Morgunblaðið - 25.04.1992, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. APRÍL 1992
Hérað sskj alasafn
Skagfirðinga
eftir Hjalta Pálsson
26. apríl næstkomandi verður
haldinn svonefndur kynningardag-
ur héraðsskjalasafna um allt land.
Þá er ætlunin að hafa opið hús í
sem flestum héraðsskjalasöfnum
landsins frá kl. 14 til kl. 18 og
kynna fólki hvaða starfsemi fer þar
fram og hvetju hlutverki skjalasöfn
hafa að gegna í samfélaginu.
Hlutverk skjalasafna lögum
samkvæmt er að varðveita, flokka
og skrá skjalagögn stjómsýslulegs
eðlis, sem varða það umdæmi, sem
safnið á að starfa fyrir. Héraðs-
skjalasöfn leggja líka áherzlu á
söfnun og varðveizlu einkaskjala.
Sem dæmi um einkaskjöl má nefna
vísur og kveðskaparmál, ræður og
ritgerðir, minningar og frásögu-
þætti, skáldsögur og smásögur,
dagbækur og sendibréf, líkræður
presta, jarðaskjöl og heimildir um
búskaparsögu eða sögu fyrirtækja.
Raunar hvaðeina sem menn héldu
til haga og skrifuðu hjá sér.
Héraðsskjalasöfn eru snar þáttur
í menningarlífi hvers héraðs og
mikilvæg hinum dreifðu byggðum.
Þangað er safnað heimildum um
mannlíf og atburði hvers héraðs
og þangað leita menn upplýsinga
og fróðleiks um liðna tíð. Þau eru
undirstaða hverskonar fræðastarf-
semi og söguskrifa í héraði.
í þessu greinarkorni mun ég leit-
ast við að segja nokkuð frá Héraðs-
skjalasafni Skagfirðinga á Sauðár-
króki vegna þess að það getur gef-
ið nokkra hugmynd um héraðs-
skjalasöfn almennt.
Héraðsskjalasafn Skagfirðinga
er elzta héraðsskjalasafn landsins.
Eftir lög um héraðsskjalasöfn, sem
staðfest voru á Alþingi 12. febrúar
1947, var á sýslufundi Skagfírð-
inga samþykkt með atkvæðum
allra sýslunefndarmanna 23. apríl
sama ár að stofna héraðsskjalasafn
fyrir Skagafjarðarsýslu. Safnið er
því 45 ára um þessar mundir. Það
var þó^kki fyrr en 1951, að ráðinn
var maður til ígripastarfa við safn-
ið, að skrá handrit og sinna mönn-
um, sem þar leituðu fanga. Safnið
bjó við mjög þröng skilyrði fyrsta
aldarfjórðunginn, hafði einungis
litla kompu til umráða í gamla
bókasafnshúsinu og fjárveitingar
af mjög skomum skammti. Segja
má, að það sé ekki fyrr en með
opnun safnsins í nýja Safnahúsinu
24. febrúar 1972 að það fer að
standa undir nafni sem slíkt. Safn-
ið fékk þá húsrými á efri hæð
Safnahússins og var Kristmundur
Bjamason ráðinn í hlutastarf. Því
gegndi hann farsællega til 1. júní
1990, að Hjalti Pálsson tók við af
honum.
Sumarið 1990 var safnið flutt
niður á neðri hæð Safnahússins,
þar sem m.a. var innréttuð tæplega
60 fermetra eldtraust skjalag-
eymsla, rúmgóð skrifstofa bóka-
varðar og lestrarsalur ásamt sér-
stakri filmuleskompu. Safnið er nú
opið til afgreiðslu 21 klukkustund
á viku allt árið, nema yfir sumar-
leyfístímann og staða skjalavarðar
fullt starf. Safnið er rekið af Hér-
aðsnefnd Skagfirðinga og hafa
sveitastjómarmenn kostað kapps
um að búa vel að því fjárhagslega.
Þess vegpia er safnið í dag eitt-
hvert stærsta og bezt búna héraðs-
skjalasafn á landinu.
