Morgunblaðið - 03.02.1989, Blaðsíða 2

;2 :e
MORGUNBLAÐIÐ, FÖKTUDAGUR 3. FEBRÚAR 1989
4
éUt
ÞAR VAR ATVEIZLA STOR,
ÞAR VAR ÓLGANDIBJÓR
Hákarl, hangikjöt og harðfiskur
morgun. Árni telur það ekki svo
vitlaust, en finnst annað ósenni-
legra. „Miklu tortryggilegri eru þau
ummæli hjá Jóni Árnasyni, að
þóndi ætti að halda öðrum bænd-
um úr byggðarlaginu veislu fyrsta
þorradag. í fyrsta lagi er það
tæknilega ógerlegt, að hver bóndi
í heilu byggðarlagi haldi öllum hin-
um veislu á sama degi. (...) í
öðru lagi er það með ólíkindum,
að engar aðrar spurnir væru af
slíkum árlegum fagnaði, sem ekki
gat verið innanhússmál hjá ein-
stökum fjölskyldum og heimilum.
Loks má spyrja, hversu mikil föng
menn hafi að jafnaði átt eftir um
miðjan vetur til að halda nágrönn-
um meiri háttar veislu og það svo
skömmu eftir jólamatarglaðning-
inn.“
Þrátt fyrir þetta „benda líkur til
þess, að einhver viðbúnaður hafi
verið til að fagna þorrakomu opin-
berlega allar götur frá landnáms-
öld og í heimahúsum frá því kristni
var lögtekin á íslandi. Lýsingar á
sjálfu athæfinu eru hinsvegar harla
fáskrúðuguar frá fyrri öldum og
reyndar fram undir vora daga.“ í
þeím heimildum sem til eru frá
fólki sem var fætt um miðja 19.
öld kemur fram að viðhöfn á þorra
hafi ekki verið „ýkja margbrotin
fremur en vonlegt er við íslenskar
aðstæður í dreifbýli. (...). Aðalat-
riðin eru ýmislegt tillæti í mat og
viss hlutverkaskipan í því sam-
bandi, ásamt dálítilli gamansemi."
Þorrablót endurvakin
„Hvernig svo sem þorrafagnaði
var háttað fyrstu þúsund ár ís-
landsbyggðar, er enginn vafi á
því, að nokkru eftir miðja 19. öld
á þorrahlaðborðinu í Naustinu.
verða talsverð umskipti í þeim efn-
um. Þá er aftur tekið að hafa
mannfagnað utan heimilis á nánd
við þorrakomu, og hann er kallaður
Þorrablót. Heldur fór þetta athæfi
þó leynt í fyrstu, en varð smám
saman opinbert."
„Fyrsta örugga heimildin um
þorrablót á íslandi utan einkaheim-
ilis er frá árinu 1867 ífundargerða-
bók Kvöldfélagsins . .Kvöldfé-
lagið var leynifélag með mjög
stranga þagnarskyldu og barst því
ekkert út um blótið, segir í bók
Árna.
.. það ber einnig að hafa í
huga, að á dögum Kvöldfélagsins
var enn ekki komið trúarbragða-
frelsi á íslandi. Það gerðist ekki
fyrr en með stjórnarskránni 5. jan-
úar 1874. Meinkristnir menn hefðu
því auðveldlega getað túlkað
Þorrablótin sem afguðadýrkun og
launblót eins og sfðar kom raunar
á daginn. Enda drukku menn ós-
part full ása og ásynja, eftir að
Þorrablót urðu opinber."
Skýrt opinberlega frá
þorrablóti
„Fyrsta samkvæmið á íslandi,
sem telja má þorrablót og sagt er
frá opinberlega, er haldið á Akur-
eyri 23. janúar þjóðhátíðarárið
1874.“ Aðeins átján dögum eftir
að konungur veitir íslendingum
trúfrelsi.
Frá þorrablóti sem haldið er á
Akureyri tæpum tuttugu árum
síðar segir m.a. í frétt í Stefni á
Akureyri: „Þar varátveizla stórþar
var ólgandi bjór, matur borinn á
borð í trogum og etið með sjálf-
skeiðingum en engir gaflar notað-
ir; var drukkið-fast, en engin urðu
veizluspjöll."
í kringum aldamótin fór að bera
á þorrablótum til sveita en á sama
tíma virðist sem áhugi fyrir þeim
hafi minnkað í kaupstöðunum,
enda fínna þar að herma eftir út-
lenskum siðum, en blóta þorra.
„Það leið hinsvegarekki á löngu,
uns aðfluttir kaupstaðarbúar úr
sama byggðarlagi reyndu að
mynda samtök og hittast á árleg-
um mótum. Þegar árið 1914 má í
febrúarmánuði sjá auglýst Vest-
firðingamót, Norðlingamót og
samsæf/Árnesinga og Rangæinga
á Hótel Reykjavík."
Átthagasamtök í Reykjavík voru
iðin við að standa fyrir ýmsum
skemmtunum í Reykjavík á fjórða
og fimmta áratugnum. íbúum
borgarinnar fjölgar einmitt mjög á
þessum árum, en þegar líða tekur
á fimmta áratuginn tekur áhugi
fólks á þessum skemmtunum að
dofna.
