Morgunblaðið - 17.12.1993, Blaðsíða 16
16
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 17. DESEMBER 1993
Verkin tala
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Sveinn Skorri Höskuldsson
Benedikt á Auðnum. íslenskur
endurreisnarmaður
Mál og menning, Reykjavík,
1993, 607 bls.
Þegar maður fær bók sem þessa
í hendur rifjast upp hvernig ævi-
saga á að vera og hvenær tilefni
er til að skrifa ævisögu. Maður
er orðinn svo vanur flóði ævisagna
sem snarað er saman á innan við
ári af vanefnum og án þess að
mikil ástæða virðist vera til, að
hætt er við að önnur markmið
gleymist. Á þessu eru að vísu
markverðar undantekningar. Hér
kemur bókin sem h'efur verið ald-
arfjórðung í smíðum og fjallar um
óvenjulega merka ævi.
Benedikt Jónsson bóndi á Auðn-
um í Laxárdal í Suður-Þingeyjar-
sýslu er þó líklega ekki nafn sem
vekur mikinn hljómgrunn nú nema
þá á heimaslóðum. Hann var fá-
tækur bóndi, fór varla út fyrir
heimasveit sína, hafði engrar
skólagöngu notið. Hann tróð sér
hvergi fram, fór ekki einu sinni í
framboð eða gegndi neinni tignar-
stöðu. Og hann andaðist háaldrað-
ur norður á Húsavík árið 1939 —
fyrir fimmtíu og íjórum árum.
Engu að síður var þessi maður
eiginlega heilt menntasetur af
sjálfum sér og hafði ótrúlega mik-
il áhrif. Hugsjón hans var fegurra
og betra mannlíf, meiri jöfnuður,
réttlæti og samvinna í stað sam-
keppni. Til þess að þroskast til
skilnings á þessu mannhyggju-
sjónarmiði þurfti fólk að menntast
við lestur góðra bóka sem hvettu
til hugsunar. Að þessu marki vann
Benedikt alla tíð. Hann var hug-
myndasmiðurinn á bak við stofnun
Kaupfélags Þingeyinga og um leið
samvinnuhreyfingarinnar. í kaup-
félagsmálinu var hann aðal drif-
fjöður og óþreytandi starfsmaður.
Með kaupfélagsstofnun sá hann
ekki aðeins sérstaka gerð verslun-
arhátta. Það var samvinnuhugsjón
í framkvæmd sem lífsstefna.
Snemma á ævi studdi Benedikt
að því að koma upp lestrarfélagi.
Sjálfur valdi hann að mestu bækur
sem keyptar voru erlendis. Menn
brutust í gegnum skáldsögur og
fræðirit á Norðurlandamálum,
jafnvel á ensku og þýsku, og marg-
ir urðu ótrúlega sleipir í erlendum
tungumálum. Smám saman varð
úr þessu sýslubókasafn sem Bene-
dikt stýrði af mikilli alúð til ævi-
loka. Safn þetta hefur þótt ein-
stakt í sinni röð og bókavörðurinn
einstakur sem uppalandi.
Sveinn Skorri Höskuldsson hef-
ur hér ritað eftirminnilega bók.
Eða í rauninni er kannski réttara
að segja að þeir Benedikt hafi rit-
að hana saman. Benedikt ritaði
fjölda greina og geysilegan fjölda
bréfa sem hafa varðveist. Þau bréf
voru engin venjuleg sendibréf,
heldur á stundum langar ritgerðir
um hugðarefni hans; stjórnmál,
verslunarmál, menntunarmál,
bókamál, heimspeki, náttúrufræði
og tónlist, en þar var hann einnig
meira en meðalmaður. Bókin er
yfirfull af tilvitnunum í greinar
og bréf Benedikts og má því til
sanns vegar færa að þeir hafi rit-
að bókina saman. Þess má svo
geta að vegna þessara mörgu til-
vitnana, sumra hverra langra og
Benedikt Jónsson á Auðnum
allra með smáletri, er bókin mun
lengri en hinar 600 blaðsíður
hennar segja til um.
Niðurstaðan af þessari aldar-
fjórðungs samvinnu er með af-
brigðum vandað rit. Á bak við það
liggur feiknamikil heimildarvinna,
sem spannar vítt svið og hefur
síður en svo alltaf verið auðunnin.
