Morgunblaðið - 17.02.1990, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. FEBRÚAR 1990
Minning:
Jóhanna B. Illuga-
dóttir, Gautlöndum
Vorið 1917 komu þrjár glæsilegar
konur af Suðurlandi í kaupavinnu
norður í Mývatnssveit. Þá var
„lengra" milli Mývatnssveitar og
Reykjavíkur en nú er. Ein þessara
kvenna hvarf ekki aftur til síns
heima heldur settist að hjá Önnu
Jakobsdóttur og Jóni Gauta á Gaut-
löndum, sem þá voru nýgift og að
hefja búskap. Þessi kona var Jó-
hanna Björg Illugadóttir, sem í dag
er borin til grafar að Skútustöðum
í Mývatnssveit.
Jóhanna Björg fæddist 16. mars
1891. Foreldrar hennar voru: Illugi
Jóhannsson, Eiríkssonar frá Vöglum
í Eyjafirði og Bjargar Eiríksdóttur
frá Litlutungu í Bárðardal. í svokall-
aðri Mýrarætt (kennd við Mýri í
Bárðardal) koma saman ættir Jó-
hönnu og beggja foreldra minna.
Illugi flutti ásamt foreldrum sínum
suður að Haga í Hreppum með Ás-
mundi á Stóruvöllum. Móðir Jóhönnu
hét Guðbjörg Gísladóttir bónda í
Bitru í Flóa. Illugi og Guðbjörg
bjuggu fyrst á Höfða í Oddgeirs-
hólahverfi. Þegar Jóhanna var
tveggja ára fluttu foreldrar hennar
að Laugum í Flóa og þar ólst hún
upp. Sex böm Guðbjargar og Illuga
komust til fullorðinsára: Gísli, f.
1887. Hann dó á besta aldri frá
konu og ungri dóttur, Guðbjörgu,
sem nú býr á Selfossi. Sigurveig, f.
1888. Jóhanna, f. 1891. Margrét, f.
1893. Anna Jóna, f. 1895 og Sigur-
geir, f. 1898. Hann dó ungur. Syst-
umar giftust ekki og eiga ekki af-
komendur. Þær eru nú allar látnar.
Illugi á Laugum var efnalítill
bóndi með stóran bamahóp. Hann
stundaði því sjóróðra jafnframt bú-
skapnum, svo sem algengt var, bæði
frá Eyrarbakka, Stokkseyri og Suð-
umesjum og var langdvölum fjarri
heimili sínu.
Guðbjörg og bömin sáu um bú-
skapinn með tilstyrk afanna. Jó-
hanna minntist þeirra sérstaklega.
Hún dvaldi stundum hjá Gísla í Bit-
m. Hann var fróður og bókhneigður
og gaf systkinunum bækur. Heima
á Laugum naut hún umhyggju Jó-
hanns afa síns er þar bjó hjá þeim.
Hann kenndi henni komungri að
lesa og fóðraði hana á ljóðum og
sögulegum fróðleík. Ómæld iestrar-
löngun og fróðleiksfýsn fylgdu henni
æ síðan. Óll vom þau systkinin bráð-
vel gefin en þau fengu ekki svo
mikið sem barnaskólamenntun hvað
þá meira. Foreldrar þeirra, sem
bæði vora gáfuð og fróð, kenndu
þeim og fræddu sífelldlega. Jóhanna
og systur hennar töldu þó, að mest
hafi kennt þeim Jóhann afi þeirra.
„Kennsla" hans fór fram við dagleg
störf, t.d. í fjósi, svo sem lestur,
reikningur og skrift. ^Kennslubæk-
ur“ vom Eddukvæði, Islendinga- og
Biskupasögur, Árbækur Espólíns,
annálar og fleiri þess háttar bók-
menntir. Jóhanna var jafnan fáorð
um sinn hag og enginn leyfði sér
að ganga nærri henni um það efni
eða önnur. Hún lét aldrei orð falla
í þá vem, að hún hefðu nú kannski
verið hæf til mennta. En við sem
þekktum hana vissum að það var
hún. Hraðnæm á allt þekkingarefni
er bar fyrir augu hennar og eym
og varðveitti það í óbrigðulu minni.
Hún hafði efnivið og hneigð til hárra
mennta en lífstími hennar léði ekki
slíkum kostum kvenna færi á að
njóta sín. Jóhanna vann heimili sínu
fýrir lítið eins og flestir unglingar
gerðu og einnig utan þess eftir þörf-
um. Ég minnist þess ekki að hafa
heyrt hana nefna hvaða ár hún fór
nokkum veginn alfarin að heiman.