Safnið hefur jafnan haft náin
tengsl við Sögufélag Skagfirðinga.
Hjalti Pálsson
„Með þessari kynningu
er ætlunin að vekja at-
hygli á starfsemi safn-
anna og.þeim brunni
upplýsinga og fróð-
leiks, sem þar er að
finna um menn og mál-
efni í viðkomandi hér-
aði.“
Það var stofnað 1937 og hefur
lengst af starfað af miklum þrótti.
Það afhenti á sínum tíma héraðs-
skjalasafninu öll sín handrit og
skjöl og þar hafa menn á snærum
félagsins jafnan haft aðstöðu. Á
vegum þess hafa komið út um 50
rit og mun engin sýsla á landinu
hafa gefið út viðlíka úr sinni hér-
aðssögu.
Héraðsskjalasafni Skagfirðinga
er raunar skipt í nokkrar deildir.
Megindeildirnar eru þó tvær, ann-
ars vegar hið eiginlega skjalasafn,
þ.e. hin opinberu gögn: gjörðabæk-
ur og skjalagögn sveitarfélaga og
félagasamtaka. Hins vegar er
handritadeild með einkaskjölum
hverskonar, þ.e. gögnum úr eigu
einstaklinga, sem gildi hafa fyrir
seinni tímann í sögulegum og
félagslegum skilningi, gefa mynd
af einstaklingum eða fyrirtækjum.
Hér er einnig ljósmyndadeild og
loks má telja nokkurt safn hljóðrit-
ana á spólum og snældum.
Héraðsskjalasafn Skagfirðinga
geymir nú allar gamlar gjörðabæk-
ur og skjöl sveitarfélaganna í Skag-
afirði ásamt gögnum fjölmargra
félagasamtaka, svo sem búnaðar-
félaga, fóðurbirgðafélaga, kven-
félaga, ungmennafélaga, lestr-
arfélaga, verkalýðsfélaga og sókn-
arnefnda svo nokkuð sé nefnt.
Þetta safn telur samtals um 1.350
skjalaöskjur og bækur nálægt einu
þúsundi.
í handritasafninu eru nú þegar
skráð u.þ.b. 2.400 handritanúmer
(e.t.v. 200-300 þúsund blaðsíður),
og í ljósmyndasafninu er búið að
skrá 10.000 mannamyndir, en at-
burða- og staðarmyndir skipta
einnig þúsundum. Mannamyndir
eru allar skráðar í spjaldskrá, þann-
ig að hægt er á augabragði að sjá
hvort til er mynd af einhverjum
ákveðnum manni. Það er stefna að
eiga myndir af sem allra flestum
Skagfirðingum. í því sambandi
verður aldrei of oft brýnt fyrir fólki
að skrifa aftan á myndir sínar nafn
og heimilisfang viðkomandi. Ekki
geyma það þangað til síðar, þegar
enginn þekkir lengur og þá verða
myndirnar ónýtar. Merktar myndir
eru alltaf mikils virði og þeim er
ógjarnan fleygt, ómerktar myndir
eru ónýtar.
Safnið hefur um 15 ára skeið
gefið út ritið Safnamál í samvinnu
við héraðsbókasafnið og nú síðast
Byggðasafnið í Glaumbæ. Það er
upplýsinga- og kynningarrit fyrir
söfnin og þar hafa birzt ýmsar for-
vitnilegar greinar og sýnishorn úr
fórum héraðsskjalasafnsins.
Prentaðar bækur safnsins taka
nú nær 150 hillumetra, opinber
skjalagögn í öskjum og bókum um
150, en almenn handrit um 60.
Míkrófílmur safnsins, þar sem eru
m.u. kirkjubækur af öllu landinu
o.m.fl., eru um 1.000 talsins.
