Morgunblaðið - 05.05.1993, Blaðsíða 29

I
i
<
<
<
<
<
<

(
<
(
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 5. MAÍ 1993 - ''; 29
eftirRósu
Gunnarsdóttur
Það fór vonandi ekki fram hjá
neinum að ný lög um Lánasjóð ís-
lenskra námsmanna tóku gildi síð-
asta vor. Hatrömm mótmæli náms-
fólks létu okkar ástkæru stjómend-
ur sem vind um eyru þjóta, og
breyttu þessum fyrrum félagslega
jöfnunarsjóði í jöfnunarsjóð þeirra
sem hafa efni á því að vera jafnir.
Það þýðir ekki að velta sér upp úr
því að stjórnmálamenn okkar skuli
ekki heyra raddir þeirra sem kjósa
þá, heldur verðum við illa stæðir
ójafnir námsmenn að kynna okkar
sjónarmið fyrir fjöldanum.
Ef við hugsum til baka til þessa
örlagaríka vors í sögu efnahags
námsmanna kemur í ljós að þegar
þessar ranglátu tillögur voru settar
fram var markmið þeirra að fækka
námsmönnum um 20%. Það er að
segja 20% færri námsmenn á náms-
lánum. Þegar velt var upp þeirri
spurningu hvað ætti að gera við
þessi 20%, þar sem atvinnuástandið
var ekki sem best, var svarið: „Það
er ekki okkar að sjá um það, við
eigum bara að spara, félagsmála-
ráðuneytið verður að sjá um af-
ganginn".
En hveijar voru svo þessar
hörmulegu aðgerðir?
í fýrsta lagi var námsmönnum
nú gert að sýna fram á að þeir
höfðu skilað tilskildum námsárangri
áður en þeir fá lán sín greidd.
Gott markmið út af fyrir sig, en
útkoman er því miður öfug. Með
þessum aðgerðum er ekki verið að
gera námsmönnum kleift að stunda
nám sitt sem best, heldur gerir
þetta þá kröfu á námsmenn að þeir
sjái fyrir sér og sínum með öðrum
hætti. Er augljóst að námsmenn
sem ekki hafa efni á þvi að vera
jafnir verða að leita inn í bankakerf-
ið. Námsmaður tekur því lán í ein-
um af mörgum námsmannatilboð-
um bankanna fram að útborgunar-
degi námslánanna Námslánin, sem
ekki eru miðuð við raunverulega
íjárþörf til framfærslu, eru því sett
sem veð í bankakerfínu. Af þessu
litla dæmi má sjá að námsmaðurinn
fær aldrei nema um 88% af námsl-
ánunum sínum sér og sínum til
framfærslu. Hver var það sem kom
með þessa frábæru hugmynd að
nú skulu allir námsmenn rífa sig
upp af rassgatinu og fara að læra
einu sinni svo þeir eigi skilið að fá
vaxtalaus lán meðan á námstíma
stendur?
Fallegt,' ekki satt? Fækka náms-
mönnum og um leið færa banka-
kerfinu margar milljónir á ári á
gullfati, vexti sem ójafnir náms-
menn greiða sér til framfærslu.
En þetta er bara fyrsta aðgerðin
sem átti að stuðla að margnefndri
20% fækkun námsmanna á náms-
lánum. Hver hefur ekki heyrt um
að nú eigi að gera stuttu starfs-
tengdu námi hátt undir höfði? Hlúa
að þessum viðkvæma vaxtarbroddi
fallvalts hagkerfis. Þeir sömu og
láta þetta út úr sér á hátíðis- og
tyllidögum skera niður námslán og
hreinlega afnema þau í stuttu
starfstengdu námi eins og í frum-
greinadeildum Tækniskólans og
Iðnskólans.
Þetta er aðeins hluti af þeim
áföllum sem nýju lögin hafa í för
með sér.
Falið atvinnuleysi, námslán
fyrir hverja?
