Morgunblaðið - 06.08.1988, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. ÁGÚST 1988
Að yrkja í landið
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Árleg sumarsýning á verkum
Jóhannesar Kjarvals stendur nú
yfir í Kjarvalssal Kjarvalsstaða.
Að þessu sinni hefur verið lögð
áhersla á að sýna landslags-
myndir úr safni Kjarvalsstaða
og er sýningin engin úttekt á
þessum þætti listsköpunar hans.
En Kjarvalsstaðir eiga nú þegar
svo mikið úrval ágætra mynda
listamannsins, að menn þar í bæ
geta óhræddir staðið að hinum
margvíslegustu sýningum ævi-
verks hans, sem var ærið fjöl-
þætt.
Kjarval var ekki einhamur í
list sinni, svo sem þessi sýning
er til vitnis um, þótt einungis
samtíningur sé frá ýmsum ævi-
skeiðum listamannsins. Flestar
eru myndimar unnar í olíu á
striga, en einnig eru innan um
vatnslitamyndir, blek- og túsk-
myndir svo og blýantriss.
Sýningin er þannig í senn fjöl-
þætt, hvað varðar efnislega úr-
vinnslu myndefna sem myndefn-
in sjálf, sem eru víðs vegar af
landinu og við bætist, að fjöl-
kynngi Kjarvals sem skapandi
listamanns kemur vel til skila.
Kjarval var ekki einhamur í
list sinni og væri því næsta erf-
itt að skilgreina hana fræðilega
séð, því að hann málaði hveiju
sinni eins og honum datt í hug
og myndefnið orkaði á hann þá
stundina. Honum var þetta ljóst,
enda mun hann eitt sinn hafa
haldið því fram, er honum hefur
vísast ofboðið íslenzkt brautryðj-
endastagl, að hann væri fyrsti
afstraktmálarinn í íslenzkri
mjmdlist. Og hvemig sem menn
nú einu sinni líta á og skilgreina
þá tegund listar, þá hafði hann
hér mikið til síns máls. Á stund-
um gekk hann þannig út frá
hreinum kúbisma, en það er ein-
mitt furðu stutt í hann, ef stíft
er horft til ýmissa formana í
íslenzku landslagi. Og hinar
hreinu hugarflugsmyndir hans,
þar sem liturinn einn ræður ferð-
inni ásamt skynrænum tilfinn-
ingum listamannsins fyrir jarð-
mögnunum allt í kring, er ein-
mitt hliðstæða þess, sem ýmsir
afstraktmálarar ganga út frá í
list sinni.
Sérstaða Kjarvals var sú, að
hann gekk ekki skipulega til
verks og lét sér ekki koma til
hugar að mála eftir einhverri
aðfenginni stefnuskrá í samtíma-
listinni. Til þess var hin skapandi
þörf hans of mikil og skapgerð
hans of flókin, að honum dytti í
hug að láta eitthvað, sem hét
„list dagsins" í útlandinu segja
sér fyrir verkum. Hins vegar var
hvert og eitt verk, sem hann lauk
við, sú eina og sanna list dags-
ins, sem hann gat viðurkennt,
og hér var hann sífrjór og end-
umýjaði sig frá degi til dags.
Eða kannski væri réttara að
segja, að síkvikular náttúru-
stemmningar og veðrátta, sem
er eiginlega ekki nein bein veðr-
átta heldur sýnishom af allskon-
ar veðri, hafi verið það elds-
neyti, sem list hans nærðist öðru
fremur á.
Málarar eins og Kjarval eru
stöðugt að sjá eitthvað nýtt í
sama viðfangsefninu, enda
sjaldnast einhamir í skapi og eig-
inlega hafa þeir einnig sjaldnast
hugmynd um í upphafí hvemig
myndin verður í endanlegri gerð,
sem þeir eru að vinna í hverju
sinni. Þeir ganga fyrir skapandi
krafti, sem vægðarlaust rekur
þá áfram, og það, sem átti ein-
mitt að vera svona og þannig í
síðustu mynd, verður gjaman
allt öðruvísi í þeirri næstu, þótt
við sama myndefni sé' fengist.
Kannski orðaði Picasso þetta
einna skilmerkilegast, er hann
lýsti slíkum hugljómunum
augnabliksins, sagði: „Þegar ég
byija á að mála egg, veit ég
ekki fyrr en það er orðið að and-
liti, og þegar ég byija á að mála
höfuð, endar það allt eins í
eggi." Fræg er og myndaröð sú,
er hann gerði af lagskonu sínni,
Francoise Gilot, en siðast var
andlit hennar orðið að blómi.
Hins vegar eru þessir menn
ekki að leita að neinu í athöfnum
sínum, heldur fínna þeir margt
óvænt, á meðan á þeim stendur.
Er þeir hafa náð einum áfanga,
eygja þeir kannski tíu nýja í
næsta sjónmáli, sem kreQast til-
veruréttar síns og vilja þrengja
sér fram. Og málarinn heldur
áfram í vígmóði og leitast við
að miðla þessum sýnum.
