Morgunblaðið - 25.04.1992, Blaðsíða 48
48
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. APRÍL 1992
Blóm vorsins - íris
Iris reticulata — Harmony.
Blóm vikunnar
Ágústa Björnsdóttir
231.þáttur
Ágæti lesandi. Enn á ný lítur
Blóm vikunnar dagsins ljós eftir
vetrardvalann. Það er kominn
hefð fyrir því að þetta blóm legg-
ist í dvala, en eins og önnur flölær
blóm vaknar það til lífsins með
hækkandi sól, missnemma eftir
því hvernig árar. Veturinn í vetur
hefur verið með ólíkindum, blíð-
viðri fram á þorra, þannig að
gróður var farinn að taka við sér.
En síðan hafa skipst á skin og
skúrir, eða réttara sagt frost og
þíða. Of snemmt er að segja
hvemig gróðri hefur reitt af, snjó-
alög í byggð eru með minnsta
móti, ef dæma má af fréttum fjöl-
miðla, rétt að Vestfirðingar viti
með vissu hvaða árstími er. Þar
sem fyrst vorar er gróður þegar
vaknaður til lífsins, en af gamalli
reynslu má enn búast við frosta-
köflum. Þá er gott að hafa tiltæk-
ar einhverjar yfirbreiðslur til að
leggja yfir óþolinmóðustu og við-
kvæmustu angana í garðinum.
Trékassi, gamall blómapottur eða
fata geta bjargað ótrúlega miklu
sé þessu hvolft yfir vorgróðurinn,
ef frost er í aðsigi, en þá þarf að
muna eftir að kippa yfirbreiðsl-
unni burtu þegar sólin fer að
skína. Oftast eru það smálaukarn-
ir sem fyrstir taka við sér. Hjá
mér sprungu fyrstu krókusarnir
núna í janúar, en hjá nágranna
mínum í götunni er vorboðinn —
eranthis — alltaf fyrstu á ferð-
inni. Þessir smálaukar eru mín
uppáhaldsblóm, nær ekkert fýrir
þeim haft, þeir eru lagðir að
haústlagi og einn góðan veðurdag
boða þeir vorið með litskrúði sínu
og flestir fjölga sér með hveiju
árinu án þess að mannshöndin
komi þar nærri.
Flestir þessara smálauka eru
að uppruna fjallaplöntur, margir
eiga rætur sína að rekja til Mið-
jarðarhafsianda eða landa Litlu-
Asíu og svo er einnig um þær
plöntur sem mig langar til að
vekja athygli á í þessum þætti,
en það eru dvergírisar.
íris tilheyrir sverðliljuættinni
(iridacea) en gladíólur og krókus-
ar eru einnig af þessari ætt. Meira
en 300 tegundir eru þekktar af
þessari ætt, sem vaxa í "kalda og
tempraða beltinu á norðurhveli
jarðar. Nafnið íris er grískt að
uppruna og þýðir regnbogi. íris
var líka grísk gyðja, þjónustumey
Heru, konu Seifs. Að boði Heru
renndi íris sér niður regnbogann
til deyjandi kvenna og skar á þráð-
inn sem tengdi sálina við líkamann
og flutti sálina til dánarheima.
Blóm írisar eru auðþekkt, blóm-
blöðin eru sex, þijú ytri eru tiltölu-
lega breið og beygjast út og nið-
ur, en þijú eru mjó og upprétt.
Hér á landi hefur íris verið rækt-
uð í áratugi í gróðurhúsum og
einstaka stórvaxnar tegundir eins
og tjarnarlilja hafa verið ræktaðar
lengi í görðum. Dvergírisin er hins
vegar tiltölulega lítið þekkt en hún
sver sig óumdeilanlega í ættina
og þótt blómleggurinn sé aðeins
um 10 sm hár eru blómin sjálf
stór, 5-7 sm í þvermál. írishnýðin
eru lögð á haustin í u.þ.b. 10 sm
dýpi, helst í sendinn moldaijarð-
veg, þau þola illa raka, en eru
tilvalin fremst í vel framræst beð.
Þó er líklega allra best að koma
dvergírisum fyrir á sólríkjum stað
í steinhæðinni. Dvergírisin er ekki
ianglíf hér, blómstrar oft ekki
nema fyrsta árið, þótt hún eigi
það til að blómstra aftur ár eftir
ár, en svo vel viil til að hnýðin
eru tiltölulega ódýr. Iris retieul-
ata, voríris, hefur töluvert verið
ræktuð hér með góðum árangri.
Hún er upprunnin í Suður-Rúss-
landi, Kákasus og Norður-íran.
Vorírisin blómstrar oftast í apríl,
hún er lítill, u.þ.b. 10 sm en blóm-
in stór. Blöðin eru sérkennileg,
ferstrend og mjó. Á meðan blómg-
un varir eru þau stutt, en vaxa
upp að henni lokinni í 20-30 sm.