Allir sem eitthvað hafa fylgst
með menntaumræðu vita hvað við
er átt þegar talað er um falið at-
vinnuleysi. Það er þegar fólki er
beint inn í skólakerfíð á tímum at-
vinnuleysis. Þetta er verið að gera
í Danmörku um þessar mundir, þar
er fólki gert kleift að taka sér árs
frí til menntunar á fullum launum.
Það vita líka allir sem hafa þurft
að beijast við atvinnuleysisdraug-
inn að sú barátta er bæði erfíð og
mannskemmandi.
Þeim breytingum sem gerðar
voru á námslánakerfínu er því ekki
aðeins beint að einhveijum letingj-
um sem nenna ekki að vinna fyrir
sér, heldur bitna þessar breytingar
ekki síst á vinnandi fólki. Þegar
talað er um námsmenn hafí það
betra en fólk sem vinnur fyrir Sókn-
artöxtum allt sitt líf, á ekki að
dæma námsmenn heldur þá sem sjá
um að Sóknarfólki er haldið niðri á
svo lágum launum, að fáir ef nokkr-
ir geta látið enda ná saman. Það
er einmitt vegna fólksins sem vinn-
ur fyrir svona lágum launum að það
verður að vera til félagslegur jöfn-
unarsjóður sem stendur undir nafni,
til þess að allir og þá meina ég all-
ir, hafi efni á því að senda börnin
sín í nám og stunda það nám sem
hugur stendur til.
Næstu sparnaðaraðgerðir
Hef ég heyrt gárungana fleygja
því að nú skuli það sama gert við
atvinnuleysissjóðina og gert var við
lánasjóðinn. Atvinnuleysingjum
yrði beint inn í bankakerfið þar sem
þeir gætu tekið lán, sér og sínum
til framfærslu þar til að vinna fæst.
Sparnaður fyrir ríkið! Þetta hlyti
að virka mjög hvetjandi á þá sem
gera nú ekkert í því að ná sér í
vinnu. Afkastahvetjandi er það
ekki? Svo þegar einstaklingurinn
er nú loksins búinn að fá vinnu, þá
og aðeins þá muni atvinnuleysis-
sjóðirnir borga þá upphæð sem þeim
fínnst mátuleg til framfærslu hvers
og eins, en ekki verður tekið tillit
til þess að fram að útborgun varð
einstaklingurinn að framfieyta sér
á dýrum bankalánum. Næsta skref
yrði það að þessi útborgun sem úr
atvinnuleysissjóði kæmi yrði aðeins
lán sem einstaklingurinn fær til 40
ára. Þetta væri alveg fullkomið ef
það stæði nú í lögunum um þennan
atvinnuleysissjóð að sá styrkur sem
ríkið veitti væri að lánin væru
vaxtalaus meðan á námstíma stend-
ur og einstaklingarnir þurfa aðeins
að borga 3% vexti af framfærslu-
lánunum sínum eftir að þeir hafa
fengið vinnu. Sanngjarnt ekki satt?
Þetta er hugmynd sem kemur
vonandi aldrei til álita að fram-
kvæma, íslenskir atvinnuleysingjar
standa nægilega illa nú þegar. En
því miður eru þetta þær aðstæður
sem námsmenn lifa við. Þeir ein-
staklingar sem eru hið falda at-
vinnuleysi íslensku þjóðarinnar.
Eftir þessa umfjöllun vona ég að
flestir séu mér sammála að Lána-
sjóður íslenskra námsmanna þjóni
ekki þeim tilgangi sem hann ætti
að hafa, að vera félagslegur jöfnun-
arsjóður. Enda var sú klausa tekin
út úr lögunum nú í vor.
Hvað skal þá?
Að lokum er því aðeins hægt að
benda á það eitt að lánasjóðurinn
þarf á virkilegri uppstokkun að
halda. Réttast væri að leggja þetta
bákn niður og afskrifa þær skuldir
sem hann hefir safnað sér og byggja
upp annað kerfí í samráði við náms;
mannahreyfingarnar, og þá er ég
ekki bara að tala um stúdentaráð
heldur líka hagsmunasamtök eins
og BÍSN og SINE. Á ópólitískum
jafnræðisgrundvelli ætti að vera
hægt að byggja upp kerfí þar sem
allir geta sótt það sem þeir þurfa
og komið þannig í veg fyrir þá eyði-
leggingu sem núverandi lánakerfí
hefur í för með sér.