En hún var þá ung að ámm, 16 eða
17 ára. Hún fór í vist til Reykjavík-
ur eins og margar stúlkur fyrr og
síðar.
Hún vanr. hjá Klemens Jónssyni
landritara og einnig hjá Önnu dóttur
hans og Tryggva Þórhallssyni. Hún
bar langvarandi tryggð til þeirra.
Hún minntist einnig á vem sína hjá
frú Finsen, ekkju Finsen póstmeist-
ara í Reykjavík.
Illugi faðir Jóhönnu og Klemens
Jónsson voru systkinasynir. Ég býst
við að Jóhanna hafi í einhverju not-
ið þeirrar frændsemi. Þess þurfti
raunar ekki við, því Jóhanna naut
sjálfrar sín og mannkosta sinna hvar
sem fór alla ævidaga. Guðrún Borg-
ijörð, systir Klemensar, gerði sér
títt um Jóhönnu, gaf henni eftir-
minnilegar gjafir og rækti við hana
frændsemi. Það hafa einnig gert
sumir afkomendur Klemensar Jóns-
sonar.
Heimili Klemensar landritara og
Önnu Mariu Schiöth, seinni konu
hans, var talið til heldri og betri
heimila í Reykjavík. Jóhanna minnt-
ist þess jafnan með hlýju og virð-
ingu. Þar vom húsgögn fögur og
vönduð. Þegar sólskin var sterkast
um hádaginn lét húsfreyjan breiða
dagblöð yfir húsgögnin til þess að
verja þau upplitun. Þetta vora dönsk
dagblöð og af þeim lærði Jóhanna
að lesa dönsku og það svo vel að
fram á efri ár var hún nokkurn veg-
inn j afnvíg á íslenskt og danskt ófag-
legt lestrarefni. Með svipuðum hætti
aflaði hún sér nokkurrar lestrargetu
í ensku en glataði henni vegna æf-
ingaleysis. Jóhanna lét ekki fram
hjá sér fara þá menningarviðburði
er gerðust í Reykjavík. Hún sá allar
leiksýningar, hlýddi á þá fáu tónleika
er fram fóru, sótti opinbera fyrir-
lestra er þá voru helstu „uppákom-
ur“ í Reykjavík og las obbann af
því lestrarefni er gefið var út. Þann-
ig gerði þessi fluggáfaða kona lífið
að samfeildum skóla þótt hún settist
aldrei á skólabekk. Jóhanna fylgdi
tísku síns tíma í klæðaburði. Hún
átti peysuföt sniðin samkvæmt hon-
um, þau gengu ýmist úr eða í tísku
með ámnum, og vandaðan upphlut
með tilheyrandi kvensilfri. Hún var
í rauninni skartkona og bjóst mjög
vel. Seinna er við systurnar vildum
bögglast við að sauma á hana kjóla
lét hún enga meinbaugi þeirra á sig
fá, svo fremi sem ermarnar sneru
rétt í handveginum og sagði að þeir
mundu lagast í þvotti. Svona fráieit
var hún því að láta aðra hafa fyrir
sér. Við sættum okkur auðvitað ekki
við slíkt. Vil vildum hafa hana skart-
konu eins og fyrmm.
Það hefur sumum þótt spurnar-
efni, hvers vegna Jóhanna tók sig
upp frá Reykjavík vorið 1917 og
réðst í vinnu norður í Mývatnssveit
ásamt kunriingjakonum sínum,
Sigríði Magnúsdóttur og Viktoríu
Guðmundsdóttur. Það er reyndar
ofur skiljanlegt. Þær vom allar gáf-
aðar atgerviskonur er vildu sjá sig
um í landinu og kynnast nýju fólki.
Einasta leið efnalítilla kvenna, og
raunar einnig karla, til þess var að
fara til vinnu sem víðast um landið
enda var það alsiða fram undir síðari
heimsstyijöld.
Það er mér meiri ráðgáta, hvað
olli því að Jóhanna settist að hjá
foreldrum mínum á Gautlöndum.
Hún var fáorð eða eiginlega-þögul
um það eins og svo margt annað
er hana sjálfa varðaði.