Fyrir slíkum er öll tillærð og
aðfengin hugmyndafræði létt-
væg, því að þeir verða sjálfír
höfundar hugmyndafræði
sinnar. Auðvitað er það mögu-
hughrif, sem opinbera þá upplif-
un, sem listamaðurinn var hel-
tekinn af hveiju sinni og vildi
koma til skila. Og hann var fijáls
eins og fuglinn fljúgandi og ekk-
ert það ok á herðum hans, að
hann yrði að hafa hlutina svona
eða þannig til að falla inn í
ákveðið mynstur. Yrðu athafnir
hans að myndverki, sem hann
þóttist geta staðið við og tjáði
nokkum veginn það, sem hann
vildi sagt hafa hveiju sinni, og
helst enn betur, þá var markinu
náð. Slíkir menn búa til stefnum-
ar, list dagsins, með jarðtengd-
um athöfnum sínum, en þjóna
þeim ekki. En hér þarf bak-
grunnurinn að vera sterkur,
burðargrindin öflug, líkast stoð-
um himinsins. Myndir Kjarvals
bera vott ágætri skólun og mik-
illi þjálfun, sem hann beislaði
undir geðslag sitt og listrænan
sköpunarkraft, en sem hann var
aldrei háður á nokkum hátt, en
hafði efni á að gefa langt nef,
ef svo bar undir. Og svo var
hann upptekinn í listsköpun
sinni, að hann hefði getað tekið
„Frá Háugjá.
„Út um gluggann."
legt að kenna málaralist og hug-
myndafræði innan veggja skóla-
stofanna — ekki síður en tónlist
og jafnvel skáldskap. En hitt er
ekki hægt að kenna og verður
aldrei og það er að verða mál-
ari, tónsmiður eða skáld, því að
hér er um sértæka eiginleika að
ræða, er lúta engum tilbúnum
lögmálum — slíkir verða einfald-
lega til og hver og einn túlkar
sína eigin hugmyndafræði, sem
er ný og fersk.
Við sjáum þetta allt mjög
glöggt á landslagsmyndum
Kjarvals, sem til sýnis em í
Kjarvalssa'. út ágústmánuð. Úr
hverri mynd streyma sérstök
undir með hinum djarfa,
lífsglaða og ástþrungna meistara
barokkmálverksins, Jean-
Honoré Fragonard (1732—
1806), sem var svo fjölhæfur og
uppfuílur starfsorku, að hann
sagði eitt sinn, að hann myndi
jafnvel mála með gumpinum.
Það hittir í mark hjá þeim mál-
ara að segjast jafnvel geta hugs-
að sér slíkt og ber að minnast
þess á tímum, er margur virðist
gera það eingöngu.
Á ferð um Þingvelli á dögun-
um var landslagið sem í eins
konar Kjarvalsstemmningu og
má það hafa verið í tilefni sýn-
ingar meistarans. Skuggarnir í
hrauninu og gjótunum voru
mettaðir og djúpir líkt og við
þekkjum það í sumum mynda
hans eins og t.d. „Frá Háugjá",
sem einmitt er á sýningunni og
er nr. 15 á skrá. Allt var svo
yfírgengilega mjmdrænt, að
mann fór að kitla í finguma eft-
ir pentskúfnum og hugsa í litum
og formum. Fjallið Skjaldbreiður
var formhreint og fagurt og fékk
góðan myndrænan stuðning af
Hlöðufelli og Þórisjökli að hand-
an, og landið bjó til sínar eigin
ijarvíddir, sem á stundum eru
meira skjmjaðar en veruleiki og
eins og handan draums og vöku,
tíma og rúms.
Sumar myndanna á sýning-
unni búa jrfir lit- og skrej^ti-
kenndum krafti, sem í eðli sínu
er abstrakt svo sem nafnlausa
málverkið nr. 1 á skrá, sem
minnir á vinnubrögð Svavars
Guðnasonar og þeirra í Cobra,
en er vísast máluð óháð þeim og
jafnvel fyrir þeirra tíma. Og
myndir eins og „Út um
gluggann" (24) og „Regintjöld
vorsins" búa jrfir litrænum
krafti, sem gagntekur áhorfand-
ann, þótt menn eigi erfitt með
að greina af hveiju þær séu.
Mjmdirnar „Landslag“ (6),
sem eru unnin í blek og túsk á
pappír og „Hvirfílvindur" (39),
sem er vatnslitamynd á pappír,
bera hinum mikla artista vitni,
— og einnig málverkið „Esja í
febrúar" (55), máluð 1959, en
allt eru þetta gjörólíkar myndir.
Þá er myndin „Landslag" (43)
ákaflega sér á báti á sýningunni
og minnir fyrir sumt á róm-
antíska tímabilið í málaralist.
Og í myndinni „Dyrfjöll" (41)
greinum við merkilega upphafna
fjarvídd.
Þannig væri lengi hægt að
halda áfram og vísa til fjölhæfni
þessa ágæta málara, sem jafnan
var samur sér að hveiju sem
hann gekk — vinnubrögðin ávallt
kjarvölsk.
Þrátt fyrir margt góðra verka
er maður ekki alveg sáttur við
upphenginguna og frágang sýn-
ingarinnar og skilur ekki, hve
Kjarvalsstaðir eru dapur- og
tómlegir aðkomu um þessar
mundir þrátt fyrir Jígætar sýn-
ingar — aðsókn virðist og hafa
minnkað til muna. Eystri gangur
er galtómur þrátt fyrir ágæta
sýningaraðstöðu, en hér gapa
tómir veggir við sýningargestun-
um. Hefði verið næsta auðvelt
að prýða þá með fleiri myndum
eftir Kjarval, eða úr safni borg-
arinnar, og yfírhöfuð þarf að
veita ljósi, lífi og listrænum
krafti inn í þessi drungalegu
húsakynni. Eða gera það alfarið
að veisluhúsi borgarinnar, því
að myndlistarsýningar eiga ekki
að vera annars flokks í þessu
musteri listarinnar.
Gera þarf átak til að laða að
útlenda ferðalanga jrfír sum-
artímann.t.d. með því að opna
húsið fyrr og jafnvel selja mat
af hlaðborði og vera með listræn-
ar uppákomur úti á stéttinni.
En maður þakkar með virkt-
um fyrir sýningu á landslags-
myndum Jóhannesar Sveinsson-
ar Kjarvals.