Mörg litabrigði eru til af iris retic-
ulata, frá nær hvítu yfir í dökk-
blátt og eins eru til fjólublá og
purpurarauð afbrigði. Oftast er
voríris að finna á haustlaukalista
Garðyrkjufélagsins, má nefna af-
brigðið cantab, sem er ljósblátt
með gulum flikrum, Harmony og
Joyce, sem eru himinblá, Went-
worth er fjólublátt og J.S. Dijt
er purpurarautt og ilmar sætlega.
Önnur dvergíris sem er skemmti-
leg í steinhæðir er iris danfordiae,
tyrkjaíris, sem vex villt í Tyrk-
landi eins og nafnið bendir til.
Eins og vorírisin blómstrar hún
snemma, tekur nánast við af
frændum sínum, krókusunum.
Tyrkjaíris er gul og blómablöðin
ívið breiðari en á vorírisi en blóm-
stærðin svipuð. Blómin opnast oft
áður _en fer að brydda á blöðun-
um. Ég get ekki stillt mig um að
minnast á eina íristegund enn,
sem þó er ívið stórvaxnari en vor-
íris og tyrkjaíris, eða 10-20 sm.
Fyrir ári rak á fjörur mínar iris
bucharica. Myndin af henni vakti
forvitni mína, blöðin voru tiltölu-
lega breið og þétt, gulgræn og
lárétt eftir stuttum stöngli, sem
bar mörg gul blóm. Þar sem ég sá
í dönskum bókum að þessi íris
væri viðkvæm þar, setti ég hana
í nokkra potta í sólreit, en þannig
er líka skemmtilegt að rækta
bæði vorírisi og tyrkjarírisi. Suma
pottana tók ég inn og naut blóm-
anna þar, sem ilmuðu sætlega.
Aðra potta tæmdi ég út í garð
strax og fært var og þar blómstr-
aði iris bucharica fagurlega í maí
og var u.þ.b. 15-20 sm á hæð. í
haust sem leið setti ég hluta þeirra
aftur í sólreit en lét aðrar út á
guð og gaddinn. Nú er farið að
bóla á blöðum, bæði í sólreitnum
og garðinum, og ég bíð í ofvæni
eftir hvort blómin skili sér.
S.Hj.
Sykurmolarnir í New York:
Smekkvísir ferða-
langar á rusla-
haugum poppsins
„ÞAÐ ER föstudagurinn langi. Jesús dó í dag ... fyrir nokkrum
klukkustundum.“ A sviði skemmtistaðarins Roseland í New York
standa Sykurmolarnir, Einar Örn Benediktsson masar í hljóðnem-
ann og Björk Guðmundsdóttir klifrar upp og niður tónstigann.
Kraftmikil tónlistin lemur hlustirnar og áheyrendur teygja búka
og hrista.
Úti fyrir glampar á regnbarðar
götur og gangstéttir Manhattan.
Svartklædd ungmenni tínast inn
á hljómleikastaðinn. Inni bíður
fólk þess að Molamir stígi á svið-
ið. Flestir hafa fylgst með þeim
frá því að platan „Life’s too Good“
kom út fýrir fjórum árum og vilja
komast að því hvaðan vindurinn
blæs á nýju plötunni, „Stick Aro-
und for Joy“.
Upp úr klukkan níu eru ljósin
slökkt á sviðinu og ballið byijar:
Björk stekkur fram á sviðið
íklædd svörtum, aðskornum
krumplakkskjól með hárið greitt
í tvo kramarhúslaga hnykla og
byijar ásamt Einari Emi að
syngja upphafslínur lagsins
„Gold“ og áhorfendur taka þegar
við sér.
Björk og Einar Öm em eins
og skopparakringlur á sviðinu inn-
an um hina Molana, sem standa
nánast eins og myndastyttur.
Bragi Ólafsson plokkar bassann
ótrauður og laumar af og til inn
ísmeygilegri sveiflu, sem hann
undirstrikar með prakkaralegu
brosi þegar Einar Öm eggjar hann
til dáða. Þór Eldon strýkur gítar-
inn og slær og blandar saman
ryþmum og einleik í hnökralausa
samfellu radda og hljóðfæra. í
„Chihuahua" beinist að honum
skjannahvít ljóskeila og flóð-
lýstur gítar hans sendir frá sér
skerandi hljóð með myrkum
undirtóni mitt á milli þess að
Björk veltir titli lagsins um á
tungunni eins og sælgæti. Mar-
grét Örnólfsdóttir galdrar ólík-
legustu hljóma fram úr hljóm-
borðunum, allt frá sinfónsku
hliðarstefi „Hit“, sem einhver
poppskríbent vestra benti á að
gæti allt eins verið tekið úr
James Bond-mynd, til andrúms
regnskóganna í perúskum
flaututónum hljóðgervils síns í
laginu „Walkabout“. Límið,
sem heldur saman sundurleitri
og litríkri tónlist Sykurmolana,
kemur auk Braga frá trommu-
setti Sigtryggs Baldurssonar,
sem þenur húðir af öryggi 'og
vissu og laumar áhrifum fönks
og soul inn í gáskafulla harðn-
eskju nýbylgjunnar þar sem
hann situr í hvarfí við áhorf-
endur bak við foldgnátt hljóð-
færi sitt.
