Morgunblaðið - 04.01.1989, Blaðsíða 32

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 4. JANÚAR 1989
32
Emil Asgeirsson
í Gröf- Minning
Fæddur 31. mars 1907
Dáinn 23. desember 1988
Fáir vissu að vorið beið
og vorið kemur að hugga.
Hann Emil í Gröf er látinn. Hann
lést á Þorláksmessu — slokknaði
út af á þann hljóðláta og prúðmann-
lega hátt sem einkenndi allt hans
líf. Og eftir stöndum við sem þóttum
vænt um hann og spytjum hvers-
vegna svona fljótt? Hann átti svo
mikið eftir — hann gaf svo mikið
með veru sinni héma hjá okkur. —
Kannski fínnst einhveijum þetta
ofmælt. Maður á áttugasta og öðru
aldursári eigi von á kallinu hvenær
sem er. Mikið rétt — en það er
ekki sama hver í hlut á. Það er
ekki sama hvort um er að ræða
fársjúkt gamalmenni eða mann eins
og Emil sem átti enn svo mikinn
lífsþrótt, sem lifði lífinu sjálfum sér
og öðrum til ánægju.
Og þá er að reyna að sætta sig
við orðinn hlut og rísla sér við að
raða saman ljúfum og fallegum
minningarbrotum um genginn vin.
Emil Asgeirsson var fæddur í
"^anmörku 31. mars 1907. Hann
var sonur Mörtu Eiríksdóttur og
Ásgeirs Sigurðssonar. Hann var
ekki hjónabandsbam og fímm ára
gamall kemur hann heim til Islands
og dvelst næstu þijú ár hjá frænd-
fólki suður á Vatnsleysuströnd en
átta ára gamall er hann tekinn í
fóstur af presthjónunum í Hmna í
Hrunamannahreppi, þeim séra
Kjartani Helgasyni og frú Sigríði
Jóhannesdóttur. Emil sagði mér frá
þegar hann fluttist austur. Hann
fór með póstvagninum austur í Flóa
og „var einhver beðinn fyrir mig
þangað". Hann sagðist muna eftir
sér volandi sjálfsagt útaf einhveij-
um einstæðingsskap eins og hann
orðaði það en niður í Flóa sótti
hann ríðandi einn prestssonurinn
frá Hmna. Og þá fór þessi átta ára
gamli snáði í fyrsta sinn á hestbak
og reið alla leið upp að Hmna mig
minnir að póstvagninn hafí gengið
að Bitm. Emil sagðist muna að
hann hefði ekki verið beysinn reið-
maður og ferðin gengið hægt en
pilturinn var honum góður. Þetta
er trúlega 6—8 tíma reið. Maður
fær dálítinn sting í hjartað þegar
maður hugsar um þetta ferðalag —
ég vona innilega að enginn sendi
böm ein síns liðs í slíka ferð nú á
dögum. Emil ólst síðan upp í Hmna
í glöðum hópi uppeldissystkina
sinna á menningar- og myndar-
heimili. Hann stundaði það bama-
skólanám sem þá tíðkaðist og fór
sem ungur maður í Bændaskólann
á Hvanneyri. Aðra menntun hlaut
hann ekki en það er kannski ekki
málið í hvað marga skóla þú geng-
ur heldur hvemig þú nýtir þann
lærdóm sem þú hefur hlotið og þær
gáfur sem þú hefur fengið í vöggu-
gjöf. Og þetta hvorttveggja nýtti
Emil til hins ýtrasta. Hann var vel
gerður bæði andlega og líkamléga.
Emil í Gröf var ekki bara glæsi-
menni á velli — hann var fallegur
maður og hann var góður og gáfað-
ur maður.