Tafasöm hlýtur leitin á tíðum að
hafa verið. Höfundur virðist ekki
hafa kastað höndum að neinu
heldur viðhaft ítrustu nákvæmni,
jafnvel svo að stundum finnst
manni að minna hefði mátt gagn
gera.
Fyrstu 100 bls. bókarinnar er
hin eiginlega ævisaga Benedikts.
Þar segir frá uppruna hans og
bernskuárum á miklu menningar-
heimili á Þverá í Laxárdal. Ár
reynslu og þroska er kafli um
unglingsárin og þar til hjúskapur
og búskapur hefst. Allmikið er þar
sagt frá hinni mikilhæfu heitkonu
og síðar eiginkonu, Guðnýju Hall-
dórsdóttur. Þá er búskaparsaga á
Auðnum rakin og sagt frá fjöl-
skyldu og heimilisháttum. Að lok-
um koma efri ár og ævikvöld á
Húsavík.
Benedikt á Auðnum var aldrei
Söngsveitin Fílharmónía
Söngsveitin
Fílharmónía
Tónlist
Jón Ásgeirsson
Söngsveitin Fílharmonía hélt
aðventutónleika í Kristskirkju um
helgina og fór undirritaður á
þriðju tónleikana, sl. miðvikudags-
kvöld. Með kómum sungu Ingi-
björg Marteinsdóttir og Sigurður
Skagfjörð, ásamt strengjasveit en
stjórnandi var Ulrik Olason.
Fyrstu viðfangsefnin voru radd-
setningar Róberts A. Ottóssonar
á þremur miðaldasálmalögum, I
þennan Herrans sal, Kom þú, kom
vor Immanúel og Nú kemur
heimsins hjálparráð, sem eru orðin
kirkjuklassík og búa yfir sérkenni-
legri trúardýpt. Þessum þætti tón-
leikanna lauk með meistararadd-
setningu Pretoríusar á miðalda-
sálminum Það aldin út er sprung-
ið. Þessi fallegu lög voru öll vel
sungin, en helst til með of látlaus-
um blæ, sem auðvitað er val
stjórnandans og skilningur.
Tveir höfundar skiptu með sér
íjórum næstu viðfangsefnunum,
nefnilega Stravinskí og Bruckner.
Lögin eftir Stravinskí, Pater nost-
er og Ave María, eru samin sam-
kvæmt þeirri tónleshefð, sem ein-
kennir sönglestur Biblíutexta í
rússnesku rétttrúnaðarkirkjunni.
Einn lestónn gengur í gegnum
lagið, þar sem tónfrávik koma
helst fyrir í upphafi en aðallega
þó í niðurlagi tónhendinga. Les-
tónninn hefði mátt vera hraðari
og án hrynfestu en tónfrávikin
aftur á móti hægari og meira
sungin. Locus iste og Ave María
eftir Bruckner voru viðamestu
kórtónsmíðar tónleikanna og best
sungnar, enda reyndu þær mest
á raddgæði og tónstöðu kórfélaga.
Pie Jesu, eftir Andrew Lloyd
Webber, er ekki stórbrotin tón-
smíð og reynir ákaflega lítið á
flytjendur, sem voru Ingibjörg
Marteinsdóttir og Sigurður Skag-
ijörð við undirleik strengjasext-
etts.
Það sem eftir lifði tónleikanna
voru tekin fyrir klassísk jólalög í
ýmis konar útfærslum, sem sumar
hverjar voru ekki sem bestar. Sjá
himins opnast hlið var sungið af
einsöngvurum, kór og tónleika-
gestum og sama átti við um næst
síðasta lag tónleikanna, Frá ljós-
anna hásal. Kórinn er vel æfður,
sem kom einna best fram í lögum
Bruckners en hann flutti einnig
ágætlega vel tvö lög eftir Mozart,
í dag er glatt og Ave verum.
Ingibjörg Marteinsdóttir söng
Vögguljóð Maríu eftir Reger og
Ave Maríuna eftir Bach-Gounod,
við undirleik strengjasveitar. Ingi-
björg söng bæði lögin mjög vei
en þvi miður var útfærslan fyrir
strengjasveitina hörmulega illa
gerð og því ekki sanngjarnt að
dæma flutning strengjanna af
þeim sökum. Það er vandasamt
að umrita orgel og píanóútfærslu
fyrir strengi og þarf í slíkum til-
fellum, að endursemja undirspilið,
ef vel á að vera.
