Morgunblaðið - 03.03.1995, Blaðsíða 30

30 FÖSTUDAGUR 3. MARZ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
ÞÓRUNN ELFA
MAGNÚSDÓTTIR
+ Þórunn Elfa
Magnúsdóttir
rithöfundur fæddist
í Reykjavík 20. júlí
árið 1910. Hún lést
á / sjúkradeild
Hafnarbúða i
Reykjavík 26. febr-
úar siðastliðinn á
áttugasta og fimmta
aldursári. Foreldrar
hennar voru Magnús
Magnúson sjómaður
og verkamaður og
Margrét Magnús-
dóttir frá Horni í
Skorradal. Þórunn
gekk í hjónaband með Jóni
Þórðarsyni, rithöfundi og
kennara, árið 1941. Þau slitu
samvistir árið 1966. Eftirlifandi
börn þeirra eru Anna Margrét,
Magnús Þór og Einar Már.
Þórunn Elfa ólst upp hjá móð-
ursystur sinni
Marenu Magnús-
dóttur og eigin-
manni hennar,
Einari Sigurðssyni
bónda, í Klifshaga
í Axarfirði í N-
Þingeyjarsýslu.
Þórunn hætti
skólanámi 16 ára
gömul sökum veik-
inda, en sótti nám-
skeið heima og er-
lendis eftir það.
Jafnframt námi
þessu stundaði hún
verslunarstörf,
hannyrðir o.fl., en frá árinu
1941 helgaði hún sig ritstörfum
jafnframt því að vera húsfreyja
í Reykjavík.
Útför Þórunnar Elfu fer
fram þjá Fosvogskirkju í dag
og hefst athöfnin kl. 15.00.
ÉG VAR samskipa Þórunni Elfu
Magnúsdóttur á strandferðaskipinu
Esju fyrir meira en þijátíu árum.
Ég var smástelpa á skemmtisigl-
ingu með foreldrum mínum. Hún
var sennilega að skrifa. Þórunn
Elfa var mér afskaplega góð og
sinnti mér mikið í þessari siglingu.
Hún umgekkst mig aldrei öðruvísi
en ein heimskona umgengst aðra.
Ég leit mjög upp til hennar og hefði
gjama viljað sigla með henni annan
hring kringum landið sem fyrst.
Siglingin er mikilvægt þema í
bestu bók Þórunnar Elfu Frostnótt
í maí (1958). Þar segir frá Völvu
litlu sem send er sex ára gömul og
alein með skipi frá Danmörku til
íslands af því að mamma hennar
getur ekki haft hana hjá sér. Við
tekur önnur sigling frá Reykjavík
til Norðurlands, til ömmu og afa.
Þar elst Valva upp við það sem
henni finnst vera stöðug höfnun,
ástleysi og andúð ömmunnar. Sigl-
ingamar tvær verða litlu telpunni
ógleymanlegar, þær verða áfall sem
aldrei verður komist yfir. í Frost-
nótt í maí kafar Þórunn Elfa djúpt
ofan í þversagnarkennt sálarlíf,
Völvu litlu, textinn er sá ljóðræn-
asti sem hún skrifaði, tákn em fín-
lega notuð og haldið er aftur af
tilfinningasemi og orðskrúði.
Ef Frostnótt í maí er borin sam-
an við það brot af sjálfsævisögu
Þómnnar Elfu sem kom út árið
1977 undir titlinum Frá Skóla-
vörðustíg að Skógum í Öxarfirði
má sjá að lýsingin á siglingunni sem
skilur litlar telpur frá mæðmm sín-
um byggir á reynslu Þómnnar
sjálfrar. Aðskilnaðaróttinn einkenn-
ir flestar aðalpersónur í skáldsögum
hennar. Sömuleiðis býsna flókið
samband mæðra og dætra og
kvenna yfírleitt.
Fyrsta bók Þómnnar Elfu Magn-
úsdóttur var smásagnasafn sem
gefíð var út undir yfírtitlinum Dæt-
ur Reykjavíkur I (1933). Smásög-
umar em ungæðislegar enda höf-
undurinn ekki nema rúmlega tví-
tugur. Næstu bækur Dætur Reykja-
víkur II og III (1934) em athyglis-
verðar fyrir margra hluta sakir.
