Morgunblaðið - 31.03.1988, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. MARZ 1988
C 43
Islenskri þjóð hefur verið
talið til gildis að hún
hefur varast vígaferli og
lítt sinnt vopnaskaki.
Magnús Jónsson prúði, sýslu-
maður á Bæ á Rauðasandi,
hafði aðra skoðun á vopna-
burði Islendinga. 12. október
1581 var að hans frumkvæði
kveðinn upp sá dómur í Tungu
í Patreksfirði: „að allir menn
hér á landi séu skyidir að eiga
vopn og veijur eftir fjárupp-
hæð“.
Vopnabrot var stór ósiður
í Vopnadómnum svonefnda
kemur fram að íslendingar voru
þá vopnlausir að kalla, höfðu
afvopnast eða verið afvopnaðir
fyrir fáum árum (e.t.v. fimm
árum). í dómsorði segja þeir
þrettán menn sem voru kvaddir
í dóminn að þeir hafi verið til-
nefndir til að: „. . . að skoða
og rannsaka og síðan fullnaðar-
dóms atkvæði á að leggja um
þá klögun og ákæru, sem hann
þar samstundis fyrir oss fram
bar sökum fátæks almúga og
almennilegrar nytsemi í hans
umdæmi, sem var:
í fyrstu um þann stóra ósið
og almennilega fordjörfun, já og
líka vel má heita foröktun og
afdráttur Danmerkur og Noregs
krúnu og vors hogbomasta, stór-
mektugasta kóngs fyrirlitning
sem hér til af nokkrum óforsótt-
um vorum sýslumönnum og fó-
vetum nú fyrir fáum (e.t.v. fímm)
árum sem ei að eins með skyldu
hafa af skipað, já og með heipt
og valdi fyrir mörgum dugandis
mönnum vopn og verjur brjóta
látið, heldur og öll afdæma látið
svo gjörsamlega, að menn hafa
varla fundist svo um allt landið,
eitt lagvopn hafi átt eða þorað
að hafa, svo opinberlega að hafi
haft, að hafí mátt reyna fyrir sér
þriggja atgeira frá 16. öld í
Grísatungufjöllum í Þingeyjar-
sýslu í því sambandi. Atgeirar
þessir fundust árið 1965.
I Vopnadómi var svo mælt
fyrir að allir skattbændur skyldu
„kaupa og eiga eina luntabyssu
og þrjár merkur púðurs, þar með
einn arngeir (atgeir) og annað
lagvopn gilt og gott“. Einhleyp-
ingar skyldueiga„lagvopn og
stikhníf". Sá sem var svo vel
stöndugur að hann ætti a.m.k.
20 hundruð skyldi kaupa „byssu,
boga og langspjót fyrir hvern
sinn vígfæran mann og aðrar
verjur sem hann ætlar gagnlegar
eftir dýrleika og hann verður til
skyldaður eftir dómi eða kóngs
skipan".
Ekki að tilef nislausu
Sú fordæming og vantrú á
afvopnun íslendinga sem birtist
í Vopnadómmum var ekki alveg
tilefnislaus. í Eyrarannál stend-
un „Anno 1578 . . . Komu
ránsmenn útlenskir á Vest-
fjörðu . . . Þeir tóku Eggert
Hannesson til fanga og var hann
leystur með miklu gjaldi og
gerðu silfri af dóttur sinni Ragn-
heiði í nær hálftunnu . . .“
Magnús prúði var einmitt
kvæntur Ragnheiði, dóttur Egg-
erts lögmanns, Hannessonar.
Jóni Þorkelssyni þjóðskjala-
verði farast svo orð í Sö gu
Afvopnun Qg
vígbúnaður
— Magnús prúði taldi vopnleysi
vondan kost
Éi

...c
> hJH hhHL ■
Magnús með sonum sínum.
MorKunblaiið/Sverrir
vötn og ísa eður einn glepsandi
hund frá sér reka, móti allra
landa, allra þjóða öllum plagsið,
vepju og lögmáli um alla veröld-
ina“.
Af ofangreindu má ráða að
„óforsettir sýslumenn og fóget-
ar“ hafi brotið vopn landsmanna
þá fyrir fáum eða fímm árum.
