Morgunblaðið - 08.12.1990, Blaðsíða 5

B 5
°g byggjast á mannlega þættinum
í hverju verki. Á þessari sýningu er
eitt portret; það er af Jóhanni Kol-
beinssyni, fjallkóngi Gnúpveija um
áratugi. Hann var eftirminnilegur
og sérstæður eins og öræfin, sem
voru ríki hans.
Að minni hyggju skiptir sköpum ^
að myndlistarverk hafi andlegt inn-
tak. Myndlistin er líka miðill og hún
þarf að geta miðlað þessu andlega
inntaki. Eg vil gera þá kröfu til mín t
að mynd veki til umhugsunar og að
hún miðli einhveiju andlegu inntaki
og að það sé alveg „læsilegt“ af
myndinni. Ef ég reyni að túlka
ákveðna kennd, þá vil ég að einmitt
sú kennd komist til skila - en ekki
eitthvað annað. Samt er hægt að
skilja heilmikið eftir fyrir hugarflug
áhorfandans."
Þú leitar fanga í mjög miklum
andstæðum; nútíðarborgarsamfélagi
og gömlu, grónu sveitasamfélagi.
Álítur þú að borgarbarn nútímans
eigi auðvelt með að skilja nátturuna
og sveitalífið til hlítar?
„Nei, eiginlega ekki. Og ég held
að þetta gamla sveitalíf sé eins ljar-
lægt nútímamanninum og Egils
saga; það er að segja, það sem ég
kalla gjarnan hestaverkfæraöldina.
En mér finnst mjög gaman að
hafa lifað þennan tíma og finnst
skemmtilegt að segja frá honum í
myndum. Þó geri ég mjög lítið af
því á þessari sýningu. Myndirnar á
henni snúast mest um sálfræði.
Sumar fjalla bæði um sálrænt ástand
og spurninguna um að lifa af á Is-
landi. til dæmis það að lifa af vetur-
inn. í myndum um vetrarkvíða er
þessi óskaplega langa bið eftir vor-
inu sem ætlar aldrei að koma - svo
þegar það kemur verður það oftast
nær ekki annað en framlengdur vet-
ur. Svo eru sumar myndirnar af
þessu tagi hrein allegóría, eða tákn-
myndir um lífið hér á klakanum. Það
líf er mér jafn hugleikið og sú snilld
sem forfeður okkar skildu eftir sig,
bæði í Völuspá og Sólarljóðum. -
Því það er fyrst og fremst þessi til-
vera manneskjunnar sem ég hef
áhuga á, sama hvert ég leita - í
nútíð, æsku eða arfleifð."
Viðtal/Súsanna Svavarsdóttir
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. DESEMBER 1990
Þorgeirsbolinn í lífi
liennar.
var ekki ánægjulegur á meðan á
honum stóð, en hann hefur orðið
mér hugstæður síðar: Við vorum
fimm saman í fjallaferð og villtumst
í niðdimmri þoku á Skerslunum við
Jarlhettur. Sú villa stóð meiripart
dags; þá lyfti þokunni líkt og tjald
væri dregið frá og við ætluðum varla
að þekkja okkar hvunndagslega
umhverfi. í myndinni læt ég okkur
svífa í lausu lofti. Þannig var tilfinn-
ingin.“
Á sýningunni sem Gísli opnar á
Kjarvalsstöðum í dag birtist okkur
þó ekki fjöll eða berangur - ekkert
landslag, nema ef vera skyldi það
stórbrotna landslag sem er innan í
hveijum manni. Vitund hans er oftar
en ekki tvískipt; hann er það sem
sýnist og líka allt hitt, sem aldrei
sést: Minningarnar, reynslan og arf-
leifðin.
„Mér finnst ég lifa í tveimur ólík-
um heimum," segir Gísli. „Það eru
annars vegar þessar fortíðarrætur í
sveitasamfélagi kreppu- og stríðsár-
anna og sem ég nota dálítið í mynd-
um mínum. Hinsvegar er það nútim-
inn og það líf sem við lifum núna.
Þegar ég tala um nútímann á ég
einnig við áhrif frá myndlist, bæði
hér heima og erlendis. Mig langar
til að nýta mér það sem ég hef upp-
lifað í þessum tveimur heimum sem
eru svo gerólíkir - en við þá bætist
okkar eldforni bókmenntaarfur,
bæði Völuspá og Sólarljóð."
Eru myndirnar þá að einhveiju
leyti endurminningar?
„Nei, þær eru byggðar á minning-
um. Það er að segja, myndirnar eru
túlkun mín á minningunum. Ég geri
Iíka mikið af því að túlka hugmyrd-
ir í myndum mínum - bæði sálfræði-
legar hugmyndir og aðrar. Fyrir mér
er hlutverk myndlistarinnar að túlka;
túlka samfélagið, túlka fortíðna og
túlka hugmyndir.“
Hvað með þína hugmyndafræði?
„Mín hugmyndafræði byggir, í
fáum orðum sagt á því, að ég á
rætur í íslenskum jarðvegi og þaðan
koma mín föng að mestu leyti. Eng- -
inn getur hinsvegar verið óháður
sjálfri listasögunni eða samtímanum.
Maður vinnur úr þeim safa, sem
þessar rætur skila. Sumt snertir
landið, sumt fólkið í landinu fyrr og
nú, söguna og bókmenntirnar. En
það liggur í hlutarins eðli, að mynd-
list af þessu tagi verður frásagnar-
leg, og ekkert er rangt við það. En
hún getur og verður að vera skáld-
skaparleg um leið. Þá er komið á
lendur fantasíunnar, þar sem bæði
er hátt til lofts og vítt til veggja.