Þetta er skáldsaga í tveimur hlutum
um borgarstúlkuna Svölu og vini
hennar. Svala ætlar að verða rithöf-
undur, hún er nútímakona og mjög
„svöl“. í sögu hennar gerir hin
unga Þómnn Elfa alvarlega tilraun
til að skrifa skáldsögu sem á að
endurspegla hraða og eirðarleysi
hins splunkunýja borgarlífs í frá-
sagnaraðferðinni sjálfri. Sagan
skiptist í stutta kafla, sjónarhorna-
skipti em tfð, slangur unga fólksins
í Reykjavík er óspart notað og und-
irstrikað að hin nýja kynslóð eigi
ekkert vantalað við gildi eða hefðir
eldra fóiksins úr bændasamfélag-
inu. Inn í þessa bók er byggð um-
ræða um bókmenntir og bók-
menntamat. Svala fer með handrit
til útgefanda sem sallar það niður,
ráðleggur henni að hætta að skrifa
og gifta sig í staðinn eins og eðlileg
ung stúlka. Svala reynir að taka
þessari höfnun með stæl og er
ákveðin í að hafa föðurleg ráð
mannsins að engu, en ... hvað á
maður að hugsa þegar allir aðrir
taka í sama streng.
Það þarf mikið sjálfstraust, ótta-
leysi og stuðning frá félögum til
að búa til ný og frumleg listform.
Þómnn Elfa hélt áfram að skrifa
en hætti „óábyrgri" tilraunastefnu
og hallaði sér þess í stað að hinni
breiðu raunsæisfrásögn sem ein-
kennir bækur hennar um nýbyggj-
endur í Reykjavík á fímmta ára-
tugnum: Snorrabraut 7 (1947) og
Sambýlisfólk (1954).
Þegar leið á eftirstríðsárin varð
lengra á milli skáldsagna Þómnnar
og þær byija að endurspegla æ
meira þá tvíhyggju sem einkenndi
þessa tíma, tvíhyggju sem fæddi
af sér óhemju staðlaðar kven- og
karlmannsímyndir. Allar skáldsög-
ur Þómnnar Elfu em „meló-dram-
atískar" í þeim skilningi að þær
birta siðferðileg átök hins góða og
illa, stækkuð eins og í ævintýrun-
um. Bókmenntasagan sýnir að þessi
bókmenntagrein á mestum vinsæld-
um að fagna meðal höfunda og les-
enda þegar siðferðileg gildi em
mjög á reiki í samfélaginu. I bestu
bókum Þórunnar fer barátta góðs
og ills hins vegar ekki bara fram á
milli einstaklinga heldur í einstakl-
ingum og þar eru kvenlýsingar
hennar sérstaklega athyglisverðar.
Á ámm hins kalda stríðs höfðu
menn tilhneigingu tii að skilgreina
allar listakonur sem illar konur af
því að húsmóður- og móðurhlut-
verkið var ekki þeirra lífsköllun.
Þetta var nokkuð óaðgengilegt fyr-
ir listakonurnar og kemur ekki á
óvart að það eru hinar stórhættu-
legu og illu kvensniftir sem em
samsettustu og athyglisverðustu
persónumar í bókum Þómnnar
Elfu, ekki minnst sögunni af mynd-
listarkonunni Dísu Mjöll (1953).
í kringum 1980 gerði ég bók-
menntaþátt um Ragnheiði Jónsdótt-
ur. Nokkra eftir að honum hafði
verið útvarpað fékk ég mjög langt
bréf frá fornvinkonu minni Þómnni
Elfu Magnúsdóttur. Hún var glöð
yfír að Ragnheiði væri sómi sýndur
en skammaði mig fyrir að tala illa
um viðhorf eftirstríðsáranna til
kvenrithöfunda yfírleitt. Bréfíð var
afar mótsagnakennt, en ég las það
þannig að Þórunni Elfu væri það
listræn og persónuleg nauðsyn að
frábiðja sér píslarvættishlutverk af
nokkm tagi. Þetta var stoltaralegt
bréf og vist er að lesendur tóku
Þómnni Elvu vel og ástúðlega. Töl-
ur um útlán bókasafnanna frá ámn-
um 1958-1960 sýna að bækur
hennar vom mikið lesnar. Ég efast
heldur ekki um að bókmenntafræð-
ingar eigi eftir að veita bestu bókum
Þómnnar Elfu þá virðingu sem þær
eiga rétt á í bókmenntasögunni.
Nú er hafín sú sigling hennar sem
sameinar hana móður sinni á ný.
Ég óska henni innilega góðrar ferð-
ar og við Kristján vottum börnum
hennar samhryggð okkar.
Dagný Kristjánsdóttir.