Héraðsskjalasafn Skagfirðinga
hefur vaxið og dafnað fyrir áhuga
og velvilja einstaklinga og sveita-
stjórnarmanna. Handritasafnið,
Skjöl einkaaðila varpa ljósi á fortíðina:
Attu leyndan fjársjóð?
eftir Svanhildi
Bogadóttur
Þegar kistan var opnuð af starfs-
manni safnsins, kom í ljós að hún
var næstum því full af pappírum.
Efst voru minningarkort frá 1943.
Þau voru tekin varlega upp. Þar
fyrir neðan var snjáð umslag með
nokkrum skjölum. í því var m.a.
sveinsbréf frá 30. apríl 1897 og
heiðursfélagaskjal frá Iðnaðar-
mannafélaginu 1936. Enn neðar
voru skrautrituð heillaóskakort
með glimmer frá þriðja áratugnum,
danskort frá 1921 og fleira.
Þetta gerðist á Árbæjarsafni og
réttilega höfðu starfsmenn þar
samband við Borgarskjalasafn
Reykjavíkur. Starfsmaður þaðan
kom á staðinn og tæmdi kistuna
og kom skjölunum til varðveislu í
Borgarskjalasafnið þar sem farið
var í gegnum þau, þau skráð og
búið betur um þau í skjalaöskjum.
Um var að ræða einkaskjöl hús-
gagnasmíðameistara í Reykjavík.
Þau ná alveg frá 1897 þegar hann
fór í nám til Kaupmannahafnar og
fram yfir lát hans. Meðal þeirra
eru dagbækur, útgjaldabækur,
fjöldi einkabréfa, póstkort, bækur
með teikningum frá námsárum,
ljósmyndir, prófskírteini og teikn-
ingar, svo fátt eitt sé nefnt. Það
sem lá efst í kistunni voru minning-
arkort um viðkomandi einstakling,
sem einhver hafði sett þar að hon-
um látnum.
Þetta er þónokkuð heillegt
skjalasafn einstaklings. Hann hefur
greinilega sett ofan í kistuna þau
skjöl sín, sem hann vildi halda upp
á, hvort sem hann hefur átt von á
að þau myndu enda á safni eða
ekki. Skjöl hans eru merkilegar
heimildir, bæði um hann sjálfan og
um tímann sem hann lifði og
hrærðist í.
Mikilvægi skjala einkaaðila
Hlutverk opinberra skjalasafna,
eins og t.d. Borgarskjalasafns
Reykjavíkur og Þjóðskjalasafns Is-
lands, er einkum að safna og varð-
veita skjöl stjórnvalda og gera þau
aðgengileg almenningi. Einnig
veita þau opinberum stofnunum
ráðgjöf um skjalavörslu og fleira
mætti nefna. Tilgangurinn er ann-
ars vegar sá að sjá til þess að
skjalavarsla stofnana gangi
snurðulaust fyrir sig og að í því
efni sé farið að lögum. Hins vegar
að sjá til þess að skjöl og aðrar
skráðar heimildir um þjóðarsöguna
séu varðveittar.
Þrátt fyrir að opinber skjöl séu
mikilvæg við rannsóknir á fortíð-
inni og hafi kannski mest verið
notuð við fræðirannsóknir áður,
verða skjöl einkaaðila sífellt mikil-
vægari til þess að púsla saman
mynd af fortíðinni. I sagnfræði er
ekki lengur fjallað mest um kónga,
amtmenn og biskupa, heldur einnig
um líf og kjör venjulegs fólks, sam-
félagið og atvinnuuppbyggingu,
svo dæmi séu tekin. Skjöl einstakl-
inga, félagasamtaka og einkafyrir-
tækja verða sífellt mikilvægari við
slíkar rannsóknir. Hægt er t.d. að
ímynda sér hversu þurr og einhæf
saga Reykjavíkur væri ef sagn-
fræðingur liti eingöngu á opinber
skjöl.
En þeir sem ætla að stunda t.d.
sagnfræðirannsóknir geta ekki far-
ið að ganga milli húsa til þess að
leita heimilda. Til þess að hægt sé
að nota gögn einkaaðila til rann-
sókna þarf að skila þeim á skjala-
safn til varðveislu. Sum fyrirtæki
gætu þó boðið fræðimönnum og
öðrum upp á rannsóknaraðstöðu
og væri það til bóta.