Sigurður Skagfjörð söng ein-
söng með kórnum í Ave Maríu
Sigvalda Kaldalóns. Eitthvað
vantaði í stuðninginn hjá Sigurði,
því hann söng illa undir tóni þeg-
ar reyndi á tónhæðina. Tónleikun-
um lauk með því að einsöngvarar,
kór og strengjasveit fluttu með
mikilli reisn Nóttin helga eftir
Adams í raddsetningu Guðmundar
heitins Gilssonar orgelleikara, sem
var ágætt niðurlag á mörgu leyti
prýðilegum jólatónleikum.
Sveinn Skorri Höskuldsson
mikill bóndi þó að hann fram-
fleytti fjölskyldu sinni. Áhugi hans
snerist um félagsmál og menning-
armál. í samræmi við það er mest-
ur hluti bókarinnar helgaður því
efni. Það skiptist í fjóra kafla auk
lokaorða. Fyrst er fremur stuttur
kafli, Opinber störf og ýmis félög.
Benedikt var Iengi hreppstjóri, sat
í hreppsnefnd og sýslunefnd og
gegndi meira að segja sýslu-
mannsstarfi í forföllum af og til.
Hann var raunar lengi önnur hönd
sýslumannsins sem ritari hans.
Rúmlega 100 bls. eru helgaðar
stjórnmálaafskiptum og pólitísk-
um hugmyndum. Engum blandast
hugur um að Benedikt var mjög
róttækur maður. Hann er tvímæla-
laust einn af allra fyrstu „sósíalist-
um“ á íslandi. Eru bréf hans sem
sýna hvernig viðhorf hans þróast
við sífellda hugsun og lestur stór-
merkileg.
Langlengsti kaflinn, rúmar 200
bls., er um kaupfélag og sam-
vinnumál. Það er að vonum því
að þeim málum var helgaður lung-
inn af starfsævi Benedikts og þau
áttu hug hans allan. Ekki er þetta
beinlínis saga Kaupfélags S-Þin-
geyinga. Sú saga hefur þegar ver-
ið skrifuð. Hér hvílir áherslan að
sjálfsögðu á aðild og framlagi
Benedikts sem svo sannarlega var
mikið. Víða verður þó að koma við
í þessari löngu sögu. Baráttan var
á tíðum hörð og mönnum gat hitn-
að í hamsi. Þar var Benedikt eng-
inn eftirbátur og gat látið stór orð
falla í hita leiksins. Alla tíð var
hann hinn eldheiti hugmyndafræð-
ingur. Hann stjórnaði málgagni
kaupfélagsins, Ofeigi, í næstum
fjörutíu ár. Þar reit hann mikið
sjálfur og reifaði samvinnuhug-
sjónina og stóð í ritdeilum. Nafnið
Ofeigur á riti þessu segir sína
sögu, því að segja má að kaupfé-
lagshugmyndin hafi sprottið upp
af starfsemi leynifélagsins Ófeigur
í Skörðum og félagar, sem Bene-
dikt var lífíð og sálin í.
Þá er kafli um bækur og mennt-
ir og ber þar hæst baráttu Bene-
dikts fyrir stofnun bókasafnsins.
Loks er mjög athyglisverður kafli
er nefnist tónar og myndir. Bene-
dikt var einkar tónelskur og
músíkalskur maður og hafa raunar
ýmsir afkomendur hans notið
þeirrar erfðafylgju. Að vísu var
músíkgáfa varla minni Guðnýjar
megin. Benedikt lék á flautu, fiðlu
og orgel, skrifaði nótur, samdi lög
og safnaði þjóðlögum. Á þessu
sviði var hann einnig að lang-
mestu leyti sjálfmenntaður. Hann
var einn af ötulustu safnendum
og heimildarmönnum sr. Bjarna
Þorsteinssonar um íslensk þjóðlög.
Drátthagur var Benedikt og eru
myndir af nokkrum teikningum
hans í þessari bók. Ótalið er þó
það sem flestir dáðust að en það
var hin listfagra rithönd hans.
Myndir af blaðsíðum úr handritum
sýna það ótvírætt.
Bók þessari lýkur að sjálfsögðu
á miklum og góðum skrám.