Skáldskaparlaus mynd getur hins-
vegar einungis valdið mér leiða.“
Ég er nær alveg hættur að fást
við hið svokallaða mótífmálverk. Það
er, að byggja á ákveðinni fyrinnynd
og mála eftir henni, hvort heldur
það er uppstilling, fjall eða gata í
bæ. Undantekning frá þeirri reglu
eru þó portret, sem eru vitaskuld
mótífmálverk með algerri sérstöðu
Morgunblaðid/Einar Falur
Pétur Gunnarsson
isboðum. Þá rekur sögumaður augun
í að þetta raunverulega fólk verður
svo þvingað og óeðlilegt á filmu;
heldur fyrir andlitið og hleypur úr
myndrammanum. En aftur á móti
er tilbúna fólkið í kvikmyndunum
svo eðlilegt, að sögumaðurinn gælir
við að skipa atvinnuleikara í hlut-
verk hversdagsfólksiris umhverfis
hann. Síðan eru líka vangaveltur um
aðalhlutverkið; í kvikmyndum er
alltaf einn sem fer með -það, en í
raunveruleikanum gengur það svo
illa, margir gera tilkall til þess og
af því spretta togstreita, óánægja
og hremmingar."
Myndir eru miðlægar í sögunni
Svo er faðir sögumannsins áhuga-
ljósmyndari. Á sama hátt ert þú svo
myndrænn rithöfundur, byggir mik-
ið á myndum.
„Já, myndrænan næstum því sér-
kennir þessa bók - en málverk eitt
mikið er í húsinu og mótar íbúa
þess - svo myndir eru mjög miðlæg-
ar í Hversdagshöllinni. Hún hefði
þessvegna getað heitið Myndasaga."
Og hún er lýrísk.
„Það er ekki laust við að það sé
keppikefli rnitt í þessari bók að reyna
að láta setningarnar líkjast því sem
þær eru að lýsa. Ég hugsa að þessi
tilfinning um ljóðrænu geti sprottið
af þessari tilraun til innlifunar, sem
gætir einmitt oft í ljóðum eða í ljóð-
rænum stíl. Þá er eins og sá sem
heldur á pennanum renni. saman við
viðfangsefnið. Þegar fjallað er um
eitthvað sorglegt eiga setningarnar
að smita frá sér sorginni, og setning-
ar um gleði eiga að smita gleði.
Þetta er markmið sem ég.mæni til.“
Punkturinn kom út 1976, og með
honum breyttust áherslur í íslensk-
um bókmenntum, formið skipti
meira máli og húmorinn. Þú varðst
metsöluhöfundur, er ekki ákveðin
pressa á þér að fylgja velgengni
fyrstu bókanna eftir?
„Ég hef alltaf þrætt fyrir það, og
meðvitað er það ekki, en auðvitað
ómeðvitað. Það væri tilfinningalaus,
maður sem ekki tæki mið af því
andrúmslofti sem hann hrærist í.
Ég er ekki frá því að mér hafi fund-
ist þessi kvöð hvíla á mér með fyrstu
sögurnar, að þæt' yrðu að ganga
vel, en ég held að ég hafi losnað frá
þesari tilfinningu með Sögunni allri.
Þá hafði ég sjálfur gefið út Persónur
og leikendur, sem hafði gengið mjög
vel, og eftir það urðu einhver vatna- I
skil í minni afstöðu, þetta hætti að
skipta eins miklu máli hvernig sölu-
tölurnar litu út. Mig langaði að skrifa
góða bók og það varð keppikeflið.“
Eins og að hlaupa maraþon
Menn hafa talað um að skáldsag-
an á íslandi hafi breyst mikið á síð-
ustu árum, til dæmis frá því að
Punkturinn kom út.
„Ég held að eðli málsins sam-
kvæmt verði skáldsagan að vera í '
stöðugri breytiþróun. Rithöfundur
stendur alltaf frammi fyrir því að
ótal aðrir höfundar hafi fjallað um
sama yrkisefnið, og hann verður að
marka sérstöðu á einhvern hátt.
Hann getur ekki skrifað sömu bók
og einhver annan skrifaði á undan.
Höfundur verður því að finna sinn
stíl og sinn tón, bijóta til mergjar
vandamál þar að lútandi - þannig
að það kemur mér ekkert á óvart j
að skáldsögur í dag séu ólíkar sögum
sem voru skrifaðar fyrir fjórtán
árum. Nákvæmlega eins og skáld-
sögurnar fyrir fjórtán árum voru
gjörólíkar sögunum þar á undan.“
Það er áberandi að höfundar byija
gjarnan sem ljóðskáld.
„Einmitt, sjálfur gaf ég fyrst út 4
ljóðabók. Bytjandi fer ógjarnan \
strax í skáldsögu. Hann æfir sig
áður á einhveiju þar sem niðurstað-
an er fyrr fengin; ljóðum eða smá-
sögum, sem hægt er að virða fyrir
sér sem heild, á meðan skáldsaga
er margra ára vinna. Þetta er eins
og að hlaupa maraþon, fyrst þarf
að taka stutta spretti á æfingum!
Ég lít því á þetta sem æfingaferli,
plús það að ungdómsár fela í sér
reynslu sem á margan hátt hentar
fyrir ljóðið. Ég er ekki að meina að
síðan þynnist allt út, og prósinn sé J
eitthvað ómerkilegri en ljóðið. Alls ■
ekki. Skáldsagan var alltaf mark- l
miðið hjá mér og ég þurfti að æfa :
mig fyrir hana.“
4
Viðtal: Einar Falur Ingólfsson