Árið 1930 kvæntist hann eftirlif-
andi eiginkonu sinni, Eyrúnu Guð-
jónsdóttur frá Gröf í sömu sveit og
þau hófu búskap í Gröf og hafa
búið þar síðan og búa enn. Þau
vom bæði með skepnur og einnig
mikla garðyrkju því jarðhiti er næg-
ur í Grafarlandi. Þeim varð fjögurra
bama auðið, þau em: Guðjón, garð-
yrkjubóndi í Laxárhlíð, kvæntur
Sigríði Guðmundsdóttur þau eiga
fjögur böm, Sigríður Marta, lést
bam að aldri, Guðrún, gift Guð-
mundi Pálssyni, jarðýtustjóra, þau
búa í Sunnuhlíð og stunda einnig
garðyrkju og eiga þijú böm og
yngst er Áshildur, gift Þorsteini
Jónssyni lögreglumanni, þau búa í
Kópavogi og eiga tvo syni. Tvö
systkinanna reistu sér býli „í túninu
9ÆÍma“ og er þetta sérlega samhent
íjölskylda í alla staði. Bamabömin
hafa þannig notið samvistanna við
afa og ömmu — þau sem ekki em
í túninu hafa komið á sumrin.
Ég, sem þessar línur rita, hef í
raun þekkt Emil frá því ég man
eftir mér. Hjónin í Gröf vom ná-
grannar foreldra minna, þegar við
áttum heima á Flúðum í Hmna-
mannahreppi og með þeim tókst
góð vinátta þó aldursmunur væri
töluverður. Við fluttum til
Reylq'avíkur haustið 1937 en 1941
þegar stríðið geisaði úti í hinum
stóra heimi var reynt að koma sem
flestum Reykjavíkurbömum í sveit
vegna hugsanlegrar loftárásar-
hættu. Þá skrifaði mamma hjónun-
um í Gröf og bað þau að taka mig
sumarlangt þá ellefu ára gamla.
Svar þeirra var jákvætt og þetta
varð upphafíð að sjö sumra dvöl
minni í Gröf. Það má með sanni
segja að þau Grafarhjónin hafí alið
mig upp sem bam og ungling að
hálfu leyti. Ég kom í sveitina í
maíbyijun og var til septemberloka
og eitt haustið alveg fram í nóvem-
ber. — Ekki get ég óskað neinu
bami né unglingi betra hlutskiptis
en komast undir handaijaðar þeirra
hjóna og þar veit ég að ég mæli
fyrir munn þeirra fjölmörgu, sem
þar dvöldu sem böm og unglingar.
Dvöl mín hjá þeim hjónum er og
verður mér ógleymanleg og vinátta
mín við þau og böm þeirra hélt
áfram þó sumardvöl lyki og stendur
óhögguð fram á þennan dag.
Emil í Gröf var mikill og góður
húsbóndi og uppalandi. Hann skip-
aði aldrei heldur bað. Og þegar
sagt var: Ása mín, þú ert nú svo
létt á löppinni skrepptu nú og gerðu
þetta eða hitt — þá hljóp ég ekki
— ég flaug. — Minningamar
streyma fram — Emil syngjandi á
sláttuvélinni — Emil að spjalla við
vagnhestana, kjassa þá og þakka
þeim velunnið verk — Émil að kenna
mér að leggja á aktygi og spenna
fyrir vagn eða að útbúa okkur
krakkana í sunnudagsreiðtúrinn —
Emil að fara upp úr þurru með
kafla úr Pétri Gaut eða kvæðið eft-
ir Bjömsteme Bjömsson um hana
„Áshildi litlu frá Úfí, sem erfði ekki
silfur né gull“ og síðast en ekki
síst Emil að fara með heilu blaðsíð-
umar úr bókum Kiljans allt utan-
bókar — ég held ég kunni upphafið
að Vefaranum mikla frá Kasmír
síðan á þessum dögum.
