Morgunblaðið - 04.11.1989, Blaðsíða 12

12
■ ; ,
- MORGUNBtAÐlD' LAUGARDAGUR' 4. NOYBMBER -t989 -
4
Þér megið ekki gifitast,
þér hafíð of þrönga grind
Rætt við Steinunni Guðmundsdóttur fyrrum ljósmóður sem á hundrað ára afmæli í dag
Veturinn fer senn að grípa helj-
artökum bleika móana og túnin,
sem enn halda dauðahaldi í síðasta
gróður haustsins. Vegurinn til
Hólmavíkur er holóttur og blautur
en það er kominn snjór niður í
miðjar hlíðar Vatnsnessins og
Strandaljöliin eru nærri alhvít.
Undir hlíðum þeirra íjalla fæddist
fyrir réttum hundrað árum Stein-
unn Guðmundsdóttir sem ég er
nú á leið til að heimsækja.
„Ég er fædd og uppalin á Dröng-
um, næstnyrsta bæ í Strandasýslu.
Frá Dröngum er nær tveggja tíma
gangur til næsta bæjar,“ segir Stein-
unn við mig þegar við tökum tal
saman á sjúkrahúsinu á Hólmavík
þar sem hún hefur dvalið hátt á
fjórða ár. „ Foreldrar mínir voru
Guðmundur Pétursson bóndi og kona
hans, Anna Jakobína Eiríksdóttir.
Ég var elst ijögurra barna þeirra.
Móðurætt mín er úr Húnavatnssýslu
en föðurættin m.a. úr Þingeyjar-
sýslu. Ég ólst upp í torfbæ með timb-
urstöfnum. Baðstofan var uppi á lofti
og rúm í röðum meðfram veggjum.
Það voru alltaf lesnir húslestrar
heima á hveijum einasta degi og
sungið til lesturs. Ég sat þá gjarnan
í fangi föður míns og hann lét mig
fylgjast með á bókinni, Ég lærði
þannig mörg vers og hafði íjarska
mikla biessun af því. Eitt sinn eftir
lestur opnaði ég bænakver sem jafn-
an var lesið úr og sá þar að Hallgrím-
ur Pétursson hafði átt dóttur sem
hét Steinunn eins og ég. Passíusálm-
ana hafði ég svo að segja drukkið í
mig með móðurmjólkinni en nú bætti
ég við sálmunum sem Hallgrímur
hafði ort í minningu þessaraf dóttur
sinnar.
í rökkrinu þegar fólkið lagði sig
kallaði amma á okkur börnin og við
komum alltaf strax þó við værum
að fara í skollaleik eða þess háttar.
„Komiði nú geyin mín,“ sagði hún
og við settumst hvert í sitt sæti í
kringum hana og svo lét hún okkur
byija á að signa okkur og kenndi
okkur svo bænir og vers. Hún bætti
við einu og einu og hlýddi okkur
yfir svo við týndum engu niður. Þetta
voru líka blessunarríkar stundir. Ég
man að ég sat á kistli bak við lofts-
gatið við rúmið hennar ömmu og
horfði út um gluggann og hugsaði
um það sem hún hafði farið með
fyrir okkur.
Þó Drangar væru afskekktir þá
var þar aldrei sultur í búi. Við lifðum
á sjófangi, fuglum, eggjum og svo
voru þijár kýr í fjósi og talsvert
margt fé. Foreldrar mínir komust
því vel af á þeirra tíma mælikvarða
enda eru Drangar hlunninajörð, bæði
dúntekja og fjarska mikill reki. Þau
áttu þó ekki jörðina, hún var kirkju-
jörð og lá undir Vatnsfjörð. Pabbi
fór á hveiju einasta sumri með land-
skuld vestur yfir jökul, 12 pund af
hreinsuðum dúni, ég fékk að fara
með honum í slíka ferð þegar ég var
á sextánda ári. Sextán ára gömul fór
ég á Kvennaskólann á Blönduósi.
Ég var snemma látin fara að sauma
enda voru til tvær saumavélar heima.
Ég var náttúrlega ung og óþroskuð
þegar ég fór í skólann, en ég hafði
samt mikið gott af þeirri dvöl. Ég
gleymi aldrei þeirri hrifningu þegar
ég heyrði þar fyrst spilað á orgel.