Þorramatur
„Kringum 1950 er sem einskon-
ar þreytu taki að gæta hjá átthaga-
félögunum og árshátíðir þeirra eru
verr sóttar en áður.“ Segir í bók
Árna. Félögin standa þó ekki ráða-
laus. Árið 1951 ...er að venju
auglýst Árnesingamót, en nú
bregðurtil þeirrar nýlundu að fram
er tekið ítilkynningunni, að „hangi-
kjöt og annar íslenzkur matur"
verði á borðum." Þrátt fyrir þetta
er ekki mikið líf á þorrablótum í
Reykjavík framan af sjötta áratugn-
um. Árnesingafélagið heldur samt
áfram að nota þetta orðalag í
sínum auglýsingum. „Þeir sem
næstir auglýsa þvílíkan matseðil
eru árið 1956 Snæfellingar,
ísienskir réttir á borðjm, árið 1957
Breiðfirðingar, hangikjöt — há-
Morgunblaðið/Bjami
karl,“ og svo framvegis „og loks
Árnesingar, íslenskur þorrablóts-
matur.
„Á bak við þetta síðasta orð
grillir raunar í eitt best heppnaða
viðskiptabragð í sögu íslenskra
matsöluhúsa. Hálfum mánuði áður
hafði veitingahúsið Naustvið Vest-
urgötu í Reykjavík nefnilega byrjað
að bjóða gestum sínum þorramat
í trogum.“ Hugmyndin er fengin
úr auglýsingum átthagafélaganna
og einnig segist veitingamaðurinn
hafa heyrt fólk kvarta yfir því að
geta ekki fengið þennan mat nema
sækja þorrablót.
„í trogunum, sem smíðuð voru
eftir fyrirmynd úr Þjóðminjasafn-
inu, voru m.a. súrsvið, lundabagg-
ar, hangikjöt, súrsaðir hrútspung-
ar, hákarl, bringukollar, glóðarbak-
aðar flatkökur, rúgbrauð með
smjöri: allt óskammtað." Árangur-
inn lét ekki á sér standa hjá þeim
í Naustinu, enda eru þeir ennþá
að. Aðrir veitingamenn fylgdu
síðan í kjölfarið. (...) Það má
óhikað fullyrða, að þetta framtak
hafi hrundið af stað nýrri skriðu
þorrablóta, sem enn er á fullri
ferð."
Hann er því ekki eldri siðurinn
sá, „þótt hafa (verði) fyrir satt, að
sumir a.m.k. hafi um allar aldir
boðið Þorra velkominn, hvort held-
ur sem það var gert með ótta-
blandinni virðingu eða gleðskap
og gamanmálum." Þeir sem ekki
eru svo heppnir að eiga þess kost
að komast á opinber þorrablót,
geta nýtt sér þjónustu þeirra versl-
ana og veitingahúsa sem selja
þorramat og annaðhvort snætt á
staðnum eða farið með matinn
heim og blótað þorra á laun.
Samantekt: Margrét Elísabet
Ólafsdóttir.
Þjónarnir í
Naustinu
skilja hvítu
skyrturnar
eftir heima
á þorr-
anum.
ánaðar-
heitið þorri kemur fyrst fyrir á
nokkrum stöðum í rímhandritinu
(...), með hendi frá lokum 12.
aldar. Þar er ýmist verið að til-
greina, hvenær miður vetur komi
og föstugangur skuli hefjast eða
hvernig þorri samsvari þeim tíma,
þegar sól gengur fyrir vatnsbera-
merki. Sömuleiðis er þar upplýst,
að þorri komi á föstudegi."
„Tilvist orðsins þorrablót bendir
eindregið í þá átt, að efnt hafi ver-
ið til mannfagnaðar eða samkomu-
halds með þessu nafni fyrir daga
kristins dóms á íslandi. (...) Ein-
sýnt virðist því, að mannfagnaður
með þessu heiti hafi áður verið til
og minning um hann lifað. Sú
minning er hinsvegar orðin harla
brengluð og óljós,(. . .).
Óvísara er, hvort sú samkoma
dró einvörðungu nafn af upphafi
mánaðarins, þegar hún var haldin,
eða hvort Þorri var um leið per-
sónugervingur þessa mánaðar og
þar með vættur, sem naut dýrkun-
ar. Þar sem leifum Þorradýrkunar
virðist enn bregða fyrir á Islandi
sjö öldum eftir kristnitöku, hlýtur
það að teljast bending um vættar-
dýrkun. Jafnframt verður að álykta,
að sú heiðni hafi seint verið afnum-
in með öltu (...).
Það verður því að hafa fyrir satt,
að sumir a.m.k. hafi um allar aldir
boðið Þorra velkominn, hvort held-
ur sem það var gert með ótta-
blandinni virðingu eða gleðskap
og gamanmálum."
Veislur á þorra
í þjóðsögum Jóns Árnasonar er
m.a. greint frá því að menn hafi
átt að hoppa naktir á öðrum fæti
í kringum baeinn á bóndadags-
<
1
\j
(
(