Höfundur er nemi í KHÍ og situr
ímiðstjóm BÍSN.
Höfðingjar sitja á Akranesi
eftir Ólaf Ásgeirsson
Á íslandi hefur löngum verið
mikill áhugi á sögu byggðarlaga
og einstakra sögustaða. Til marks
um þetta er sá mikli flokkur bóka,
sem fjallar um minnisverða atburði
úr lífí fólks sem flutt hefur á möl-
ina og segir þar endurminningar
sínar frá verunni fjarri höfuðstaðn-
um. Áhugi á sögu þéttbýlisins, sem
risið hefur á mölinni, hefur ekki
verið minni hin síðari ár og myndar-
lega verið að verki staðið af hálfu
sveitarfélaga, sem vilja reisa sér
og íbúum byggðarlagsins minnis-
varða með traustri bók um sögu
staðarins. Má með sanni segja að
þannig taki menn undir með þeim
sem segja: Að viti menn ekki af
sögu sinni, tengslum sínum við fyrri
kynslóðir, og þekki ekki til verka
þeirra manna, sem lögðu grundvöll
að velgengni þeirra sjálfra, muni
samfélagi þeirra ekki vel farnast.
Lítill vafi leikur á því að tilfinning
Islendinga fyrir sögunni og tilfínn-
ing þeirra og samkennd með löngu
liðnum persónum sögunnar, stríði
þeirra, ósigrum og afrekum, hefur
gert þá að þjóð.
Það verður því sérstakt ánægju-
efni er út kemur bók sem ijallar
um rætur byggðarlags, sem fóstrað
hefur marga áhrifamenn landsins
og tengist með beinum og óbeinum
hætti sögu landsins í 1100 ár. Saga
Akraness, sem Jón Böðvarsson
skráði, fyrsta bindi af þremur, er
út gefín í tilefni fímmtíu ára afmæl-
is kaupstaðar á Skipaskaga. Hefur
verið vandað til verksins á allan
hátt og er það myndarlega út gefið
af Prentverki Akraness. Þótt ekki
sé nema hálf öld síðan kaupstaðar-
réttur fékkst til handa Akranesi,
eru sennilega 800 ár síðan þar þró-
aðist þéttbýli á þeim hluta Garða
(Jörundarholts) sem hét Skagi.
Fyrsta bindi sögu Akraness, sem
nú er komið út, fjallar einmitt um
byggðina og sögu hennar frá upp-
hafí til 1880. Er að ýmsu leyti bet-
ur fjallað um tímabilið fyrir 1800
en gerist og gengur í héraðssögum
af þessu tagi. Höfundur hefur lagt
sig eftir að gera grein fyrir því
hvernig þungamiðja sveitarinnar
leitar til þéttbýlisins frá höfuðbólum
bygðarlagsins sunnan Skarðsheið-
ar. Fremur er sögð höfðingjasaga
en fjallað um kjör hins þögla al-
múga, en þar takmarka heimildir
söguefni að nokkru leyti. Ritið hefst
á greinargóðri lýsingu lands og
landnáms og síðan er grein gerð
fyrir hlut Akurnesinga í stórpólitík
Sturlungaaldar. Rakin er r stuttu
máli saga stjórnskipunar þinga,
hreppa og sókna fram til siða-
skipta. Tekur þá við umfjöllun um
valdaættir á Akranesi á 16. og 17.
