Morgunblaðið - 29.11.1992, Blaðsíða 13
heldra fólks verið haldin með hinni
mestu viðhöfn, samkvæmt fornum
og fastmótuðum venjum. Skal nú
lýsing hans á þeim stuttlega rakin.
Veislan fór jafnan fram á kirkju-
stað. Þangað kom fólk ríðandi á
laugardegi, reisti tjöld, þáði hress-
ingu og gekk til aftansöngs. Síðan
var veisla fyrir karla haldin í stofu
og drukkin mörg minni, en konur
borðuðu og dnikku í öðru herbergi,
brúðarhúsi. (Á kirkjustaðnum Lauf-
ási við EyjaQörð er herbergi með
slíku nafni í gamla bænum, sem þar
hefur verið friðaður.) Sjálf hjóna-
vígslan fór ekki fram fyrr en daginn
eftir. Þá bar talsmaður brúðguma
fram bónorð í viðurvist allra gest-
anna og lýsti kaupmála, en svara-
maður brúðar játaði fyrir hennar
hönd. Þetta var að sjálfsögðu forms-
atriði, því áður var búið að semja
um þetta allt. Því næst blessaði
prestur hin verðandi hjón og að því
loknu var farinn brúðargangur til
kirkju. Honum var þannig háttað
að konur gengu saman tvær og tvær.
Fremst voru ógiftar konur, þær sem
minnst máttu sín fremstar, en aftar
þær sem tignari voru og nákomnari
brúðhjónunum. Brúðurin gekk síðust
ógiftra kvenna og leiddu hana tveir
brúðarsveinar. Þá komu giftar konur
og gengu næst brúðinni þær, er
göfugastar voru. Brúðargangurinn
var genginn mjög hægt og sálmur
sunginn.
Að lokinni messu og hjónavígslu
hófst veislan þar sem frá var horfið
kvöldið áður og í fyrstu með sama
sniði, karlar voru sér í stofu, en
konur í brúðarhúsi. En þegar leið á
máltíðina og búið var að drekka
nokkur minni fóru karlar að senda
vínbikara í brúðarhúsið og hvetja
konurnar til að koma fram. Þær lof-
uðu öllu fögru og sendu þeim aftur
vín. Gekk þetta nokkra stund og var
kallað ádrykkjur. Þegar konumar
loks birtust var þannig skipað að
kona sat hjá karli og nú hófst veisl-
an fyrir alvöru. Hver vínskálin af
annarri var tæmd og dmkkin vel-
komandaminni, heilagsandaminni og
minni Jesú Krists, kóngs og klerka,
og fylgdi hveiju þeirra ákveðinn
söngur eða viðlag. Fyrir siðaskipti
voru drukkin minni Maríu meyjar
og Ólafs helga og enn áður, á heiðn-
um tíma, kunna að hafa verið tæmd
full til að heiðra Æsi og heiðna her-
konunga. Enn voru drukknir víta-
bollar, sem níðvísur fylgdu og eitruð
skeyti. Allt fram á 19. öld virðist
hafa eimt eftir af þeim heiðna sið
að brúðhjónin háttuðu í eina sæng
í vitna viðurvist, þó fremur í glensi
en til löggildingar hjúskapnum. Jón-
as frá Hrafnagili lýsir því svo:
„Var þá brúðinni fyrst fylgt til
sængur; gerðu það línkonur, af-
klæddu hana og létu hana fara í
rúmið, en biðu síðan'brúðguma og
vörnuðu honum inngöngu. Fylgdu
karlar honum að svefnhússdymm,
og varð brúðgumi að bjóða þar í
sængina, og varð hann að hækka
boðið, þangað til línkonum þótti
sæmilega goldið fyrir brúðarsæng-
ina. Færði einn af brúðarsveinum
eða talsmaður brúðguma brúðinni
línféð með löngum formála; síðan
fékk brúðgumi inngöngu ..."
Loks þegar hjónin voru háttuð var
hjónaskál borin í sængurhúsið og
talaði prestur yfir henni og bað Guð
að blessa brúðarsængina og brúð-
hjónin.