Föðursystir mín, Þómnn Elfa
Magnúsdóttir rithöfundur, er látin.
Hún fæddist í Reykjavík og bjó þar
hjá foreldrum sínum og systkinum,
en fór síðan sjö ára gömul í fóstur
til móðursystur sinnar, Marenar,
sem bjó ásamt manni sínum, Einari
Sigurðssyni, norður í Öxarfírði að
Klifshaga. Frá sínum fyrstu endur-
minningum og fram að þeim tíma
er hún fór alfarin úr foreldrahúsum
segir hún í bók sinni, Frá Skóla-
vörðustíg að Skógum í Öxarfirði.
Nyrðra dvaldi hún til fjórtán ára
aldurs þegar fósturforeldrar hennar
brugðu búi og fluttu suður. Þá kom
Þómnn aftur „heim“, en bjó þó
áfram hjá Einari og Maren. Þessi
aðskilnaður við fólkið sitt varð Þór-
unni afar þungbær og setti mark
sitt á hana alla tíð þrátt fyrir gott
atlæti fósturforeldranna. Um þá
reynslu bamsins má lesa í bók henn-
ar Frostnótt í maí.
Borgfírsk að ætt og uppruna var
Þómnn Elfa alltaf borgarbam þrátt
fyrir árin fyrir norðan, eins og systk-
ini hennar sem viðhéldu lítt tengslum
við sveitina en horfðu meira út í
heim, til Kaupmannahafnar og víð-
ar, og sóttu þangað lærdóm og
kynni. Faðir hennar Magnús Magn-
ússon, verkamaður í Reykjavík, var
frá Beitistöðum í Leirársveit, og
móðirin, Margrét Magnúsdóttir,
vom frændsystkin. Um móður sína
sagði Þómnn að hún hafi verið ætt-
vís og fróð, enda stálminnug á það,
sem hún heyrði og las af þjóðlegum
fróðleik. Föður sínum lýsir hún svo:
„Magnús faðir minn hneigðist meira
til bóknáms en stritvinnu, andlegt
fjör hans var mikið, hann var glað-
sinna en örgeðja og gat bmgðið illa
skapi... Honum lék rím á tungu og
þótti gaman að yrkja dýrt og yrkja
hratt, skáldskapurinn var honum
fremur iþrótt en list.“ Á Beitistöðum
hafði áður fyrr verið fyrsta prent-
smiðja landsins um skeið, en Magnús
Stephensen hafði komið með hana
og haft í Leirárgörðum fyrst en síð-
an á Beitistöðum, áður en hún var
flutt til Viðeyjar. Því er ekki ólíklegt
að um staðinn hafí leikið bóklegt
andrúmsloft og mótað ábúendur og
beint þeim að einhveiju marki í and-
legar áttir. Og frá þessum ágæta
menningarforkólfí mun komið
Magnúsamafnið sem nánast annar
hver maður heitir í þessari ætt,
bæði móður hennar og föður megin.
Um bóndann á Beitistöðum, afa
hennar, sem var listasmiður og kall-
aður „rokkadrejari" var ort:
Beitistaða byggir lóð
málmatýr, menntaskýr
Magnús Asbjamamiður.
Hæglyndur með hótin góð,
hagorður og liprasti smiður.
Ættrækni Margrétar skilaði sér
til dótturinnar sem skrifaði greina-
flokk um fólkið sitt í Sunnudagsblað
Tímans laust fyrir 1970. Þar segir
hún m.a.: „Frásagnir móður minnar
um listafólk, hagleiksmenn og emb-
ættismenn, auk þeirra, sem ólærðir
lögðu stund á margt sem þjóðfélag-
inu var mikils virði, svo sem lækning-
ar og líknarstörf - þessar frásagnir
um ætt okkar leiddu huga minn að
þeim grúa, sem átti sér hæfileika og
drauma, en fékk aldrei notið sín,
sakir óblíðra ævikjara eða skorts á
stefnufestu og sjálfshörku.“ Og í
sömu grein segir hún: „Enginn skyldi
ætla, að alþýðufólk njóti uppörvunar
og stuðnings til listsköpunar, fyrr en
það hefur ótvírætt sýnt, að það býr
yfir miklu afli til slíkra hluta, og
varla þá heldur, ef brýnni þörf þykir
fyrir það til hversdagslegri starfa.
En sé þessu fólki gefín náðargáfa
eigingiminnar, fer það sínu fram í
þrássi við mannlegar skyldur. Þeim
er þá komið á aðra."
