Morgunblaðið - 26.08.1989, Blaðsíða 4

áhorfandanum tækifæri til eigin
túlkana. „Fjögur orð — §ögur lýs-
ingar“ er engin undantekning. Þessi
fjögur orð eru „adjective", lýsingar-
orð á íslensku. Þannig er búið að
skilgreina hvaða orð þetta eru. Þau
eru í nokkrum litum og litimir fá
enga huglæga möguleika, því þeir
em skilgreindir við það sama, sem
lýsingarorð. Litir em á öllum tungu-
málum lýsingarorð. Þannig vísa
orðin í ákveðna merkingu og litur-
inn einnig. Listaverkið gengur upp
líkt og jafna — listræn jafna. Enn
einu sinni merkja áhorfendur að
listamaðurinn er lítt sjáanlegur í
verkinu, hann stendur utan við það
sem hugmyndasmiður. Og hug-
myndin er einnig fýrirferðamikil í
verki Richard Long sem gerði
hringverkið á miðju gólfi Kjarvals-
staða. Richard Long er tengdur
konseptlist og land art og hefur
ferðast víða, en náttúran er hans
hráefni. í þessu tiltekna verki ákvað
hann í upphafi að draga hring á
kort, síðan gekk hann eftir þessum
hring og safnaði því grjóti sem síðan
var raðað upp í hring í viðkomandi
safni. Verkið er formrænt, fagur-
fræðilega sterkt en megininntakið
liggur í söfnuninni, vitnisburði sem
ferli listamannsins í náttúmnni og
hugmyndinni sem liggur til grund-
malistans Donald Judd koma fram
skýr tengsl við hugmyndir Andy
Warhol. I takt við hann og reyndar
ennfremur listamenn á borð við
Frank Stella, sem einnig á verk á
sýningunni á Kjarvalsstöðum og
Art Reinholdt, undirstrikar Judd að
listaverkið verði að vera án sjálfs-
ævisögulegra tilvísana, afmáð til-
finningum listamannsins og það
eigi að standa og falla með sínum
byggingarfræðilegu eindum. Verkið
er kassi úr stáli og plexigleri, sem
framleiddur er í verksmiðju og vitn-
ar á engan hátt um persónulega
nálægð listamannsins. Hann er ein-
vörðungu það sem efnið og formið
býður upp á; konkretpóesía. Hug-
myndalegar forsendur verka mini-
malistanna byggjast umfram allt á
nýjum hugmyndum um rýmið og
tengsl þess við listhlutinn. Fram að
þeim tíma hafði ávallt verið afger-
andi aðgreining á milli listhlutar-
ins/skúlptúrsins, og áhorfandans,
sem undirstrikuð var með stöpli
höggmyndarinnar. Skúlptúrinn
hafði, eða átti sitt rými andspænis
rými áhorfandans. I framhaldi af
verkum Reinholdt og Stella þróa
minimalistarnir nýjar og frumlegar
hugmyndir um sameiginlegt tilvist-
arrými listaverksins og áhorfand-
ans, sem hvort tveggja þróast sam-
eiginlega. Kemur þetta skýrt fram
Vegna metaðsóknar
hefur verið ákveðið að
framlengja sýninguna
Alþjóðleg nútímalist
fram til 10. september
nk.
í verki á sýningunni eftir Carl
Andre, sem samanstendur af tutt-
ugu og einni koparplötu sem raðað
er á gólfið í tvær mismunandi rað-
ir, með einu plötubili á milli. Hér
er enginn stöpull, heldur er verkið
sett beint á gólfið, beint í samband
við áhorfendur, sem eiga að ganga
inn á milli platnanna. Verkið er
eðlilegur hluti af umhverfinu og
deilir rýminu með áhorfandanum.
Vitsmunalegar forsendur verksins
eru enn skýrari í listsköpun kons-
eptlistamannanna, líkt og kemur
fram í verki Joseph Kosuth; „Fjögur
orð, fjögur lýsingarorð". Það sem
einkennt hefur hvað mest listsköp-
un Kosuth og annarra konseptlista-
manna er að verkið verður að skil-
greina sig sjálft. Það eiga ekki að
vera nokkrir lausir endar sem gefa
vallar. Og víst er að hugmyndir að
baki þessara verka standa framar
en tjáning og tilfinningaleg útrás.
Verkin eru úthugsuð og almennur
listunnandi þarf vissulega aðstoð
við að komast inn að kjarna verks-
ins. Tony Cragg, heimsfrægur lista-
maður og vinningshafi „Gullna
Ijónsins" í Feneyjum 1988, raðar
upp alls kyns dóti úr tré — skápum,
hillum, trébútum, kössum, herða-
trjám — í form sem myndar S.
