennska eða góð
sjómennska sé auk þess að veija
skip áföllum illviðra fólgin í því að
veija skipið gegn annarri hættu svo
sem yfírísingu. Það er ekki góð sjó-
mennska að láta skip yfírísa án
þess að reyna að koma í veg fyrir
það. Það er heldur ekki góð sjó-
mennska að ganga svo illa frá farmi
að hann geti kastast til, ef skipið
hallast skyndilega, t.d. af völdum
sjógangs. Það er heldur ekki góð
sjómennska að rýra stöðugleika
skips svo í veiðiferð, með afla eða
veiðarfærum, að skipinu stafí hætta
af.
Talið er að rekja megi 90% allra
sjóslysa til mannlegra gerða, en
þótt viðbrögð á hættustund hafí
verið rétt, var í sumum tilvikum
útilokað að afstýra slysinu vegna
þess sem áður hefur gerst af
mannavöldum. Þar gat verið um
að ræða smíðagalla, vanrækslu,
hirðuleysi, lélegt eftirlit með lestun
og fleira.
Til að skipstjóri geti sýnt góða
sjómennsku þarf hann m.a. að
þekkja skip sitt vel. Þá þekkingu
fær hann annarsvegar af þeim
slqolum sem fylgja skipinu frá
skipasmíðastöðinni, svo sem stöð-
ugleikalínurit, stærðarhlutföll,
skrokkalag o.fl., en hins vegar af
því að kynnast skipinu við mismun-
andi aðstæður. Skip hegða sér
nefnilega misjafnlega eftir því hvort
þau eru fullhlaðin, að nokkru hlað-
in, eða tóm og hvemig farminum
er fyrirkomið, þ.e.a.s. hvar þyngd-
arpunktur hans er. Þá hefur hrað-
inn ekki lítil áhrif á hegðun og
sjóhæfni skipsins og hvemig vindur
og sjór stendur á það. Sum skip
þola dável siglingu sem önnur þola
ekki eða mjög illa.
Til að góð sjómennska tryggi
öryggi skips og áhafnar verður
undirbúningur ferðar að vera í góðu
lagi, þar má ekki vanrækja neitt
er varðar öryggi, til að mynda þuría
björgunar- og neyðartæki að vera
í fullkomnu lagi og tryggt að áhöfn-
in kunni að nota þau. Stöðugleiki
skipsins verður að vera jákvæður
og nægilega mikill til að mæta ill-
viðrum og öðra því sem gæti
minnkað hann, svo sem yfírísingu.
Ennfremur verður frágangur farms
að vera forsvaranlegur svo að hann
raskist ekki í ferðinni þótt skipið
láti illa í sjó. Öll siglingatæki verða
að vera í fullkomnu lagi svo að stað-
arákvarðanir verði nákvæmar og
skipið lendi ekki í hrakningum af
þeim sökum. Allar nýjustu upplýs-
ingar um hafsvæðið sem siglt er
yfír þurfa að liggja fyrir, t.d. um
strauma, illviðri, svo sem fellibylji,
og siglingahættu sem gæti til að
mynda stafað af ís.
Skipstjóra ber ávallt að viðhafa
góða sjómennsku, misbrestur á því
getur haft alvarlegar afleiðingar.
Hann verður að vera fær um að
meta allar aðstæður rétt til að geta
tekið réttar ákvarðanir. í sama til-
gangi verður hann að geta notað
öll þau hjálpartæki sem hann hefur
og þekkja kosti þeirra og galla. Til
að skipstjórinn sé fær um þetta
starf þarf hann að hafa mikla þekk-
ingu sem byggist á menntun og
reynslu.
Gildi góðrar sjómennsku er ótví-
ræð fyrir öryggi skips og áhafnar.
Breytingar á flutningatækni og
breyttar veiðiaðferðir og veiðarfæri
á síðari árum hafa í för með sér
að þekking byggð á reynslu minnk-
ar, en þekking byggð á menntun
vex að sama skapi, eða öllu heldur
að þörf fyrir þekkingu byggðri á
góðri menntun hlýtur að vaxa að
sama skapi.
Því er ekki forsvaranlegt að slaka
í neinu á kröfum um menntun skip-
Benedikt Alfonsson
„Talið er að rekja megi
90% allra sjóslysa til
mannlegra gerða, en
þótt viðbrögð á hættu-
stund hafi verið rétt
var í sumum tilvikum
útilokað að afstýra slys-
inu vegna þess sem
áður hefur gerst af
mannavöldum.“
stjómarmanna, allar slíkar tilslak-
anir rýra öryggi skips og áhafnar.
Höfundur er kennarí við Stýri-
mannaskólann ÍReykjavík.