Emil var svo víðlesinn og vel
heima í íslenskum bókmenntum að
það var unun að heyra hann ræða
um þær en Laxness dáði hann
umfram aðra rithöfunda og það var
áreiðanlega ekki algengt í þá daga
að íslenskur bóndi tæki ástfóstri
við ritverk hans. Emil og Rúna leið-
beindu mér við lestur góðra bóka —
mér var ekki bannað að lesa reyf-
ara heldur leidd í allan sannleika
um gæði bókanna í bókaskápnum
í stofunni og líka var mér leiðbeint
með gott og hreint málfar — það
má segja að uppeldi þeirra hélt
áfram í anda foreldra minna.
Emil og Rúna eru svo nátengd í
huga mínum að annað verður ekki
nefnt nema nafn hins fylgi með.
Emil var ákaflega vel ritfær mað-
ur, tilskrif hans um Hrunamanna-
hreppinn í Sunnlenskum byggðum
fínnst mér bera af í þeirri bók að
öðrum ólöstuðum. Þá var hann höf-
undur afmælisrits sem út kom á
hundrað ára afmæli Búnaðarfélags
Hrunamannahrepps sem var árið
1984. Hann átti einnig létt með að
slá á léttari strengi — mörg ár skrif-
uðust þeir á faðir minn og hann
og kenndi þar örugglega ýmissa
skemmtilegheita, þá samdi hann
leikþætti og gamanvísur. Sjálfur
var hann góður leikari og tók á
yngri árum mikinn þátt í leikstarf-
semi og annarri félagsstarfsemi í
hreppnum. Enn man ég eftir þegar
Hrunamenn léku Lénharð fógeta
og ég smástelpa sem þá átti heima
á Flúðum fékk að fara í leikhúsið.
Þar lék Emil Eystein Brandsson í
Mörk. í mínum huga var hann ekki
Emil í Gröf heldur glæsimennið
Eysteinn í grænum flauelisfötum
með fjaðrahatt. Engin leiksýning
hefur orðið mér eins minnisstæð.
Emil var formaður Ungmennafé-
lags Hrunamanna um margra ára
skeið og ég man enn bragðið af
sítróninu, sem hann gaf okkur
systkinunum, þegar hann kom og
var að taka til í samkomusalnum á
Flúðum eftir skemmtanir. Þannig
var Emil. Hugsunarsemi við böm
og þá sem minna máttu sín var
honum í blóð borin. Á næsta bæ
við Gröf í Hvammi bjuggu Helgi
Kjartansson frá Hruna, uppeldis-
bróðir Emils og Elín Guðjónsdóttir
frá Gröf, systir Rúnu. Eins og gef-
ur að skilja var mikill og góður
samgangur milli bæjanna og áttum
við krakkamir þar margar gleði-
stundir saman. Eitt sumarið var
ákveðið að fara í mikla skemmti-
ferð — fara langar leiðir í beijamó.
Tilhlökkunin var mikil en þegar sá
sæli sunnudagur rann upp sem fara
skyldi í ferðina var ég lasin og varð
að hýrast heima í rúmi. Vonbrigð-
unum er ekki hægt að lýsa. Við
Emil vomm ein heima þennan dag
og hann sem aldrei vann nein eld-
húsverk hitaði hana mér kakó og
færði mér ásamt nýrri bók að lesa.
Vonbrigðin hurfu eins og dögg fyr-
ir sólu en ég held að hann hafí
ekki þótt ganga neitt afskaplega
vel um eldhúsið.