Hið myrka frumeðli eða
kynferðisleg drottnun
En víkjum nú frá hjónasænginni
til annarra hvílustaða, hvort sem
voru flet vinnuhjúa eða hlöður og
beitarhús. Oft gleymdust siðaboð í
skauti náttúrunnar þannig að fífil-
brekkur, graslautir, sjávarstrendur,
flatir milli steina, jafnvel skaflar og
hellisskútar urðu skamma stund beð-
ir ástar eða losta, stundum grimmd-
ar.
Manntöl og kirkjubækur frá því
um 1700 og fram undir síðustu alda-
mót gætu ýtt undir þá skoðun að
hugmyndir Lúters um mikilvægi
hjónabands hefðu átt litlu fylgi að
fagna hér norður á hjara veraldar.
Þar kemur fram að íslendingar giftu
sig lengi vel seinna og sjaldnar en
aðrar Evrópuþjóðir. Enda hefur sá
orðrómur verið á kreiki allt frá dög-
um Eysteins erkibiskups, sem seint
á 12. öld sagði íslendinga eðla sig
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 29. NÓVEMBER 1992
eins og búfé, að hvergi í víðri veröld
væri lauslæti meira en hér á landi
né heldur fæddust nokkurs staðar
fleiri börn utan vígðrar sambúðar.
Mörgum hefur blöskrað mála-
fjöldinn sem af þessu háttalagi
spannst. „Mikill hefði verið hórdóm-
urinn ef ekki hefði verið blessað
brennivínið," er haft eftir Bimi Kar-
el Þórólfssyni, ágætum sagnfræð-
ingi sem uppi var á fyrri hluta þess-
arar aldar. Því er heldur ekki að
leyna að frillulífísbrotin voru hlut-
fallslega æði mörg, lengi vel um 80%
allra siðferðisbrota. Fæstir íslend-
ingar hafa þó látið umvandanir á
sér hrína og síður en svo skammast
sín fyrir kvennafarið, miklu fremur
verið hreyknir af því. í snjóbyljum
og sandstormum, í kalsavist á opn-
um bátum í freyðandi brimi og við
grútartýrur í þröngum baðstofum
hafa menn sótt yl og þrótt í sögur
af ólöglegu ástarfari liðinna alda.
Oft hafa þá klakaskorpin og skeggj-
uð andlit ljómað af búralegu glotti,
eins og sögumenn sæju fyrir sér
unaðsstundir í ilmandi heystakknum
á heiðskírum sumardögum þar sem
karl og kona hlýddu kalli náttúrunn-
ar og féllu í faðmlög við seiðandi
undirleik lóu og spóa. Hámark dýrð-
arinnar hlyti það að vera ef vinnu-
konan yrði nú þeirrar sælu aðnjót-
andi að húsbóndinn færi um hana
heitum höndum, skjálfandi af losta,
og sökkti gandi sínum í skaut henn-
ar. Oft er eins og menn ímyndi sér
bóndabæina gömlu eins og lítil
kvennabúr þar sem vinnumenn voru
iengstum fjarri við smalamennsku
eða sjóróðra og engir eftir í kotinu
nema lasburða sveitarómagar líkast-
ir geldingum. Bóndinn var eins og
soldán í ríki sínu, vinnukonumar
fengu í hnén í hvert skipti sem hann
leit á þær, snörum eggjandi augum,
og kepptust um að verða hvílunautar
hans í stað síóléttrar húsfreyjunnar.
Ekki til þess takandi þótt einn og
einn bóndi yrði að taka út hýðingu
fyrir slíkt lystisemdalíf og fræg eru
orð sem karl nokkur á að hafa skyrpt
út úr sér þegar verið var að flengja
hann fyrir eitthvert lauslætisbrot:
„Hýðið mig og hýðið, þið hýðið samt
aldrei úr mér náttúruna." Eins og
getið var um í kaflanum um orsakir
Stóradóms voru þungar refsingar
helst raktar til embættismanna
Danakonungs sem af klókindum
höfðu reiknað út hvílík tekjulind
bullandi kynorka þessara heilbrigðu
sveitamanna gæti orðið sinni eigin
úrkynjuðu þjóð. En sannast sagna
var æði lítið svigrúm fyrir rómantík
í harðri lífsbaráttu landsmanna á
síðari öldum. Þegar hefur verið drep
ið á hvemig skortur á byggilegum
jörðum takmarkaði fjölda þeirra sem
gátu gift sig og farið að búa. Ná-
tengd jarðnæðisskortinum voru hin
gömlu bönn við öreigagiftingum og
lausamennsku, en frá þeim verður
nánar greint í lokakafla þessarar
bókar þar sem víxlverkan landshaga
og siðaboða verður til umfjöllunar.