Seinna keypti pabbi orgel fyrir okkur
systkinin og fékk konu til að kenna
okkur. Þegar ég fór að heiman fylgdi
orgelið mér og ég hafði mikið gaman
af að spila á það og syngja með.
Þegar ég var ung í Reykjavík tók
ég nokkra söngtíma hjá Sigfúsi Ein-
arssyni tónskáldi af því mig langaði
alltaf til að syngja.
Þegar ég var í kvennaskólanum
sváfu námsmeyjar á stóru svefnlofti
en kennarar voru á litla loftinu sem
kallað var. Þegar ég var í skólanum
voru námsmeyjar 40 talsins og vegna
þrengsla var ég látin sofa á litla loft-
inu ásamt frænku minni. Hún var
svo fátæk að hún átti ekki neitt til
að sofa við. Ég leyfði henni þvi að
sofa hjá mér. A skólanum eignaðist
ég margar vinstúlkur sem ég hélt
tryggð við, en þær eru nú allar dán-
ar. Löngu seinna brann gamli skólinn
minn. Nóttina sem hann brann
dreymdi mig að ég sæi skelfingu
lostnar skólastúlkur vera að reyna
að bera út úr skólanum koffortin sín
í feiknarlega mikilli birtu. Ég vakn-
aði og svaf ekki meira þá nótt. Um
morguninn sagði ég fólkinu heima
drauminn. Nokkru seinna barst okk-
ur fregn af brunanum en það fylgdi
ekki með hvort mannbjörg hefði orð-
ið. Það frétti ég því miður ekki fyrr
en talsvert seinna.
Ég var aðeins einn vetur á kvenna-
skólanum, hafði ekki ráð á lengra
námi. Eftir það vann ég heima hjá
foreldrum mínum þar til að ég var
rúmlega tvítug. Þá barst mér eitt
sinn bréf frá prestinum þar sem hann
fór þess á leit við mig að ég færi
suður til þess að læra ljósmóður-
fræði svo éggæti tekið við ljósmóður-
störfum í Árneshreppi. Mér fannst
þetta koma einsog kall frá guði. Ég
hafði alltaf haft í mér hneigð til þess
að hjúkra. Ung heyrði ég lesið í blaði
um Florence Nightingale og hjúkr-
unarstörf hennar og þá man ég að
ég sagði: „Ég vildi óska að ég gæti
unnið seinna við hjúkrun.“ Ég gegndi
þessu kalli og fór suður til þess að
læra. En áður en ég byijaði var ég
vetur í Reykjavík, ætlaði m.a. að
læra að sauma jakka. Ég hafði þeg-
ar lært að sauma buxur og vesti
fyrir norðan og vildi ekki að eyða
tíma í að læra það aftur. Vinstúlka
mín vann þá á saumaverkstæði í
Reykjavík og hún smúlaði mér inn í
jakkafatasauminn. En einn góðan
veðurdag kom yfirmaðurinn og sá
að það var komin ný stúlka í jakka-
fatasauminn. Ég mátti gera svo vel
að hætta eða byija á byijuninni. Ég
hætti við saumaskapinn. Þetta varð
til þess að ég fór í vist til nafnkunnr-
ar konu, Guðrúnar Björnsdóttur
prestekkju, sem bjó í Þingholtsstræti
16. Hún átti þá sæti í bæjarstjórn
og var fjarska mikið inni í stjórn-
málum. Hún var eitthvað veik, aum-
ingja konan, og hafði þá legið nokk-
uð lengi í rúminu. Mér er minnis-
Steinunn Guðinundsdóttir
Steinunn Guðmundsdóttir á
yngri árum.
Steinunn Guðmundsdóttir og Jón Lýðsson.
stætt að til hennar kom oft unglings-
piltur, Þorsteinn Gíslason seinna rit-
stjóri. Þau töluðu alltaf um stjórn-
mál, það þótti mér merkilegt.