Á efri ámm sínum tók Emil að
sér að mæla út jarðabætur hjá
bændum í Ámes- og Rangárvalla-
sýslum. Á þessum ferðum sínum
rakst hann á ýmsa gamla búshluti
sem ýmist lágu umhirðulausir eða
fólkið vissi ekki hvað það áti að
gera við. Þetta varð til þess að
Emil fór að safna þessum gömlu
hlutum og nú er í Gröf merkilegt
safn gamalla hluta og verkfæra,
sem er ómetanlegt ekki einungis
fyrir sveitina hans heldur alla sem
vilja halda til haga minningum um
liðna tímann. Þá gerði hann einnig
upp gamlar heyvinnuvélar og önnur
landbúnaðartæki og töluvert þess-
ara hluta mátti sjá á landbúnaðar-
sýningunni í Reiðhöllinni 1987. Og
þar var Emil líka sjálfur að sýna
þetta allt því hann safnaði ekki
bara hlutunum heldur vissi allt um
notkun þeirra og kunni oft sögur
tengdar þeim. Og nú er komið að
leiðarlokum. Og svo margt er ósagt.
En minningamar geymast í hug-
skotinu — þræddar upp eins og
perlur á bandi — dýrmætar og fal-
legar. Minningin um Emil tengist
ekki skuggum hins dimma vetrar
sem nú ríkir heldur vorbirtunni —
vorinu sem kemur að hugga eins
og segir í ljóðlínum uppáhalds-
skáldsins hans, sem ég hóf þessar
línur með. Ég þakka hveija þá stund
sem ég var samvistum við þennan
góða fóstra minn.
Ég votta vinkonu minni, Rúnu í
Gröf, og vinum mínum bömum
þeirra hjóna og þeirra skylduliði
dýpstu samúð okkar hjónanna og
bama okkar. Megi minningin um
bjarta ævidaga góðs og göfugs
manns létta þeim söknuðinn.
Blessuð sé minning Emils Ás-
geirssonar.
Ásgerður Ingimarsdóttir
Þegar mér bárust fréttir af and-
láti Emils í Gröf setti að mér djúpa
hryggð. Þó að árin væru orðin 81
átti hann mikið eftir og margt að
gefa samferðamönnum sínum.
Fjöldi afmælisdaga segir ekki allt
um aldur manna og þótt þeir væru
orðnir svo margir hjá Emil sáust
þess engin merki. Hann vann enn
af fullum krafti að áhugamálum
sínum, var með margt í deiglunni
og átti margt eftir ógert.
Emil Ásgeirsson fæddist 31.
mars 1907, sonur Mörtu Eiríks-
dóttur og Ásgeirs Sigurðssonar |
konsúls. Ungur kom hann að Hruna
og ólst upp hjá séra Kjartani Helga-
syni og Sigríði Jóhannesdóttur konu :
hans. Emil varð búfræðingur frá
bændaskólanum á Hvanneyri 1926.
Hann kvæntist eftirlifandi konu
sinni, Eyrúnu Guðjónsdóttur frá
Gröf, 22. júní 1930 og hófu þau
búskap í Gröf árið 1932. Eftirlif-
andi böm þeirra eru: Guðjón f.
1932, garðyrkjubóndi í Laxárhlíð.
Hann er kvæntur Sigríði Guð-
mundsdóttur og eiga þau 4 böm.
Guðrún f. 1941, garðyrkjubóndi í
Sunnuhlíð, gift Guðmundi Pálssyni
og eiga þau 3 böm. Yngst er Ás-
hildur, búsett í Kópavogi, gift Þor-
steini Jónssyni og eiga þau tvo syni.
Allt er þetta fólk miklum mannkost-
um búið. Dóttirin Sigríður Marta
f. 1936 dó í bamæsku árið 1943.
Emil bjó ásamt konu sinni í Gröf
í Hrunamannahreppi allar götur frá
1932. Búskapurinn var lengst af
blandaður, kýr, kindur og matjurta-
rækt. Emil var einn af brautryðj-
endum í garðyrkju hér á landi og
fékkst jafnt við útirækt og ræktun
í gróðurhúsum. Var hann um ára-
raðir í stjóm Sölufélags garðyrkju-
manna.
Segja ma að hugur Emils hafí
að miklu leyti staðið ofar því
brauðstriti sem bústörfin lögðu hon-
um á herðar. Frá æskuárum var
hann ákaflega fróðleiksfús og bók-
elskur, keypti margar góðar bækur.