Ofan á þessar hömlur barst hingað
með siðbót strangur og alvarlegur
tíðarandi sem bannlýsti alla léttúð
og lagði þunga sektarbyrði, bæði
andlega og fjárhagslega, á alla sem
villtust út af hinni beinu og lögskip-
uðu braut. Stóridómur varð harðsnú-
ið tæki til stjórnunar á kynlífí.
Barneignir ógiftra
Loks skal hér sagt frá vinfengi
skaftfellskrar þjónustustúlku við
biskupsbróður sem fékk harmsögu-
legan endi á Alþingi sumarið 1709.
Jón biskup Vídalín, ræðuskömng-
urinn mikli, hefur fyrr verið nefndur
í þessari bók. Eldri bróðir hans,
Þórður Þorkelsson, er talinn fæddur
að Görðum á Álftanesi árið 1662.
Báðir þóttu framúrskarandi gáfaðir.
Þórður stundaði nám við Hafnarhá-
skóla um skeið og varð fjölmenntað-
ur. Hann lagði sig eftir náttúruvís-
indum, eðlis- og efnafræði, einnig
læknisfræði, heimspeki, latínu og
grísku. Ritgerð eftir hann um eðli
skriðjökla var gefín út í Þýskalandi,
Passíusálmana þýddi hann á latínu,
en að mestu gagni kom máski þekk-
ing hans á læknisfræði. Meðal ann-
ars skrifaði hann leiðarvísi handa
yfírsetukonum. „Bera rit hans það
með sér, að hann hefir haft meiri
dómgreind en flestir samtíðarmenn,"
segir Páll Eggert Ólason um hann
í Islandssögu sinni.
Árin 1686 til 1690 kenndi Þórður
við Skálholtsskóla, tvö sfðari árin
var hann þar skólameistari, en sagði
því embætti lausu og settist að f
Austur-Skaftafellssýslu, þar sem
biskupinn bróðir hans fékk honum
nokkrar jarðir Skálholtsstóls til um-
sjár. Ástæðan fyrir því að hann hvarf
frá kennslu var sú, að sögn Jóns í
Hítardal, að „skólaþjónustan er
stundaglögg, Iíður hvorki frátafír,
ölbrest né annað þess háttar, meðan
hún yfirstendur". En Þórður mun
hafa verið laus við kennsluna, bæði
vegna þess að mikið var leitað til
hans um lækningar, en ef til vill
ekki síður vegna vínhneigðar sem
bagaði hann um langa ævi.
Valt veraldargengi Þórðar og
drykkjuskapur kom ekki í veg fyr
ir að konur felldu til hans ástarhug.
Hann gekk aldrei í hjónaband, en
ýmsar konur kenndu honum böm.
Tregur var hann að meðganga,
ýmist sór fyrir bömin eða hummaði
málin fram af sér og sinnti þeim lftt.
Lét auðnu ráða og því fór sem fór
fyrir Helgu Magnúsdóttur sem nú
skal frá sagt.
Helga var bóndadóttir frá Þór-
ólfsdal í Lóni og skráð þar til heimil-
is á manntali 1703, 27 ára gömul.
Barn hafði hún eignast með ótil-
greindum manni, en ekki er vitað
um afdrif þess. Einhvem tíma eftir
1703 mun hún hafa farið sem vinnu-
kona eða ráðskona til Þórðar, þessa
ölkæra fræðimanns. Það hefði hún
aldrei átt að gera.