Páll Eggert Ólason, skrifstofu-
stjóri og ffæðimaður á handrita-
deild Landsbókasaftisins, taldi
ekki ósennilegt að Danakonungi
hafi þótt nóg um óróa og víga-
ferli landsmanna í kringum og
eftir siðaskiptin og því lagt það
fyrir embættismenn sína að þeir
skyldu draga til sin vopnabirgðir
landsmanna og jafnvel fyrir-
muna mönnum vopnaburð.
Bjöm Teitsson sagnfrasðingur
telur í íslandssöguköflum, 1551-
1630 hugsanlegt að einhveijir
þessara „dugandis manna“ hafí
fremur falið vopn sín en að láta
bijóta þau og bendir á fund
Vígaferli
álG.öld.
Magnúsar prúða, 1895: „Þessi
ránskapur og fangelsan Eggerts
er ljósast dæmi upp á það, hvem-
ig manndómur og karlmennska
voru farin á Islandi á seinni hluta
16. aldar . . .“ Einnigsegir Jón:
„íslendingar gátu ekkert gert
annað en horft á og mokað fé
sínu í þennan trantaralýð.“
Ránið á Bæ og skýrsla Eg-
gerts Hannessonar um það, urðu
líklega til þess að Friðrik annar
Danakonungur, brá á það ráð
árið 1580, að senda í hveija sýslu
átta spjót og sex byssur.
Annars þurfti ekki yfírgang
útlendinga svo Vestfirðingar
brygðu brandi. Jón Eggertsson,
mágur Magnúsar prúða, fann
upp á því við drykkju í Síðumúla
1570 að leggja korða sínum und-
ir borðið til Jóns Grímssonar og
hlaut hann bana af. Jón Eggerts-
son flúði til Hamborgar og sett-
ist þar að.
Magnúsi prúða er svo lýst í
Skarðsárannál sem Bjöm lög-
maður Jónsson skrifaði á fjórða
áratug 17. aldar: „Einn hans
höfðingsskapur var sá, er menn
sáu altíð, er hann reið til á al-
þing, að hans selskapur var auð-
kenndur frá annarra fylgd í því,
að þeir höfðu nær allir sitt lag-
vopn, og setti hver einn upp sitt
vopn, er heim á Þingvöll riðu
fyrst, og voru það um 40 menn
vel svo, er slík lagvopn höfðu.
Þetta var svo hvert sumar meðan
bóndinn Magnús sat uppi . . .“
Vopnadómurinn var ekki lagð-
ur fyrir Alþingi og komst því
ekki nema að nokkru leyti í fram-
kvæmd. Vopnaeign og vopnburði
landsmanna fór því hrakandi.
Bimi frá Skarðsá þótti það mið-
ur. „Þetta má halda bæði skyn-
samlega, nauðsynlega og rögg-
samlega dæmt, og hefði verið
þarflegt uppi að halda, og er
undur slíkur dómur hefur ekki
framkvæmd fengið um landið,
svo menn væru ekki þeir aukvis-
ar ætta sinna, að ekkert geri
annað en gala og flýja, þó einn
lekabátur að landi kæmi, eða að
vera teknir og hentir heima hver
á sínum stað, sem búfé í haga,
hveiju vorir foreldrar eður forf-
eður í fyrri öldum mundu aldrei
trúað hafa, svoddan óöld yrði.“
í Skarðsárannál er ennfremur
svo sagt frá Magnúsi prúða:
„Magnús var mjög vitur maður
og ágætt skáldmenni, sem hans
kveðlingar vitni um bera.“
Magnús orti m.a.:
Hjálpi hver, sem hjálpa kann
og hjartaprýði þar til ber,
líf og góss leggi út hann,
svo laga og réttar njótum vér.
75. grein stjómarskrár lýð-
veldisins íslands er líklega í anda
Magnúsar Jónssonar prúða:
„Sérhver vopnfær maður er
skyldur að taka sjálfur þátt í
vöm landsins, eftir því sem ná-
kvæmar kann að verða fyrir
mælt með lögum.“
Enn hafa nánari lög ekki ver-
ið sett.
Atgeir frá 16. öld.