Verkið heitir „S“. Grunnhugmyndin
hjá Cragg er, að við skynjun og
upplifun áhorfandans myndbreytist
verkið í huga hans og verði umfram
allt formið S, sem rís hægt í gegn-
um verkið. Áhorfandinn er neyddur
til að lesa sig gegnum verkið og
meta fyrst og fremst heildaráhrifin.
Sérhver eining; herðatré, kökukefli,
kassi o.s.frv., sem augu áhorfand-
ans steyta á við fyrstu sýn hvarfast
inn í heildarmyndina. Hin tvíræða
afstaða Tony Cragg til hlutarins,
sem hluts eða sem hluta af stærra
samhengi, tengir hann óneitanlega
við frönsku ný-realistana, listamenn
á borð við Armand og Spoerri, sem
ályktuðu í neo-dadaískum anda, að
listamannsins væri ekki að skapa
listhluti í hefðbundnum skilningi,
þ.e.a.s. að finna hann upp og búa
hann til, heldur væri hlutverk hans
einfaldlega að taka notaða hluti eða
samsafn hluta af okkar næsta um-
Gilberto
Zorio, 1978
Ibyijun sjöunda áratugarins
urðu grundvallarþreytingar
hvað varðar viðhorf lista-
manna til listsköpunar.
Fram að þeim tíma hafði sú
hefði verið ríkjandi sem
sagði að Iistamaðurinn væri hin eina
sanna forsenda listaverksins, sem
lýsti fyrst og fremst tilfinningum
og tjáningarmætti hans. Áhorfend-
ur lásu út úr formum eða formleys-
um, pensilstrokum og efnisáferð,
geðhrif og tilfinningaflæði lista-
mannsins. Listin var huglæg, sjálf-
sprottin og óútreiknanleg. Ánd-
spænis slíkum verkum jókst hlut-
verk áhorfandans, sem í lestri
sínum og upplifun var sagður fram-
lengja og ljúka verkinu í huga sér.
Verkin voru falleg og ljót, hrífandi
og átakanleg.
Sýningin Alþjóðleg nútímalist,
sem nú stendur yfir á Kjarvalsstöð-
um, sýnir vel það rof sem varð á
hefðbundnum hugmyndum um
listaverk og listsköpun fyrir um
þijátíu árum, þegar popplistamenn
líkt og Andy Warhoi komu fram á
sjónarsviðið og boðuðu að listamað-
urinn væri ekki lengur fær um að
skapa, heldur ætti hann einfaldlega
að „endurskapa“ það sem þegar
væri til. Sagan, menningin og þjóð-
félagið hefðu tekið fram fyrir hend-
ur á hinum skapandi listamanni.
Listaverkið átti því að vera óper-
sónulegt og samsamast hinu nýja
fjölmiðla- og neyslusamfélagi. Andy
Warhol valdi því að endurgera
myndir af þekktum neysluvamingi;
þvottaefni, gosdrykkjaflöskum,
þekktu fólki sem birtist almenningi
sem hver annar neysluvamingur,
og súpudósum, sem sjá má á sýn-
ingunni á Kjarvalsstöðum, þar sem
persónulegt handbragð og tilfinn-
ingaleg nálægð listamannsins er
víðs ijarri. Hann gaf meira að segja
út yfírlýsingar þess efnis, að hann
framkvæmdi ekki myndir sínar
sjálfur, heldur væri hann með að-
stoðarmenn, sem mótuðu og prent-
uðu myndverkin. Þessi kalda af-
staða til listsköpunarstarfsins þótt
hæfa vel ópersónulegu massaþjóð-
félagi samtímans, þar sem einstakl-
ingurinn var fírrtur öllum sérein-
kennum og aðeins hluti af nýju ein-
litu samfélagi. Þessi upprunalegi
og skapandi listamaður var hér með
dauður. Listin gat ekki orðið sönn
hugsuðu menn um miðjan sjöunda
áratuginn. En listin og sköpunar-
hugtakið var og er stórbrotnara og
margflóknara en menn gátu gert
sér grein fyrir og á næsta áratug
verður nánast sprenging á listhug-
myndum. Alls kyns listhópar
merkja sér leið í sögunni og stærri
listhreyfingar ná heimsathygli, eins
og t.d. minimalistarnir, konseptlist-
in og arte povera. I verkum mini-
hverfi og stilla þeim upp sem lista-
verkum. Þannig var það, sem Spo-
erri lagði á borð og mataðist ásamt
kunningjum sínum. Að máltíð lok-
inni úðaði hann lími yfír allt og
festi þannig minninguna um þessa