Þómnn Elfa var ung að ámm þeg-
ar hún steig fyrstu skrefin sem rithöf-
undur. Árin 1933-1938 koma út
fyrstu sögur hennar, Dætur Reykja-
víkur, og vöktu mikla hrifningu; þóttu
slá nýjan tón, vera nútímalegar og
ferskar. Með þeim komst Þómnn í
hóp efnilegustu höfunda hérlendis.
Hún gerðist mikilvirk í skrifum sín-
um, bæði skáldsagna- og greinaskrif-
um, auk þess sem hún þýddi sögur
í blöð og tímarit. Einnig flutti hún
að jafnaði efni í útvarp um langt
skeið. Af þessu öllu má sjá að Þór-
unn helgaði líf sitt skriftum, hún
skrifaði af ástríðu sem var henni
ásköpuð þörf og lífsnauðsyn. Hún
giftist árið 1941 Jóni Þórðarsyni,
bamaskólakennara og fræðimanni,
mætum manni, og eignaðist böm sín
þijú með honum, Einar Má, Magnús
Þór og Önnu Margréti.
Þótt vel hafí byijað fyrir Þórunni
í upphafi rithöfundarferilsins varð
þó leiðin torsóttari er lengra var
haldið. Vegamestið virtist einhlítt
því í fólki hennar bjó sköpunarþörf
og mörg skáld að finna í ættinni.
Aftur á móti réði fátæktin því að
efni vom lítil sem engin til að sinna
henni að marki eða svala menntun-
arþrá. Af því leiddi að skáldskapar-
sýsl jafngilti ábyrgðarleysi og varð
því versta tabú. Gegn þessu reis
frænka mín og hefur líklega treyst
á svigrúm nýrra tíma, aukins fijáls-
ræðis og fleiri möguleika fyrir unga,
efnilega og framgjarna konu. Það
kann þó að hafa orðið henni ofviða,
enda áhættusamt og sýnd veiði en
ekki gefín. Vinsælair í upphafi
tryggja ekki ævilanga velgengni.
Vel er hægt að fara offari í list-
sköpun því í eðli hennar er engin
hófstilling heldur takmarkalaus út-
rás sem getur reynst mönnum
skeinuhætt ef þeir bera ekki gæfu
til að stýra henni, oftast með hjálp
góðra manna. Og í samfélagi sem
gerði miklar kröfur til manna á ver-
aldarvísu, eins og þróaðist hér á
hennar tíma, var beinlínis voðinn
vís, einkum fyrir konur sem vildu
fara ótroðna leið. Auk þess urðu þær
að sleppa því sem sárast var, þ.e.
móðurskyldunni, sem krefur konuna
að helga sig óskipta bömum sínum.
Það verður sjaldan gert í hjáverkum.
En Þómnn Elfa ætlaði sér ekki að-
eins mikinn hlut sem listakona. Hún
vildi ekki vera neinn bóhem heldur
mektarkona á venjulega, borgara-
lega vísu. Og það lét sig ekki gera,
einfaldlega af því það hefði verið
ofurmannlegt. Lífið er hverri mann-
eskju stríð, en þó margfalt meira
ef hún er listamaður. Og frænka
mín lenti í mikilli vörn gagnvart
umhverfí sínu. Þeirri togstreitu lýsir
hún líklega best í sögu sinni um
Dísu Mjöll sem út kom árið 1953.
Á uppvaxtarárum mínum kom ég
oft á heimili hennar á Guðrúnargötu
7, enda var mikil samgangur milli
mín og Önnu Grétu, dóttur hennar,
sem var á sama aldri. Þá dekkaði
frænka gjarnan borð og bar fram
heitt kakó í fínu postulíni og var
mér ætíð góð og vinsamleg. Oft var
hún ekki heima við því skriftirnar
toguðu hana frá fjölskyldunni. Þá
bar hinn hægláti barnakennari fram
baunasúpu og síðan þvoði hver upp
fyrir sig. Þau hjón vom herstöðva-
andstæðingar og með aldrinum
gerðist gamli maðurinn æ róttæk-
ari. Hann hafði skáldgáfu líka þótt
ekki heijaði hún á hann jafn heiftar-
lega og konu hans; í honum bjó í
ríkari mæli íhygli fræðimannsins.
Þó gaf hann út ljóðabók á efri árum
með fallegri kápumynd eftir Magnús
Þór, son hans, alias Megas. Ég veit
hann harmaði að hafa byijað svo
seint; ef til vill þokaði hann þar fyr-
ir konu sinni sem hann hafði dáð
fyrir snarpar og leikandi gáfur.