Það var enginn leikur að vera í
vist þá. Mér voru ætluð margvísleg
störf m.a. að leggja í fjóra ofna á
hveijum morgni. Ég var ekki vön
kolaofnum og fannst þeir erfiðir við-
fangs. Á heimilinu var líka fátæk
stúlka sem hafði nýlega eignast bapn
og Guðrún hafði lofað að vera. Ég
þurfti að þvo af henni og barninu
og strauja. Guðrún ætlaði mér nokk-
uð mikið að gera en mér ofbauð þó
þegar hún sagði mér að það væri
oki af þvotti í kjallaranum sem
lyrfti að þvo. „Ég geri ekki meira
en koma í verk því sem ég þarf nauð-
synlega að gera,“ svaraði ég. „Það
hefur verið venjan hér að vinnukon-
urnar fari á fætur um miðjar nætur
þegar þarf að þvo þvott,“ sagði Guð-
rún þá. Ég hafði vanist mikili vinnu
heima en ekki slíkri vitleysu að ætla
fólki að fara á fætur um miðjar
nætur og vinna svo allan daginn að
auki. Ég þvoði aldrei þennan þvott
en ég fékk heldur ekki 5 krónurnar
O/V ára afmæli. Nk. mánu-
O U dag, 6. nóv., verður áttræð
Halldóra Guðjónsdóttir, Suður-
vangi 2, Hafnarf. Maður hennar
var Jóhann Vilhjálmsson, vörubif-
reiðastjóri, sem látinn er fyrir
nokkrum árum. Halldóra tekur á
móti gestum í safnaðarheimili
Víðistaðakirkju kl. 15-19 ásunnud.
f7A ára afmæli. í dag, 4.
I v/ nóvember, verður sjö-
tugur Árni Ólafsson, skrif-
stofustjóri, Birkiteig 4,
Keflavík. Hann og kona
hans, Ragnhiidur Ólafsdóttir
frá Látrum í Aðalvík, eru
stödd í Flórída.
Hf \ ára afmæli. í dag, 4.
• U nóvember, verður sjö-
tug Þóra H. Jónsdóttir,
Dragavegi 11, Reykjavík.
Hún tekur á móti gestum á
heimili sínu í dag eftir kl. 16.
PA ára afmæli. í dag, 4.
DU nóvember,.er sextugur
Agnar Hallvarðsson,
Klausturhvammi 15, Hafn-
arfirði. Hann og eiginkona
hans, Magnúsína Ólafsdóttir,
taka á móti gestum á heimili
sínu milli kl. 17 og 19 í dag.
landlæknir hafði tíma vissa daga
fyrir okkur ljósmæðranemana þrett-
án og svo gengum við nemarnir með
Ijósmæðrunum í hús. Þá voru þijár
starfandi ljósmæður í Reykjavík.
Þórunn Björnsdóttir hét sú elsta og
með henni gengu fimm nemar, ég
var einn af þeim. Ég fékk að vera
við þrettán fæðingar á námstímanum
og gekk svo til sængurkvennanna á
eftir. Það voru ekki of margar fæð-
ingar sem hver nemi fékk. Eftir próf-
ið þurfti ég að bíða svolítinn tíma
eftir skipsferð norður. Ég bað þá
Þórunni að lofa mér að vera með sér
þangað til ég færi. Ég man eftir einni
fæðingu frá þeim tíma, aðfaranótt
skírdags árið 1913. Hjónum sem
bjuggu á horni Aðalstrætis og Vest-
urgötu var að fæðast þarna barn.
Maðurinn var eini starfandi kafarinn
hér á landi þá og hann var einnig
næturvörður í Reykjavík. Það var
alltaf til siðs þá að búa upp rúm og
færa konuna svo á milli rúma. Mað-
urinn var heima og Þórunn sagði við
hann: „Fyrst þú ert heima núna þá
held ég sé best að láta þig hafa það
að bera konuna þína á milli rúm-
anna.“ Þegar hún sá hann taka kon-
una upp varð henni að orði: „Þér
ferst líklega hönduglegar vinnan við
næturvörsluna." Hún gat haft það
til að vera gamansöm hún Þórunn.
Löngu seinna þegar ég var komin í
kristilegan félagsskap þá sat ég eitt
sinn við borð með þremur konum í
Vatnaskógi og þá barst talið að ljós-
móðurstörfum mínum. Ég sagði þá
þessa sögu en þá vildi svo einkenni^
lega til að ein kvennanna yár ein-i
mitt barnið sem fæddist þessa
skírdagsnótt.
sem Guðrún hafði sagst ætla að
borga mér. Dóttir hennar bauð mér
hins vegar að læra hjá sér dönsku
sem ég þáði.
Seinna fór ég á matreiðslunám-
skeið á Hótel Skjaldbreið. Eitt sinn
var ég um morguntíma að koma
þaðan og hafði kastað yfir mig sjali.