Mér dettur í hug, að henni hafi
mnnið ti! rifja það hlutskipti foreldra
minna að vera að hefja skuldum
vafinn búskap og faðir minn svo
heilsulaus að hann gat sjaldnast
gengið að vinnu og var sífellt undir
læknis hendi og hún hafi viljað styðja
móður mína eftir föngum. Það væri
líkast Jóhönnu og í samræmi við orð
hennar og gerðir æ síðan. En eitt
veit ég með vissu: Að meiri gæfa
gat ekki hlotnast neinu heimili eða
einstaklingi en að eiga hana að. Ég
veit að ég má þetta mæla fyrir hönd
látinna foreldra minna svo og okkar
systkinanna og enn fremur vegna
einkareynslu minnar. Árið sem ég
varð fjögurra ára og næsta systir
mín ársgömul var faðir minn að
mestu á sjúkrahúsi og móðir. mín
hjá honum alian veturinn. Jóhanna
sá um heimilið og okkur ásamt móð-
ursystur okkar. Þá lagði hún grunn-
inn að lestrargleði minni. Mest af
þeim þulum og ljóðum er hún las
og kenndi mér kann ég enn. Tveim-
ur árum síðar eða sex ára gömul
veiktist ég og lá við dauðans dyr frá
því snemma vors og fram á vetur,
fyrst heima og síðan á sjúkrahúsinu
á Akureyri. Vegna umsýslu móður
minnar á sínu stóra, annasama
heimili og fæðingar þriðja barns kom
það í hlut Jóhönnu að annast mig,
bæði heima og á sjúkrahúsinu. Hún
vék aldrei frá mér að nauðsynja-
lausu, hvorki á nóttu né degi. Ég
hef alltaf verið þess fullviss að ég á
henni og Steingrími Matthíassyni
lækni líf mitt að launa. Ég veit einn-
ig með vissu að þessi ómetanlega
umhyggja Jóhönnu var ekki bundin
við mig eina. Hún hefði verið hin
sama við hvert okkar systkinanna
sem er og ég hetd alla menn. Þann-
ig var hún.
Jóhanna gerði sér ekki tíðfömlt
af bæ, hún lét aðra um það. Hún
eignaðist marga góða vini, bæði
meðal heimafólks, kaupafólks og
gesta er jafnan héldu spurnum fyrir
um hana og einnig meðal sveita-
fólksins er virti hana vel. Haustið
1929 fór hún að heimsækja ættingja
og sína gömlu tryggu vini í
Reykjavík og á Suðurlandi eftir ell-
efu ára aðskilnað. Ég man að allan
veturinn lá í loftinu kvíðafull óvissa,
sem enginn fékk sig til að orða, um
það hvort hún kæmi aftur. Hún kom
aftur um vorið og loftið fylltist fögn-
uði. Þannig var það er hún kom
heim eftir langa eða skamma fjar-
vem. Ég minnist m.a. í því efni orða
Hildar Ásvaldsdóttur mágkonu
minnar þegar Jóhanna fór í tveggja
mánaða dvöl til Akureyrar misseri
eftir að Hildur flutti í Gautlönd.
Þegar við höfðum kvatt Jóhönnu
sagði hún: „Ég er strax farin að
hlakka til þegar hún kemur aftur.“
Þetta segir æði mikið um þær báðar.
Öll mín bemskuár var fjölmennt
starfslið á heimili foreldra minna.
Ég veit að þau litu á Jóhönnu sem
kjölfestu þess þótt ekki væra höfð
um það mörg orð. Það hefði henni
ekki líkað.
10. febrúar 1934 andaðist móðir
mín. Banamein hennar var lungna-
bólga. Á deyjanda degi bað hún Jó-
hönnu fyrir börn sín og heimili og
hún tók það allt að sér orða- og
æðrulaust, þá og æ síðan. Þá vorum
við systkinin 7, 8, 11 og 14 ára.
Á Gautlöndum var, eins og fyrr
getur, mannmargt, gestkvæmt og
erilssamt. Mér er og mun ætið verða
óskiljanlegt hvernig Jóhanna fór að
því að anna daglegum og langvinn-
um kvöðum og kröfum þessa stóra
heimilis er varð að vera sjálfu sér
nóg um flesta hluti, eins og þá gerð-
ist, þó að hún hefði oft stúlku sér
til aðstoðar áður en við systurnar
komum til skjalanna. Fas Jóhönnu
var svo stillt og hreyfingar fum-
lausar að maður tók ekki eftir hröð-
um og hiklausum handtökum hennar
við verk fyrr en því var lokið. Þetta
var eflaust lykillinn að afköstum
hennar.