Bækumar voru ekki keyptar til að
skreyta hillur, heldur las hann þær
og drakk í sig efni þeirra bundið
og óbundið. Mikið kunni hann af
ljóðum og lausu máli og fór gjama
með utanbókar við störf sín, böm-
um sínum, bamabömum og sam-
verkamönnum til fróðleiks og
skemmtunar.
Emil var ekki aðeins þiggjandi á
sviði ritaðs máls. Þegar ráðist var
í gerð ritsins Sunnlenskar byggðir
árið 1980 var leitað til Emils og
skrifaði hann 140 sfðna kafla um
Hrunamannahrepp í fyrstu bókina.
Er þessi bók vart minna notuð og
lesin-í Hrunamannahreppi en síma-
skráin. í tilefni af 100 ára afmæli
Búnaðarfélags Hrunamanna skrif-
aði Emil bók um sögu félagsins sem
gefin var út af félaginu árið 1984.
Fórst honum starf sagnfræðingsins
afar vel úr hendi og hefur bókin
að geyma stórmerkilegar heimildir
um_ atvinnusögu sveitarinnar.
Á æskudögum Emils var ung-
mennafélagshreyfingin í uppgangi
Og tók Emil virkan þátt í starfsemi
Ungmennafélags Hrunamanna.
Einn liður í starfsemi ungmennafé-
lagsins var leiklist. Leiksýningar
smáar og stórar voni færðar upp
af ýmsum tilefnum. Á sviði leiklist-
arinnar bar bókmenntaáhugi Emils
ávöxt. Jafnframt því að vera einn
besti leikari sveitarinnar á sinni tíð
féll það honum í skaut að leikstýra
flestum þeim leikritpm og leikþátt-
um sem færð voru upp. Lagði hann
fram krafta sína til þessarar starf-
semi af brennandi áhuga í áratugi.
Var þetta tímabil mikið blómaskeið
í sögu leiklistar í Hrunamanna-
hreppi.
Émil var síðar kallaður aftur til
þessara starfa árið 1965 þegar
hann setti upp leiksýningu byggða
á Áshildarmýrarsamþykktinni á
landsmóti ungmennafélaganna á
Laugarvatni. Leikið var utan dyra
í blíðskaparveðri og er sýningin
mörgum minnisstæð. Leikarar voru
flestir bændur úr Hrunamanna-
hreppi og var mikið þrekvirki að
safna saman mönnum til að æfa
og flytja jafn viðamikla sögusýn-
ingu um hábjargræðistímann. Eld-
móður Emils og einbeitni hreif
menn með.
Emil starfaði talsvert utan búsins
og frá 1961 gegndi hann þeim
ábyrgðarstörfum að mæla og taka
út jarðabætur. Fór hann í þessu
skyni um Árnes- og Rangárvalla-
sýslur og kom á flesta bæi. í þessu
starfí gafst honum gullið, tækifæri
til að stunda og hlúa að slnu helsta
áhugamáli, sem raunar var orðið
að fullu starfi hin síðari ár, en það
var söfnun gamalla muna. Emil
hafði lengi haldið til haga gömlum
munum sem misstu notagildi sitt á
heimili hans. í starfí úttektarmanns
rak á íjörur hans íjölmarga gamla
muni sem oftast voru falir fyrir lítið
eða ekkert. Voru munir þessir fljót-
lega orðnir að safni sem hann
geymdi fyrst í gamla bænum í Gröf
en eftir að hann hætti kúabúskap
breytti hann fjósinu í safnahús.
Safn þetta var ætíð öllum opið
þó að ekki væri það auglýst. Var
svo komið að hópar ferðamanna
lögðu þangað leið sína og sumir
fararstjórar_ höfðu þar fastan við-
komustað. Utilokað var að fá Emil
til að þiggja fé fyrir að sýna safn-
ið. Var það einkennandi í fari hans,
og raunar afkomenda hans einnig,
að erfítt var að fá hann til að taka
við greiðslu fyrir viðvik sem öðrum
þykir sjálfsagt að greitt sé fyrir.
