Morgunblaðið - 07.01.1994, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 7. JANÚAR 1994
Stefán íslandi óperu-
söngvari — Minning
í dag er til moldar borinn einn
ástsælasti listamaður þessarar þjóð-
ar, Stefán Guðmundsson Islandi, sem
andaðist á fyrsta degi þessa nýja
árs, 86 ára að aldri.
Hann fæddist að Krossanesi í
Vallhólmi í Skagafirði 6. október
1907 og þar lifði hann fyrstu
bernskuár sín. Foreldrar hans voru
Guðmundur Jónsson og Guðrún Stef-
ánsdóttir, vinnuhjú í Krossanesi.
Þaðan fluttust þau að Vallanesi í
Seyluhreppi 1911 og ári síðar til
Sauðárkróks. Þau voru fátækt fólk
eins og margir voru á þessum tíma,
og þegar Guðmundur fórst af slysför-
um frá þremur bömum ungum,
sundraðist heimilið, og fór Stefán þá
í fóstur til Gunnars Gunnarssonar
bónda í Syðra-Vallholti og Ingibjarg-
ar Ólafsdóttur konu hans. Hann var
þá á tíunda ári. Þessi góðu hjón urðu
honum sem aðrir foreldrar, og hjá
þeim átti hann hlýtt athvarf þar til
hann lagði út í heiminn á eigin spýt-
ur. En sú ferð hófst með vinnu-
mennsku á þremur bæjum í Skaga-
fírði, árlangt á hveijum stað, áður
en leið hans lá úr heimabyggðum.
Það var mikið sungið í Skagafirði
á þessum árum, eins og löngum hef-
ur verið, og Stefán var ekki gamali
þegar hann var orðinn hlutgengur
söngmaður og þekktur í héraðinu
fyrir sönggleði og raddfegurð. Krist-
ján kaupmaður Gíslason á Sauðár-
króki kvaddi hann stundum til að
syngja fyrir gesti sína. Þáttaskilum
í ævi Stefáns kann það að hafa vald-
ið, þegar Kristján gerði boð eftir
honum til að syngja fyrir Hjalta Jóns-
son, sem löngum var kenndur við
Eldey, skipstjóra og kaupmann úr
Reykjavík. Hjalti bað piltinn að hafa
tal af sér ef hann kæmi til Reykjavík-
ur, „en það þarftu endilega að gera,“
sagði hann.
Fyrst lá þó leið Stefáns Guð-
mundssonar til Akureyrar. Stóð til
að hann skipaði sér í raðir söngfé-
lagsins Geysis, og munu félagar þar
hafa haft góð orð um að koma honum
til náms í trésmíði.
Slík fyrirgreiðsla var ekki óalgeng
áður fyrr, þegar um var að ræða
söngmenn sem kórunum þótti sér
verulegur fengur í. En þessi ráða-
gerð fór öll út um þúfur, og aldrei
varð Stefán Guðmundsson trésmiður.
Þá var Reykjavík næsti áfanga-
staður. En áður fór hann til Siglu-
fjarðar og hélt þar hina fyrstu opin-
beru tónleika sína, 17 ára gamall,
með aðstoð Vigfúsar Sigurgeirssonar
ljósmyndara og píanóleikara frá Ak-
ureyri.
Það var haustið 1926 sem Stefán
kom til Reykjavíkur. Hjalti Jónsson
útvegaði honum herbergi og tók
hann í fæði á heimili sínu, og brátt
fékk Stefán vinnu í Málaranum hjá
Pétri Guðmundssyni. Starfaði hann
aðallega við að „rífa“ liti, meðai ann-
ars fyrir Jóhannes Kjarval og tókst
með þeim góð vinátta. Pétur var
söngmaður í Karlakór Reykjavíkur,
sem Sigurður Þórðarson tónskáld
hafði stofnað snemma á þessu ári,
og var Stefán brátt tekinn í kórinn.
Hann vann við ýmis störf og réðst
loks til nám í rakaraiðn hjá Kjartani
Ólafssyni. En hugur hans var allur
við sönginn, og ekki átti það fyrir
honum að liggja að gerast hárskeri.
Hjalti Jónsson kom honum í kynni
við Pál ísólfsson, sem þá og lengi
síðan var fremstur íslenskra tónlist-
armanna, og hreifst hann þegar af
hinni undurfögru náttúrurödd Stef-
áns. Það varð að ráði að Stefán hóf
söngnám hjá Sigurði Birkis, síðar
söngmálastjóra þjóðkirkjunnar.