Það gefur augaleið að Jóhanna
átti sér fáar frístundir. Með ein-
hveijum hætti bjó hún sér þó ætíð
ráðrúm til þess að hlusta á útvarp,
lesa og fræðast. Enda var hún svo
fjölfróð og jninnug að til fádæma
mátti telja. Á heimilinu var það jafn-
an viðkvæðið, ef einhvern hlut vant-
aði, vísu til að kveðast á, ætt að
manni, fangtal kúnna eða jafnvel
heiti á tónverki: „Við skulum spyija
Jóhönnu." Það taldist til tíðinda ef
stóð á svari.
Jóhanna var hlédræg og óhlut-
deilin um annarra ráð. Eg hygg, að
henni hafi fundist sér vera ábóta-
vant um mennt og verðleika til þess
að hlutast til um svokallað uppeldi
þeirra barna er hún var kvödd til
að annast eða hafa á einhvern hátt
hönd í bagga með. Þau voru við
systkinin, síðar einnig systkinabörn
mín svo og öll dvalarbörnin á Gautl-
öndum, bæði sumur ogjvetur. Eigi
að síður finnst flestum í þessum
stóra hópi, að háttsemi og áhrif Jó-
hönnu séu snar þáttur í uppvexti
þeirra. Hún gaf án skilyrða. Hún
virti sannleikans orð. Hún lagði eng-
Vilhelm Steinsson
bóndi - Minning
Fæddur 31. mars 1909
Dáinn 6. febrúar 1990
Á lífsleiðinni verða margir ein-
staklingar á vegi okkar um mislang-
an tíma þó, þessi einstaklingar skilja
mismikið eftir í hugum okkar. Einn
þessara einstaklinga sem varð á
vegi okkar, og okkur varð vel til
vina, þótt kynnin yrðu stutt og aldur-
inn farinn að segja til sín, var Vil-
helm Steinsson frá Fögmbrekku,
sem okkur langar til að minnast í
nokkmm orðum. Við vomm svo
heppin að fá afnot af sumarhúsinu
hennar Hrafnhildar dóttur Vilhelms
í lautinni góðu í túninu á Fögru-
brekku fyrir um það bil tólf ámm.
Þá lá beint við að banka upp hjá
Vilhelm og Eyjólfi sem tóku vel á
móti okkur.
Vilhelm var þá orðinn ekkjumaður
og bjó með yngsta syni sínum, sem
sá um búið með föður sínum. Okkur
fannst gaman að taka í hrífu og
vera með þeim í heyskapnum, fara
í fjósið. Og gefa heimalningunum,
fannst syni okkar það allra skemmti-
legasta.
Svo var boðið í kaffi og pönnukök-
ur, pönnukökurnar hans Vilhelms
vom ekki neitt venjulegar pönnukök-
ur, þær bráðnuðu upp í manni. Það
var gaman að setjast niður í róleg-
heitum eftir kaffið og hlusta á Vii-
helm, hann hafði frá mörgu að segja
frá fyrri tíð, hann var minnugur á
menn og málefni og sagði skemmti-
lega frá. Eins var hann vel heima í
þjóðmálum líðandi stundar. Já, við
erum oft búin að vera í sumarhúsinu
hennar Hrafnhildar og alltaf komið
til Vilhelms og einnig þegar leið
okkar lá framhjá Fögmbrekku
stoppuðum við ætíð til að heilsa upp
á Vilhelm, þá var alltaf tekið loforð
um að koma við í bakaleiðinni og
þiggja kaffi og pönnukökur, þá voru
gjarnan fleiri ijölskyldumeðlimir
með í ferð, sem ennþá róma góðu
pönnukökurnar hans. Seinni árin var
heilsa hans orðin léleg og hann orð-
inn þreyttur og slitinn, því vitum við
að hvíldin er honum kærkomin. Við
kveðjum Vilhelm með þakklæti og
virðingu, börnum hans og öðmm
ættingjum sendum við samúðar-
kveðjur.
Amfiríður og Haukur
Það er enginn vandi að vera hetja,
þegar allt leikur í lyndi. Þá fyrst,
þegar erfiðleikar steðja að, reynir á-
manninn og dug hans til að mæta
þeim með djörfung og vinna bug á
þeim með skapfestu og sálarstyrk.
Það er þessi þáttur í skapferli
íslenska bóndans, öðmm fremur,
sem er undirstaða íslensks þjóðlífs
gegnum aldimar, allt fram á þennan
dag og við mættum minnast með
þakklæti oftar en raun ber vitni, því
á þessu byggist sjálfstæði okkar sem
einstaklinga og styrkurinn til að
standa á eigin fótum og bjarga sér,
þótt á móti blási. Þetta er dýrmætur
arfur, sem okkur ber að meta.