stund í listaverki. I staðinn fyrir
að mála mynd af viðkomandi matar-
leyfum, diskum og hnífapörum,
varð borðbúnaðurinn og matarleyf-
arnar sjálft listaverkið. Armand
sturtaði hins vegar úr ruslakörfu
sinni ofan í sérhannaðan plexigler-
kassa og setti upp á vegg sem lista-
verk. Spumingin var ekki hvort við-
komandi var fallegt eða ljótt, sterkt
eða veikt, heldur var þetta fmmleg-
ur viðauki við listhugtakið. Décol-
lages eða sundurklippur Vostell em
vinnsla í þessum anda. Arte povera
listamennirnir tóku að sér að vinna
úr og þróa hugmyndir neo-dadaist-
anna og nýrealistanna frönsku, með
séráherslu á fagurfræðilegt gildi
hlutarins eða öllu heldur félags-
fagurfræðilegt giidi þeirra. Þeir
vildu m.a. meina að framsækin list
síðastliðna áratugi, dada og ný-
raunsæi hafi verið meðtekið á röng-
um forsendum. Að hefðbundinn list-
unnandi hafi ávallt getað komið
þessum listaverkum fyrir í sínu
hefðbundna flokkunarkerfi því efni
þeirra og umbúnaður var hefð-
bundinn. Þannig ætti listunnandinn
auðveldar með að sætta sig við
heysátu, sem væri steypt í brons
heldur en raunveralega heysátur
eða önnur listaverk, gerð úr auvirði-
legum efnum. Samkvæmt arte po-
vera áttu forgengileg efni litla
möguleika á því að öðlast ný form-
ræn efnislíf hjá venjubundnum Iist-
neytendum. Mario Merz er vafalítið
þekktasti arte povera listamaðurinn
í dag. Eftir hann er verk sem er
heysáta í stól með neonljósi. Er
þetta gott dæmi um listaverk arte
povera sem kemur áhorfendum ekki
upp með að horfa í gegnum verkið.
Það er ekki táknrænt, heldu „fagur-
fræðilegt“ með nýjum formerkjum.
Stjarna Zorio er kannski ennþá
dæmigerðari fyrir listviðhorf arte
povera. Þetta er stjarna þar sem
tveir armar hennar eru settir í sýru,
sem smám saman munu breyta
henni og tæra uns hún hverfur.
Þetta listaverk er því erfitt að skil-'
greina sem fjárfestingu og afurð
listmarkaðarins. Og víst er, að þetta
verk er eitt af fáum, sem sleppur
undan menningunni með tíð og tíma
í bókstaflegri merkingu. En einmitt
slíkar hugrenningar, hvernig hægt
sé að komast undan menningunni,
sem sogað hefur til sín alls kyns
framandi hluti, sem nefndir hafa
verið list, hafa verið áberandi hjá
flestum framsæknum listamönnum
þessarar aldar. Sýningin Alþjóðleg
nútímalist á Kjarvalsstöðum er
vissulega engin heildarúttekt á list
síðastliðinna áratuga, heldur era
nokkrir þættir hennar teknir hér
út, og þeir skoðaðir í samhengi. í
raun gæti yfirskrift sýningarinnar
allt eins verið „Innsýn í Post Mod-
ernisman", eða „Listhugmyndir"
eða jafnvel „Dauði höfundarins",
því víst er, að það sem gengur líkt
og rauður þráður gegnum þessa
sýningu og tengir saman þessi lista-
verk framar öðru, er fjarlægð höf-
undarins. Höfundamir eru lítt sem
ekkert sjáanlegir í verkum sínum
og varla nokkur þeirra byggir á
tjáningu eða tilfínningalegum
og/eða fagurfræðilegum forsendum
í hefðbundnum skilningi. Þetta
kemur þó á engan hátt í veg fyrir
að áhorfandinn geti notið verkanna
fagurfræðilega eða tilfinningalega.
Við getum því sagt, að þetta sé í
flestum tilfellum „óbein sköpun“
svo notað sé hugtak sem einkennir
hvað mest post modernisma-
umræðuna. Það er oft sagt um
poppið, minimalismann, konseptið
og arte povera, sem þrátt fyrir allt
eru afar ólíkar liststefnur, að það
sé vitsmunalegi þráðurinn í Iista-
sögu síðastliðinna áratuga, and-
spænis hinu nýja expressioníska
málverki, ,sem vafalítið hefur þó
verið mun fyrirferðarmeira.
Gunnar B. Kvaran