Þórður var fimmtán árum eldri
en hún, miklu menntaðri, sigldur og
heimsvanur. Auk þess var hann hag-
yrðingur og hafa geymst eftir hann
tækifærisvísur ýmsar, bæði á ís-
lensku og latínu. Það hefur áreiðan-
lega ekki verið leiðinlegt að sitja
með honum að sumbli, sfst þegar
svo vel vildi til að koníakskút hafði
rekið úr einhverri af þeim fjölmörgu
duggum sem strönduðu á viðsjálum
söndum Skaftafellssýslu. Er ekki að
undra að skaftfellska vinnukonan
léti heillast. En gamanið fór að grána
þegar Helga varð þess vís að hún
átti von á sér. Hún vissi að Þórður
hafði nokkra áður svarið af sér bam
sem stúlka að nafni Steinunn hafði
kennt honum. Ef til vill hefur hann
ekki verið laus við stórbokkahátt
þótt greindur væri og talið fyrir
neðan virðingu sína að gangast við
bömum vinnukvenna. Kannski var
hann bara sljór, gleymdi sér yfír
athugunum á eðli skriðjökla og
mundi ekki hvar eða hvenær hann
hafði leitað huggunar í faðmi
kvenna.
Að minnsta kosti virðist augljóst
að Helga treysti ekki á stuðning
hans. Hún ákvað að leyna fæðing-
unni og bera út bamið, án þess að
nokkur fengi um það að vita. Þetta
játaði hún á héraðsþingi að Holtum
í Hornafirði 31. maí 1709 og var
síðan flutt til Alþingis þar sem dæmt
var í máli hennar. Þar endurtók hún
játningu sína „ljúf og óneydd" að
því er segir í gjörðabók Álþingis.
Enginn virðist hafa spurt hana hver
ætti bamið. Þess þurfti raunar ekki,
því það vissu allir. Ástæðan fyrir
því að ekki var eins hart gengið eft-
ir faðernisjátningu og venja var til
gæti hafa verið tillitssemi við hinn
siðavanda biskup, Jón Vídalín. Svo
röggsamur sem hann var í ýmsum
málum lét hann ekki mikið að sér
kveða í þetta sinn. Helga Magnús-
dóttir var dæmd samkvæmt laga-
greininni um óskikkanlegar kvensn-
iftir sem létu börn sín misfarast.
Hinn 19. júlí var hinni ógæfusömu
skaftfellsku sveitastúlku stjakað of-
an í Drekkingarhyl í viðurvist all-
margra þingmanna. Það var eina
aftakan á Öxarárþingi það sumarið.
Enginn veit hvað Þórður hafðist
að á meðan bamsmóðir hans tók
síðustu andköfín í hrollköldu vatn-
inu. Trúlega sat hann í hlýjunni
heima á bæ sínum í Skaftafellssýslu.
Kann að vera að um þetta leyti hafí
hann tekið til við að þýða Passíusál-
mana á latínu, sem fyrr er getið.
Gæti hafa sopið á strandreknu kon-
íaki sér til hugarléttis. Hann sór
ekki fyrir næsta bam, dóttur, sem
hann eignaðist þremur áram síðar
með annarri bóndadóttur í Lóni. Og
nægan tíma hafði hann til að hugsa
um þessa atburði, því honum entist
líf nokkra áratugi enn. Hann andað-
ist áttræður að aldri árið 1742 og
var þá bæði félaus og örvasa. Sagn-
ir herma að í banalegunni hafí hann
beðið um brennivínstár í Jesú nafni,
og það á latínu: „Guttam par domin-
um nostram Jesum Christum." í það
skiptið mun ósk hans ekki hafa ver-
ið uppfyllt, svo hann dó allsgáður
og ódrakkinn, andstætt því sem
hann hafði lifað.
TENDRA ASTARBLOSSANN
Dr. Andrew Stanway leiSir áhoríandann gegnum
leyndardóma kynlífsins með nákvæmum lýsingum á öllum
þeim spennandi leikjum sem tendra ástarblossann.
Margslungnir forleikir, örvandi kynlífsleikir og
hugmyndaríkar stellingar - á [aessu 60 mínútna myndbandi
sem er meS íslensku tali.
Ummæli Jónu Ingibjargar kynfræðings:
„Vandað og fjölbreytt kennsluefni sem hiklaust á að
bjóða á íslenskan markað".
PÓSTKRÖFUSÍMt:600943
KRINGLAN SÍMI:Ó00930 - STÓRVERSLUN UUGAVEGI26 S
IAUGAVEGI96 SÍMI: 600934 - EIÐISTORG SÍMI: 612