Upp við sviðið standa áhorfend-
ur í einni kös og sumir nýta sér
að þeir í miðjunni eiga sér engrar
undankomu auðið með því að
klifra upp á skarann og fleyta
kerlingar ofan á höfðum við-
staddra. Síðhærður glókollur nær
því að rísa upp í nokkrar sek-
úndur og steyta hnefa framan
í Einar Örn áður en mannhafið
undir honum opnast og gleypir
hann.
Sykurmolarnir vinda sér úr einu
laginu í annað. Þeir spila nánast
öll lögin af „Stick Áround for
Joy“ og lauma inn í dagskránna
eldri gullkomum á borð við
„Birthday", „Deus“, „Delicious
Dernon" og „Regínu“.
Einar Örn og Björk ná vel sam-
an á sviðinu. I „Leash of Love“
gengur Einar Örn fram og aftur,
ýmist bíræfinn eða skömmustu-
legur á svip, með lítinn tuskuhund
í fangi á meðan Björk kallar hann
bastarð með bros á vör. í „Deus“
berar Einar Örn á sér kviðinn
blaðamanni The New York Times
til hrellingar svo skín á fölbláa
krossa á maga hans.
Einar Örn hefur dregið úr böl-
sóti og einræðum milli laga og
hljómsveitin er farin að leika sem
einn maður þótt með mörg andlit
sé. Hljómsveitin er á hraðferð um
Bandaríkin og rekur hver borgin
aðra. Washington, D.C., kvöldið
áður, Boston daginn þar á undan.
Eftir tónleikana er Bragi svo
áttavilltur að það tekur hann
Ljósmynd/Stefanía Þorgeirsdóttir
smástund að rifja upp hvar
hann var í gær. Með sígarettu
og tómt plastglas segir hann
að ferðin hafi gengið vel, dræm
forsala, en miðar rifnir út sam-
dægurs tónleikum og spilað
fyrir nánast fullum húsum.
í fyrsta laginu eftir uppklapp
örlar á snilligáfu: „Næsta lag er
um þessi vítamín, þið vitið, ABCD
...,“ segir Björk og hljómsveitin
vindur sér við taumlausan fögnuð
í lagið, sem einna helst rennir
stoðum undir þau orð gagnrýn-
anda vikublaðsins The Boston
Phoenix að Sykurmolamir séu
smekkvísir ferðalangar um rusla-
hauga poppsins.
Gagnrýnandi The New York
Times kveðst eftir föstudagstón-
leikana allt eins eiga von á því
að Sykurmolamir taki upp á því
á tónleikum að stíga af sviðinu
upp í fljúgandi furðuhluti og
hverfa á braut. í lokalaginu ganga
kynjaverur íklæddar furðufötum
upp á svið og stíga undarlegan
dans: geimskip Sykurmolanna
kveður New York.
Karl Blöndal
Fjórði fræðslu-
fundur Hins
íslenska nátt-
úrufræðifélags
Mánudaginn 27. apríl kl. 20.30
verður haldinn fjórði fræðslu-
fundur HÍN á þessu ári og verð-
ur hann síðasti fundur vetrar-
ins. Fundurinn verður að venju
haldinn í stofu 101 í Odda, Hug-
visindahúsi háskólans. Á fundin-
um hehlur Magnús Sigurgeirs-
son, jarðfræðingur erindi, sem
hann nefnir: „Gjóskumyndanir á
Reykjanesi".
I fyrirlestrinum sínum segir
Magnús frá rannsóknum, sem
hann hefur gert á gjóskulögum,
sem myndast hafa við gos í sjó
undan Reykjanesskaga, þar sem
hann rekur upptök þeirra út-
breiðslu og aldur. Alls fann hann
þar 10 gjóskulög, sem myndast
hafa á fjórum gosskeiðum, og auk
þess tvö gígbrot við ströndina.
Aldur elsta gosskeiðsins er yngra
en 4000 ára gamalt, en það yngsta
frá sögulegum tíma á 12. og 13.
öld.
-----» ♦ ♦---
Fyrirlestur
um garðrækt
FYRIRLESTUR verður haldinn
um garðrækt í Grunnskóla
Grindavíkur þriðjudaginn 28.
apríl klukkan 20,30. Tveir garð-
yrkj u fræðingar, Auður Odd-
geirsdóttir og Kristinn H. Þor-
steinsson flytja fyrirlestra um
sitthvort efnið.
Auður flytur fyrirlestur um
könnun, sem hún gerði á Suður-
nesjum um vaxtarmöguleika tijáa
og runna við sjávarsíðuna, en
Kristinn mun fjalla um umhirðu
tijáa og runna, gróðursetningar
og fleira.