öld og umsvif Brynjólfs biskups
Sveinssonar á Skipaskaga, en óhætt
er að telja að gerðir hans hafí styrkt
stoðir þurrabúðaþéttbýlis á Skipa-
skaga meira en aðgerðir annarra
landeigenda. Ekki var samt um að
ræða atvinnuskipt þéttbýli með
þorpseinkennum fremur en í öðrum
þéttbýlishverfum við sjávarsíðuna,
þótt einstaka menn fáist við sér-
hæfða vinnu meðfram búhokri og
sjómennsku eins og bátasmíði. I
umfjöllun sinni hefur höfundur
stuðst við umfangsmiklar heimildir,
Bréfabækur Brynjólfs biskups
Sveinssonar, og eru tíðindi að 17.
öld séu gerð jafngóð skil í sambæri-
legum ritum. Nokkuð er fjallað um
þann heimsfræga Akurnesing Jón
Hreggviðsson og samtíðarmenn
hans, ennfremur er minnst á frum-
kvöðul tóbaksnotkunar í Borgar-
firði, Magister Jón Vigfússon, en
síðan lýst framvindu mála hjá þeim
kóngum upplýsingarinnar, Ólafí
Stefánssyni og Magnúsi Stephen-
sen, syni hans. Sýnir höfundur
rækilega fram á hversu einráð ætt
þeirra var í landinu um skeið. Að
síðustu er fjallað um tímabilið frá
„Viti menn ekki af sögu
sinni, tengslum sínum
við fyrri kynslóðir, og
þekki ekki til verka
þeirra manna, sem
lögðu grundvöll að vel-
gengni þeirra sjálfra,
mun samfélagi þeirra
ekki vel farnast.“
um 1800 til 1885, er Akranes-
hreppi hinum forna var skipt.
Bókin er læsileg og margar
skemmtilegar tilgátur settar þar
fram. Söguskoðun er mjög hefð-
bundin og hallast að einföldum
skýringum. Vald konungs og kirkju
talið helsta ástæða hnignunar
landsins og er það nokkuð í sam-
ræmi við hugmyndir sem ríktu á
6. áratugnum. Nýrri rannsóknir
hafa sýnt með ótvíræðum hætti að
talsvert blómaskeið ríkti á 14. og
15. öld, og má sjá m.a. af máldög-
um kirkna á Akranesi að fé hefur
ekki skort til að fjárfesta í fögrum
kirkjugripum. Ekki varð heldur hlé
á yfirgangi stórhöfðingja árið 1262
og var löngum bæði á 14. og 15.
öld kvartað undan ferðum þeirra
um landið með fylgdarliði, lands-
lýðnum til áþjánar. Kaflinn landlýs-
ing og frásagnir af þætti Garða-
höfðingja í átökum Sturlungaaldar
er veigamesti þáttur bókarinnar.
Þegar landinu er lýst er seilst langt
til fanga um skýringar á landmót-
un. Allt frá landrekskenningu Weg-
eners til heimilda þjóðsagna. Þáttur
Garðahöfðingja í stjórnmálum á
Sturlungaöld og vægi þeirra í sam-
tíðinni er tekinn til rækilegrar at-
hugunar. Er ferskur blær á þessari
athugun höfundar á vel kunnri at-
burðarás þessa tímabils. Þá sýnir
hann með skýrum hætti tengsl ætta
og valda sem eiga sér þungamiðju
á Akranesi. Ekki verður við höfund
sakast þótt heimildir skorti og það
valdi því að frásögn verði ekki ætíð
jafnítarleg um öll tímabil sögunnar.
Að jafnaði bætir úr skák nákvæm-
ari frásögn þar sem heimildir er að
hafa. Brynjólfur biskup Sveinsson
rak umfangsmikla útgerð á Skipa-
skaga og virðist hafa verið braut-
ryðjandi í innlendri verslun, sem
hann rak óátalið. Á 17. öld voru
ágæt aflabrögð vestanlands og
barst mikill fískur á land við Akra-
nes. í bréfí sem ritað var í Hólmin-
um (Reykjavík) 14. júní 1670 (Kgl.