Hann var um þessar mundir að hefja
söngkennslu í Reykjavík en var síðan
um áratugi aðalsöngkennari þjóðar-
innar og mikill örlagavaldur mörgum
ungum söngmönnum. í manntali í
nóvember 1927 er Stefán titlaður
söngnemi, og næsta vor kom hann
fram, ásamt öðrum ungum söng-
mönnum, á fyrstu nemendatónleik-
um Sigurðar Birkis.
Stefán átti snemma hauk í horni
þar sem var Magnús Jónsson síðar
guðfræðiprófessor, alþingismaður og
ráðherra, en hann var prestssonur
úr Skagafirði. Hann var óvenjulega
fjölhæfur maður og áhugamaður um
margvísleg menningarmál, ekki síst
starf Karlakórs Reykjavíkur, og var
stundum fararstjóri í söngferðum
kórsins. Stefán starfaði í kórnum á
þessum árum, en einsöngvari með
honum var hann fyrst snemma árs
1929. Sagt hefur verið að Stefán
hafi þarna „slegið í gegn“ fyrst og
fremst á einu lagi, rússnesku þjóð-
lagi sem seinna varð kunnugt undir
nafninu Ökuljóð (Áfram veginn í
vagninum ek ég), textinn eftir Frey-
stein Gunnarsson eða íslenskaður af
honum.
í mars og apríl þetta ár (1929)
hélt Stefán einnig sjálfstæða tónleika
á vegum söngskóla Sigurðar Birkis,
og eftir þetta blandist mönnum ekki
hugur um að hér var óvenjulegt lista-
mannsefni á ferð. Þetta haust var
líka sýnd í Nýja bíói kvikmyndin
„Ramona", og í auglýsingum var
tekið fram að lagið sem fylgir mynd-
inni yrði nú sungið af hinum „góð-
kunna unga söngvara Stefáni Guð-
mundssyni“. Metaðsókn varð að
þessum sýningum, og unnu þær hin-
um unga söngvara miklar vinsældir.
Um þessar mundir réðst það fyrir
milligöngu Magnúsar Jónssonar að
leiksviði í hlutverki Cavaradossis í
óperunni „Tosca“ 12. febrúar 1933
í Dante-leikhúsinu í Flórens, þar sem
sjálf vagga óperulistarinnar hafði
staðið meira en þremur öldum fyrr.
Hann söng fjórar sýningar og hlaut
mikið lof fyrir. Skömmu síðar söng
hann hiutverk Pinkertons í „Madame
Butterfly", og í umsögn um þá sýn-
ingu kemur fram í fyrsta skipti nafn-
ið Stefano Islandi, sem Stefán tók
síðan upp, ekki síst til að hlífa ítölum
við þeim erfiðleikum sem föðumafn
hans olli þeim.
Stefano Islandi söng á ýmsum
stöðum á Ítalíu á árunum 1933 og
1934, m. a. hlutverk hertogans í
„Rigoletto" og Alfredos í „La trav-
iata“, auk þeirra hlutverka sem fyrr
voru nefnd, og var ætíð vel tekið,
bæði af áheyrendum og gagnrýnend-
um. En þegar líða tók á árið 1934
fóru atvinnuhorfur versnandi. Það
var yfírleitt þrengt mjög að útlend-
ingum á Ítalíu, og Stefán vildi ekki
sinna ábendingum um að ganga í
flokk fasista sem um þessar mundir
réð lögum og lofum í landinu. Um
skeið leit út fyrir að Stefáni mundi
opnast leið til starfa í Vesturheimi,
en úr því varð ekki.
En því var fagnað heils hugar á
íslandi þegar það fréttist snemma
Stefán íslandi sem hertoginn af
Mantova í Þjóðleikhúsinu (1951).
Richard Thors, forstjóri útgerðarfé-
lagsins Kveldúlfs, ákvað að styrkja
Stefán Guðmundsson til söngnáms á
Ítalíu. Ferðin þangað hófst í desem-
ber 1929 og endaði í Mílanó. Richard
Thors hafði búið þannig um hnúta,
að ekkert átti að geta hamlað því
að Stefán næði fyllsta árangri við
nám sitt. Eftir að hafa reynt fyrir
sér hjá tveimur kennurum, stað-
næmdist hann hjá baritonsöngvara
frá Sikiley, Ernesto Caronna að
nafni, og varð hann Stefáni hvort
tveggja í senn, kennari og vinur.