Með aldrinum gerðist Emil stór-
tækari í þessari björgun á menning-
arverðmætum liðinna ára. Á síðustu
árum var hann byijaður að safna
gömlum dráttarvélum, jarðvinnslu-
tækjum og heyvinnuvélum frá þess-
ari öld. Fékk hann þessar vélar úr
ýmsum áttum, lét gera þær upp,
sandblása og málaði þær í uppruna-
legum litum. Fyrir aðeins mánuði
hafði hann uppi á fyrstu dráttarvél-
inni sem hann sjálfur eignaðist. Var
hún komin suður í Selvog, en Emil
hafði nýlega endurheimt hana.
Við Islendingar erum tiltölulega
fátækir af gömlum minjum. Mann-
virki og munir forfeðranna hafa
reynst forgengileg og miklar eyður
eru í þekkingu okkar á fomum at-
vinnuháttum. En sagan heldur
áfram og á hveiju ári er einhveiju
áhaldi eða tæki lagt í síðasta sinn.
Fáir hafa enn komið auga á þörfina
á að halda til haga þessum tækjum
sem eru svo mikilvægir hlekkir í
atvinnusögu íslenskra sveita. Þær
fá því flestar að ryðga niður í friði
nema þær sem Émil í Gröf kom
höndum yfír og standa nú eins og
nýjar á hlaðinu í Gröf.
Þessi vinna hans og allt hans
starf ber vott um næmt auga fyrir
varðveislu menningarverðmæta.
Ekki hefur Emil sótt fé í opinbera
sjóði starfí sínu til stuðnings en
byggt safn sitt upp með eigin hönd-
um og eldhug. Emil lagði með þess-
ari söfnun stóran skerf til menning-
arinnar í þessu landi komandi kyn-
slóðum til góðs. Verki sem þessu
verður aldrei lokið og því verður
að halda áfram.
Árið 1987 var Emil sæmdur ridd-
arakrossi fálkaorðunnar fyrir störf
sín að félags- og menningarmálum
og var hann manna best að þeirri
viðurkenningu kominn.
í hamingjusömu hjónabandi hef-
ur Emil verið í 58 ár. Hefur það
einkennst af hlýju og kærleika milli
þeirra hjóna. Þau hjón hafa borið
gæfu til að fylgjast með tveimur
af börnum sínum byggja upp bú
sín í túnjaðrinum og það þriðja er
ásamt fjölskyldu sinni tíður gestur
í Gröf. Bamabömin öll hafa haft
mikið að sækja til afa síns og hefur
hann óspart miðlað þeim af sagna-
og ljóðabrunni.
Emil var til síðasta dags mikið
glæsimenni og höfðinglegur í fasi.
Hann var vel greindur, átti auðvelt
með að setja sig inn í flókin mál-
efni, var rökfastur og rökfímur.
Skoðanir hans og orð vom ávallt
vel grunduð. Stutt var jafnan í
glettnina og hafði hann mjög næma
kímnigáfu. Yfírleitt var grínið góð-
legt en gat þó orðið beinskeytt ef
svo bar undir. Ég er þakklátur fyr-
ir að hafa kynnst Emil og fjölskyldu
hans. í ánægjulegum samskiptum
mínum við hann kom vel fram djúp-
stæð þekking hans á mönnum og
málefnum. Þessari þekkingu otaði
hánn ekki fram en augljóst var að
hún lá að baki hveiju orði og hverri
setningu. Andlegu atgervi sínu hélt
hann til síðustu stundar og verður
það ’að teljast mikil gæfa. Hann
kvaddi heiminn með reisn skömmu
eftir að hafa gengist undir vel