Þá mæti ég allt í einu uppáhalds-
skáldinu minu, honum Steingrími
Thorsteinssyni. Hann bjó víst eiri-
hvers staðar nærri Skjaldbreið. Ég
get enn hlegið að sjálfri mér þegar
ég mætti honum þarna. Ég stansaði
og stóð eins og þvara og glápti á
hann hugfangin. Svona var ég mikið
flón þá. Ég sá líka Matthías Joch-
umsson. Ég kom ljómandi í framan
of seint í matinn þar sem ég dvaldi
og sagði við tvo stúdenta sem voru
þar kostgangarar: „Nú sá ég mann
sem mér þótti varið í að sjá.“ Þeir
sögðu: „Það, hefur verið Matthías."
Þeir vissu að hann var staddur í
bænum. „Var hann ekki raulandi,"
sögðu þeir. „Jú, það var hann ein-
mitt,“ svaraði ég.
Ljósmæðranáminu var þannig
háttað að Guðmundur Björnsson
Eftir að ég kom heim þurfti'ég
að fara víða vegna minna starfa. Ég
tók á móti fyrsta barninu í Stóru-
Ávík. Þar vap þá þríþýít og bjó þar
frændfólk rríitt. Allar húsfreyjuí-nar
þar áttu von á barni um sama leyti.
Fæðing fyrsta/ barnsins gekk illa.
Ég sá fljótlega að sækja þyrfti lækni.
Þegar ég fór að tala um það sagði
maður konunnar: „Maður var nú að
vonast til að þess þyrfti ekki þar sem
komin er nýlærð ljósmóðir." „Það var
nú ekki svo mikið sem við lærðum,"
sagði ég. Pabba hans, fullorðnum
manni, fannst sjálfsagt að gerð yrði
tilraun til þess að sækja lækninn.
Veður var mjög slæmt, illfær sjór
og vont að fara á landi líka. En guð
heyrði bænir mínar og gaf að það
lægði sjóinn svo hægt var að fara á
mótorbát með Magnús Pétursson
lækni frá Hólmavík að Gjögri. Hann
tók svo barnið með töngum og allt
gekk vel.
En ég var búinn hlynna að minni
fyrstu sængurkonu hér nyrðra áður
en þetta var. Meðan ég var að bíða
eftir fæðingunum í Stóru-Ávík var
komið til mín og mér sagt að „Gunna
aumingi" væri búin að eignast barn
og ég beðin að koma. Hún var mátt-
laus að neðan og fáviti en einhver
karlmaður hafði notað sér hana
samt. Þeir sem sýsluðu um hana
sögðust ekki hafa vitað að hún ætti
von á barni. Það var ömurlegt að
koma að rúminu hennar fyrst. Það
var svo drullugt og andstyggilegt
rúmið sem þessi aumingi hafði að
mér varð að orði: „Ég er viss um
að almennilegt fólk hefði ekki einu
sinni svona lélegt undir tíkunum
sínum.“ Það komst aldrei upp hvaða
maður átti þetta barn en það fékk
gott fóstur og eignaðist seinna
marga og mannvænlega afkomend-
Ég tók á móti mörgum börnum í
mínu ljósmóðurstarfi þó oft kæmi
fyrir að ég næði ekki í tæka tíð áður
en barnið fæddist. Konur í Árnes-
hreppi voru frjósamar þá og áttu
allt uppí 17 börn. Venjulega gekk
allt vel en ég þurfti þó að lifa það
að missa konu úr barnsfararkrampa.
Barnið lifði, það var telpa sem hét
Guðlaug Guðmundsdóttir og hún
varð fósturdóttir mín. Vanalega dett-
ur barnsfararkrampi niður þegar
fæðingin er yfirstaðin en í þessu til-
viki stóð krampinn í heilan sólarhring
eftir að barnið fæddist. Þá dó konan
og það hefði enginn mannlegur mátt-
ur getað bjargað henni sagði læknir
sem ég skrifaði til um alla þessa
atburði. Þessi kona átti fimm börn
fyrir og aldraða móður. Það voru
átakanlegar nætur sem ég lifði þá,
það grét allt, gamla konan ekki síst.
Guðlaug litla var mikið hjá móður
minni þar til ég eignaðist heimili
þegar hún var sjö ára. Ég var komin
nokkuð yfir þrítugt þegar ég gifti