Bibl. Kall. 141. 2to) greinir frá
því, að þá liggi á Krossvík á Akra-
nesi Torfi Hákonarson skipstjóri og
með honum kaupmaður hans, Bent
Pedersen Rosendall borgari í
Gluckstad, og salti skip hans fullt
af stórfíski. Þótt íslendingum sé
stranglega bannað af sýslumanni
að versla við hann taki þeir ekki
mark á því. Petersen Rosendall
hafí konunglegan passa og lítið
hægt að stugga við honum. Sýslu-
maður þessi var Jón Vigfússon,
Bauka-Jón, sem fékk viðurnefni sitt
af því að stunda sjálfur tóbaksprang
og bijóta verslunarákvæðin. Reynd-
ar höfðu skipveija og kaupþjónar
rétt til þess að versla fyrir eigin
reikning og var það hluti af kjörum
þeirra. Buðu þeir helst tóbak og
brennivín svipað og nú er boðið
fyrir gamla rússneska bíla í íslensk-
um höfnum. I bréfínu frá 1670 seg-
ir einnig að þeir Torfi hafi verið
að stelast inn á verslunarsvæði Hin-
riks Miillers rentumeistara, en þeir
séu menn Hans Nansens borgar-
stjóra í Kaupmannahöfn. Hér má
spyija hvort þetta mál Torfa,
Bauka-Jóns og þeirra félaga hafi
verið hluti af átökum danskra
stjórnmálamanna í stærra sam-
hengi.
Nokkur skaði er að ekki er í
bókinni ijallað ítarlegar um 18. öld
en um hana eru heimildir ríkulegar
og afar forvitnilegt væri að fá meira
að vita um aðstæður og búskapar-
hætti íbúa á Skipaskaga á 18. öld.
í þessu bindi er einungis fyrsti þátt-
ur um sögu 19. aldar á Akranesi.
Bíður næsta bindis að gera grein
fyrir sjávarútvegi á Akranesi á
þessu tímabili.
Að lokum nokkrar smálegar at-
hugasemdir.
Kirkja í Görðum hafí verið auðug
mjög samkvæmt máldögum 1315,
en fátækleg samkvæmt máldaga
frá árinu 1352. Þetta kann að vera
málum blandið því máldagi sá sem
vitnað er til er ærið ágripskenndur.
Frá 1397 er varðveittur máldagj^
Vilkins biskups sem telur eignir
hennar að mestu þær sömu og gert
var 1315. Kirkjan er enn bænda-
kirkja í lok 14. aldar, en verður
staður á 15. öld.
Þá ber að leiðrétta smávægilegan
misskilning höfundar á lýsingu und-
irritaðs é. stöðu prófasta fyrir siða-
skipti. Á þeim tíma voru prófastar
umboðsmenn biskupa og oftar en
ekki leikmenn. Höfðu þeir prófasts-
dæmi að léni með svipuðum hætti
og konungsumboðsmenn sýslur.
(132) Smávægilegra er að Maríu-
skrift og Pétursskrift eru myndir
málaðar en ekki bækur. (152).
Á Akranesi sátu um aldir valda-
menn og höfðu stundum örlagarík
áhrif á stjómmál í landinu. Lands-
ins gæði og nálægð við góð físki-
mið og verslunarhafnir hafa styrkt
þá í sessi. Margir þeirra reyndust
harðir talsmenn innlendrar valda-
stéttar gegn konungsvaldi, en full-
langt þykir mér höfundur ganga
er hann telur það hafa mestu ráðið,
að ekki fékkst hagstæður verslun-
artaxti árið 1684, að enginn maður
af Akranesi var í samninganefnd
íslendinga. Ætla má að þyngra
hafi reynst á metunum afleiðingar
langvinnra Evrópustyijalda, dýrtíð
og verðhækkanir, sem voru íslend-
ingum afar óhagstæðar, fremur en
hveijir sátu í samninganefndinni.
Full ástæða er til að óska Akurnes-
ingum til hamingju með skemmti-
lega bók og verður þess beðið með
óþreyju að sjá næsta bindi þessa
verks.
Höfundur er sagnfræðingur.