Þessar hugleiðingar eru mér efst
í huga, þegar ég minnist tengdaföð-
ur míns, Vilhelms Steinssonar,
bónda að Fögrubrekku í Hrútafírði,
sem borinn er til moldar frá staðar-
kirkju í dag, en hann andaðist á
sjúkrahúsinu á Hvammstanga þann
6. febrúar sl.
Vilhelm Steinsson fæddist á
Bjargshóli í Núpsdal i Miðfirði þann
31. mars 1909, sonur hjónanna Val-
gerðar Jónsdóttur og Steins Ás-
mundssonar, sem þar bjuggu þá, en
bjuggu lengst af að Litla Hvammi
þar í sveit.
Ríkidæmi var ekki á heimilinu,
því að barnahópurinn var stór og
þar á bæ lærðist fólki snemma að
bjarga sér og standa á eigin fótum,
og það er þessi þróttmikla sjálfs-
bjargarviðleitni sem einkennt hefur
afkomendur Valgerðar og Steins æ
síðan og komið fram í dugnaði, heið-
arleika og reglusemi.
Systkinin voru þrettán talsins. í
dag eru á lífi þau Áslaug, f. 1907,
Kristín, f. 1910, Ágúst, f. 1912,
Herdís, f. 1914, Gunnhildur, f. 1919,
Halldór, f. 1920, og Fjóla, f. 1923.
Látin eru, auk Vilhelms, Friðjón, f.
1907, Eyjólfur, f. 1911, Sigrún, f.
1916, Jónas, f. 1918, og Skúli, f.
1924.
Á heimili foreldra sinna gekk Vil-
helm að öllum bústörfum og öðlaðist
dýrmæta reynslu, sem fylgdi honum
er hann hleypti heimdraganum um
tvítugt og hóf búskap ásamt heit-
konu sinni, Iðunni Kristjánsdóttur
(f. 24. júní 1913, d. 10. nóvember
1979). Árið 1932 settust þau að á
Dalgeirsstöðum í Vesturárdal og þar
fæddist þeim sonurinn Valgeir árið
1933.
Á næsta ári, 1934, flytjast þau
að Fossi í Hrútafirði, og þar eru
fæddar dætur þeirra tvær, Þuríður
Sveinbjörg, f. 1937, og Hrafnhildur,
f. 1940.
í Hrútafirðinum undi Vilhelm hag
sínum, þótt hann flytti sig um set,
fyrst að Óspaksstaðaseli, sem hann
keypti árið 1941, en þar bjó hann
til ársins 1943, er hann keypti
Fögmbrekku og bjó þar æ síðan.
Þau Iðunn slitu samvistir eftir nokk-
urn búskap að Fögrubrekku og flutt-
ist hún þá þaðan.
Þann 16. sept. 1954 gekk Vilhelm
að eiga Hóimfríði Þorfinnsdóttur (f.
18. nóv. 1921, d. 22. sept. 1980),
ættaða úr Keflavík. Bjuggu þau alla
sína búskapartíð á Fögrubrekku. Þar
fæddust synir þeirra tveir, Guð-
mundur, f. 1955, og Eyjólfur, f.
1956, svo og dóttirin Þórunn, f.
1959, en hún lést rúmlega árs-
gömul. Þá gekk Vilhelm í föðurstað
syni Hólmfríðar, Hafsteini Þorfinni
Júlíussyni, f. 1946, og ól hann upp
sem sinn eigin son.
Búskaparárin að Fögrubrekku
voru Vilhelm á margan hátt erfið
og markaði heilsuleysi Hólmfríðar
þung spor og reyndi mjög á mann-
dóm þeirra feðga, sem þá kom svo
glöggt í ljós.
Afkomendur Vilhelms eru margir
og mannvænlegir.
Valgeir er búsettur í Kópavogi,
kvæntur Sigurlaugu Þorleifsdóttur.
Synir þeirra eru Stefán Þór, Tryggvi
og Bragi. Sonur Tryggva er Kristján
Steinar og dóttir Braga er Anna Eir.
Þuríður, býr í Reykjavík, gift
Baldri Hólmgeirssyni. Þeirra synir
eru Hólmgeir og Birgir og Ragnar
og sonur Hólmgeirs er Gísli Freyr.
Hrafnhildur, býr í Reykjavík, gift
Sigmundi Franz* Kristjánssyni.
Þeirra börn eru Vilhelm Sigfús og
Harpa Iðunn.