Skjöl uppi á háalofti
Skjalasöfn um land allt taka við
skjölum frá einkaaðilum til varð-
veislu. Héraðsskjalasöfnin, sem eru
nú 16 að tölu, taka við skjölum frá
sínum landsvæðum, t.d. Borgar-
skjalasafn Reykjavíkur við skjölum
frá Reykvíkingum. Þjóðskjalasafn
íslands tekur einnig við einkaskjöl-
um og varðveitir t.d. nú dágott
safn fyrirtækjaskjala, einnig má
nefna Handritadeild Landsbóka-
safnsins, Sögusafn verkalýðshreyf-
ingarinnar og kvennasögusafnið.
Mörg smá félög og félagasamtök
eru í vandræðum með skjöl sín.
Þau hafa kannski lélega eða enga
aðstöðu og erfitt er fyrir stjórnar-
menn að geyma skjöl félagsins á
heimilum sínum. Fyrrverandi ritar-
ar eða aðrir stjórnarmenn félaga
sitja oft uppi með fundagerðarbæk-
Svanhildur Bogadóttir
„Við á skjalasöfnum um
land allt vonum að fólk
kanni hvort það lumi
ekki á skjölum sem það
telur að eigi erindi á
skjalasafn, því fortíðin
er fjársjóður framtíðar-
innar.“
ur eða önnur gögn og vita ekki
hvað á að gera við þau. Lausn
félaganna gæti verið að afhenda
skjalasafni þau til varðveislu.
Við á skjalasöfnunum þekkjum
mörg dæmi um fyrirtæki sem eru
í vandræðum með varðveislu skjala
sinna. Vilja geyma þau, en þau
hlaðast upp og taka dýrmætt pláss.
Opinber skjalasöfn geta leyst vanda
þeirra sem og annarra sem einfald-
lega vilja koma skjölum sínum í
trygga vörslu fyrir framtíðina. Þó
er rétt að geta þess að fyrir kemur
að skjalasöfn áskilji sér rétt til
þess að grisja skjölin eða geta ekki
tekið við öllum skjölum fyrirtækja.
Skjöl einstaklinga eru ómissandi
til þess að bregða ljósi á daglegt
líf landsmanna á ýmsum tímum.
Skjalasöfn sækjast ekki élngöngu
eftir að fá skjöl stjórnmálamanna,
rithöfunda eða annarra þekktra
manna til varðveislu, heldur alveg
eins hins almenna manns. Því mið-
ur er mikið um að fólk telji pappíra
sína ómerkilega og einskis virði eða
að líf þess hafí ekki verið svo merki-
legt að skjöl þess séu varðveislunn-
ar virði. Fólk virðist oft líta skjöl
öðrum augum en t.d. gamla muni
sem það afhendir á minjasöfnin.
Skjölin eru ekki síður mikilvæg en
munir á minjasafni við að púsla
saman mynd af fortíðinni.
Einnig er mikið um að afkom-
endur sem fara í gegnum dánarbú,
telji að skjölin geymi svo viðkvæm-
ar upplýsingar að ekki sé þorandi
að gera annað við þau en að farga
þeim. Þarna getur t.d. verið um
að ræða dagbækur sem lýsa fátækt
og bágum kjörum, ástarbréf, bréf
um fjölskyldumálefni o.s.frv. Því
fólki má benda á að hægt er að
„loka“ skjölum sem eru afhent um
ákveðinn tíma eða setja ýmiss kon-
ar aðgangsreglur. Skjöl eru líka
oft ekki eins viðkvæm og þau virð-
ast við fyrstu sýn.
Enn aðrir afkomendur hafa ekki
einu sinni fyrir því að skoða þetta
„drasl“ og setja það beint út í
tunnu. Með því geta þeir verið að
eyða verðmætum upplýsingum um
i
0
i
i
*
»
>
>