Undir leiðsögn hans þroskaðist rödd
Stefáns með undraverðum hætti,
hann lærði óperuhlutverk og jafnvel
heilar óperur sem hann æfði með
samnemendum sínum, en á kvöldin
var hann löngum í Scala-óperunni
og sat þá einatt á sjöttu svölum með
nótnabók á hnjánum.
Þegar komið var fram um nýjár
1933 mun Caronna hafa talið að nú
væri íslendingurinn orðinn fær í
flestan sjó. Kom hann því svo fyrir
að Stefán þreytti frumraun sína á
Stefán sem Cavaradossi í Tosca (1957)
árs 1935 að Stefán íslandi væri á
heimleið. Karlakór Reykjavíkur ráð-
gerði söngför til Norðurlanda með
vorinu, og Stefán hafði fallist á að
vera einsöngvari kórsins í ferðinni.
Hann kom heim snemma um vorið,
hélt fyrstu söngskemmtun sína í
Gamla bíói með aðstoð Carls Billichs
7. apríl og flutti óperuaríur og ís-
lensk lög við taumlausa hrifningu
áheyrenda. Hér hófst sigurganga
Stefáns íslandi á heimaslóðum, og
frá þessum tíma var hann vafalaust
einhver allrakærasti sonur þjóðarinn-
ar.
Söngskemmtanirnar urðu aðeins
Qórar að þessu sinni, þótt ekkert lát
væri á aðsókn. Stefán þurfti að sinna
skuldbindingum sínum við Karlakór
Reykjavíkur. Söngförin til Norður-
landa varð mikil sigurför, ekki síst
fyrir Stefán, og fleiri frægðarferðir
átti hann eftir að fara víða um lönd
með karlakómum og Sigurði Þórðar-
syni.
Eftir heimkomuna fór Stefán
fyrstu tónleikaför sína til Norður-
lands, og síðan fylgdu fleiri söng-
skemmtanir í Reykjavík. Mér sem
þessar línur rita eru í minni tónleikar
hans á Akureyri þetta sumar. Þótt
ég viti nú að minnið er svikult í þess-
um efnum og lítt að treysta dóm-
greind unglings milli fermingar og
tvítugs eins og ég var þá, fínnst mér
þó enn að ég hafí varia nokkru sinni
heyrt aðra eins rödd og Stefáns um
þetta leyti, svo hlýja, mjúka, hreina
og bjarta, en þó tindrandi af skap-
hita og listrænum tilþrifum. Undir-
tektirnar voru í samræmi við þetta,
og svo var hvar sem Stefán lét til
sín heyra. Hann átti jafnan hug og
hjarta áheyrenda sinna.
Næstu árin var Stefán á faralds
fæti. Hann söng í Kaupmannahöfn
og víðar á Norðurlöndum og hélt
sambandi við kennara sinn í Mílanó.
Um skeið dvaldist hann líka í Þýska-
landi. Sumarið 1936 gerði hann
samning við hljómplötufyrirtækið
His Master’s Voice í Lundúnum og
tók upp fyrstu tvær hljómplötur sín-
ar.
Sumarið 1937 er hann aftur
heima, hélt söngskemmtanir í
Reykjavík við eindæma aðsókn og
hrifningu og fór síðan söngför um
Austur- og Norðurland. Um haustið
var síðan lagt upp í aðra söngför
með Karlakór Reykjavíkur, nú til
Þýskalands og Austurríkis.
Dönsk blöð höfðu allt frá því að
Stefán lét fyrst til sín heyra í Kaup-
mannahöfn látið í ljós það álit að
Konunglega leikhúsið ætti að tryggja
sér starfskrafta hans til að jiressa
upp á óperuflutning sinn. Úr því
varð þó ekki fyrr en vorið 1938.
Söng hann þá Pinkerton í „Madame
Butterfly" og varð sú sýning stórsig-
ur fyrir hann. Sýningamar urðu fleiri
en en áætlað hafði verið og uppselt
á þær allar, og var ekki farið leynt
með að þetta var þakkað Stefáni.