Ég held að það hljóti að vera
orðið ljóst af þessari umsögn að
hér engin meðalbók um meðal-
mann á ferð. Hún greinir frá miklu
lífsævintýri, mikilfenglegri sögu
manns, sem ekki þurfti að sækja
gæfu sína og mikilleik langleiðis
að, en bjó hvoru tveggja stað af
sjálfum sér í hinni norðlensku
sveit. Þetta rit er fagur minnis-
varði og um leið vottur vandaðrar
fræðimennsku og mikils trúnaðar
við verðugt viðfangsefni.
Ljúf og fínleg* erótík
Bókmenntir
Jóhanna Kristjónsdóttir
Benoite Groult: Saltbragð hör-
undsins. Guðrún Finnbogadótt-
ir þýddi. Útg. Forlagið 1993.
Þetta er saga um ástarævintýri
sem stóð á þriðja áratug, þeirra
George og Gauvain sem þekkjast
frá barnæsku. Hún hafnar honum
sem eiginmanni en getur þó ekki
án hans verið. Bæði ganga í hjóna-
band og eignast börn. George er
menntakona, Gauvain er sjómaður
og vinnur erfiðisvinnu alla tíð. Hún
er fáguð heimskona sem er eftir-
sótt til kennslu eða fyrirlestra-
halds. Þau eiga ekkert sameigin-
legt og vita það. Nema þennan
kærleika, þessa ást, girnd, losta,
jafnvel vináttu. Og hvað getur
fólk þá beðið um meira.
Þau hittast vítt og breitt um
heiminn öll þessi ár-þó stundum
líði langt á milli, svo skiptir árum.
Hann og menningarleysi hans fer
í taugarnar á henni, þau geta ekki
talað saman á sama plani. Samt
hleypur hún til í hv§rt skipti sem
þau eiga færi á að hittast, fer
yfir hálfan heiminn til að vera með
honum í nokkra daga. Girnd? Ja,
það er auðvitað nærtækt að ein-
falda sambandið og tala um það
í þeim dúr. En samband þeirra er
miklu flóknara en svo að það eigi
skilið slíka afgreiðslu.
Því hvað sem líður hugsunum
George á því að í raun finnst henni
fyrir neðan sína virðingu að hafa
þessi samskipti við Gauvain ber
hún virðingu fyrir honum, þó hún
hafi ekki áhuga á lífinu sem hann
lifir þegar hún er fjarri, hlýtur hún .
ósjálfrátt að sogast inn í heim
hans og sama gildir um hann og
hennar líf. Og þrátt fyrir að þau
þurfa aldrei að deila hvunndagslíf-
inu er þó kannski niðurstaðan sú
að þau þekktu hvort annað betur
en löglegir ævifélagar þeirra eða
sambúðarmenn og gáfu hvort öðru
meira en nokkrum.
í athyglisverðum formála segir
höfundur: „Það er með nokkrum
ugg sem ég slæst í hóp þeirra rit-
höfunda sem reynt hafa að ná
tökum á þeim unaðssemdum sem
sagðar eru holdlegar en sem ná
svo oft huga manns á sitt vald.
og kemst að því eins og svo marg-
ir þeirra og líka þeir sem hafa
gefist upp sem eflaust eru enn
fleiri að orðin munu ekki koma
mér til hjálpar við að lýsa ástar-
sambandi, þessu algleymi sem
lætur öll landmæri í lífinu hverfa
og okkur uppgötva líkama sem
okkur óraði ekki fyrir að væri til.
Ég veit að ég mun gera mig að
athlægi, að mínar fágætustu til-
finningar munu sökkva í hvers-
dagsleikann og að hvert einasta
orð, hvort sem það er nöturlegt,
klúrt, litlaust, afkáralegt eða
hreint og beint ógeðslegt, mun
nota hvert tækifæri til að svíkja
mig.“
Það hvarflaði aldrei að mér að
að hlæja við lestur frásagnar
Benoite og þaðan af síður hneyksl-
ast. Eins og kynlífslýsingar geta
verið óskaplega þreytandi og inni-
haldslausar eru fínlegar erótískar
lýsingar hreinasta list. Og þá list
hefur höfundur á valdi sínu.
Mér fannst þýðing Guðrúnar
Finnbogadóttur vera ákaflega vel
gerð og hlýtur að hafa útheimt
töluverða yfirlegu. Óvandaðri þýð-
. andi hefði ugglaust getað freistast
til að grípa til billegra bragða.