Þótti það raunar trygging fyrir góðri
aðsókn öll þau ár sem Stefán starf-
aði í Kaupmannahöfn ef nafn hans
stóð á leikskránni. Vinsældir hans í
Danmörku voru óbrigðular.
Upp frá þessu má segja að Kon-
unglega leikhúsið væri aðal starfs-
vettvangur Stefáns íslandi, þótt hann
kæmi fram við ýmis tækifæri víða
annars staðar, allt þar til hann flutt-
ist hingað heim alfariíin 1966.
Hann var fastráðinn við leikhúsið
1940 og varð konunglegur hirð-
söngvari 1949, en sú nafnbót er
mesti heiður sem söngvara getur
'hlotnast í Danmörku. Helstu hlutverk
hans til viðbótar þeim sem áður eru
nefnd voru Rudolf í „La Bohéme",
titilhlutverkið í „Faust“, Turiddu í
„Cavalleria rusticana", Lenski í
„Eugen Onegin", titilhlutverkin í
„Werther" og „Don Carlos“, Don
Jose í „Carmen", Nadir í „Perluköf-
urunum“, Almaviva i „Rakaranum
frá Sevilla“, Nemorino í „Don Pasqu-
ale“ o. fl. Ennfremur tenorhlutverkin
í „Requiem" Verdis og „Stabat mat-
er“ bæði eftjr Rossini og Dvorák.
Stefán var söngkennari við Konung-
legu óperuna frá 1959 og prófdóm-
ari við Konunglega tónlistarskólann
í Kaupmannahöfn frá 1961.
Eftir að einangrun styijaldarinnar
lauk kom Stefán oft hingað heim á
sumrin og hélt þá tónleika í Reykja-
vík, á Akureyri og víðar. Vorið 1951
tók hann þátt í fyrstu óperusýning-
unni sem Þjóðleikhúsið setti á svið
og söng þar hlutverk hertogans af
Mantua í „Rigoletto". Þar fengu ís-
lendingar loks að sjá hann og heyra
í réttu umhverfí óperunnar. Einnig
söng hann í Þjóðleikhúsinu 1957
Cavaradossi í „Tosca“.
Á vegum Sinfóníuhljómsveitar ís-
lands var hins vegar „Carmen" sem
flutt var á tónleikum og margendur-
tekin við metaðsókn bæði vor og
haust 1958, en þar söng Stefán Don
Jose.
í einkalífí sínu kynntist Stefán
bæði gleði og hörmum. Hann var
tvíkvæntur. Fyrri kona hans var Else
Brems, konungleg hirðsöngkona, en
sonur þeirra var Eyvind Islandi, stór-
efnilegur söngvari sem dó á ungum
aldri, þegar framtíðin brosti við hon-
um. Síðari konan var Kristjana Sig-
urðardóttir. Bæði hjónaböndin urðu
skammvinn. Síðustu árin naut hann
aðdáunarverðrar umhyggju Guðrún-
ar Einarsdóttur hjúkrunarfræðings.
Stefáni íslandi var sýndur marg-
háttaður sómi, auk þess sem fram
hefur komið hér að framan. Hann
varð riddari Hinnar íslensku fálka-
orðu 1940 og stórriddari 1952, 1960
var hann sæmdur Dannebrogsorð-
unni dönsku. Mörg síðustu árin naut
hann heiðurslauna listamanna sem
Alþingi veitir.
„Sagan um Stefán íslandi, Áfram
veginn“, rituð af Indriða G. Þor-
steinssyni, kom út á Akureyri 1975,
og er um margt stuðst við hana í
þessum kveðjuorðum.
Nú fyrir nokkrum árum kom út
veglegt úrval úr hljóðritunum á söng
Stefáns á fjórum hæggengum hljóm-
plötum. Útgefandi er Taktur hf. í
samvinnu við Ríkisútvarpið, en um-
sjón með útgáfunni höfðu Þorsteinn
Hannesson og Trausti Jónsson. Þetta
eru alls um 70 „númer“, íslensk lög
og ítölsk, óperuaríur og jafnvel atriði
úr óperum, að öllu samanlögðu mik-
ill varanlegur fjársjóður og ómetan-
leg heimild um lífsstarf þessa mikil-
hæfa og glæsilega listamanns.
Sá sem þetta ritar heyrði Stefán