En er á leið ævi Þómnnar Elfu
hljóðnaði um nafn hennar og hún
hvarf í þann skugga sem flestra
listamanna bíður, lífs eða liðinna.
Brestir komu í hjónabandið sem um
síðir leystist upp, börnin fóm frá
henni og um langt skeið virtist sem
skáldið og manneskjan hefðu beðið
lægri hlut í lífínu. Allrasíðustu árin
var eins og fallið hefði í ljúfari löð
með henni og tilverunni; hún sýndi
þá sátt sem var henni og börnum
hennar mikils virði. Og jafnvel er
líka eins og samtíminn hafí rumskað
á ný, þessi stóri, þungi björn hafí
vaknað í híði sínu til vitundar um
skáldkonuna og einhverjir munu
spyija: Hver var þessi kona? Og um
hvað var hún að skrifa? Því allt ber
þetta að sama bmnni. Og þegar
tíminn líður eyðist svo margt og þá
kunna menn að þakka fyrir þau verk
sem eftir standa. Og kannski um-
fram allt fyrir þrákelknina og hina
tvíbentu náðargáfu eigingiminnar.
Guð blessi þig, frænka mín.
Ég naut ekki þeirrar gæfu að
kynnast Margréti ömmu minni því
hún dó skömmu áður en ég fæddist,
en hef heyrt hún hafí verið greiðvik-
in og hjálpsöm og gott til hennar
að leita. Hún hafði mikið dálæti á
Hallgrími Péturssyni og kunni hann
utanbókar. Mig langar því að láta
hér fylgja gamalkunnugt vers úr
Passíusálmunum sem segja svo
margt um lífsstríð hans og kunna
að veita mönnum huggun, en það
er ekki minnst um vert í þessari
undarlegu og margslungnu grein
sem nefnist skáldskapur.
Vaktu, minn Jesú, vaktu í mér;
vaka láttu mig eins í þér.
Sálin vaki, þá softiar líf,
sé hún ætíð í þinni hlíf.
Berglind Gunnarsdóttir.
Rithöfundar og annað listiðjufólk
skipar sér ósjálfrátt í smáhópa, oft
eftir aldri og því hvemig því vegnar
á fyrstu göngu sinni. Þegar við vor-
um ung, sem nú erum orðin öldmð
eða erum að hverfa, vom það ekki
alltaf margir á hverri vertíð, sem
þóttu sérstaklega vekja eftirtekt
hveiju sinni, líklegir til frama. Nú
eru fjölmiðlarnir atkvæðameiri, há-
værari og fleiri komast í sviðsljósin
hveiju sinni. Um líkt leyti fyrir langa
löngu áttum við Þómnn Magnús-
dóttir, sem síðar bætti Elfuheitinu
við nafn sitt, Ólafur Jóhann Sigurðs-
son og undirritaður allskjótu gengi
að fagna við fyrstu sporin og nokkuð
fram á brautina löngu, sem öll
gengu. Það kom af sjálfu sér að
þessi ungmenni urðu nokkuð glað-
hlakkalegir vinir og áttu lengi margt
saman að sælda. Svo varð lengi
áfram á meðan aldur og heilsa leyfði
og makar þeirra og fjölskyldur
glöddust saman á góðum stundum.
Þómnn var nokkmm ámm eldri
en við Ólafur og hleypti fyrst heim-
draganum til Noregs. Þá vom að
koma þar fram fijálslyndar og glaðar
konur, sem um skeið settu svip á
skáldsagnagerð á Norðurlöndum.
Auðvitað setti þetta nokkurt mark á
fyrstu bækur Þómnnar. Ólafur var
okkar mestur tungumálagarpur og
komst fljótt í kynni við nýju skáldsög-
umar frá Ameríku og Norðurlöndum
og víðar. Ég fór til Svíþjóðar rétt
fyrir stríð og eftir lok hildarleiksins
mikla. Við þessi þijú vomm alltaf
vinir. Ekki verður gengissaga okkar
skráð hér.
Ólafur féll frá fyrr en skyldi. Þór-
unn hefur lengi verið sjúk og í mörg
ár legið algerlega máttvana, einung-
is getað haldið á blöðum og léttri
bók. Barnslega glöð varð hún í hvert
sinn þegar hún sá gamlan vin, sem
kom í heimsókn, hugsunin alltaf
skýr. Sameiginlegir félagar hurfu
af sviði. Fátt kemur sjúku fólki á
óvart. Samt er spurt: Hefurðu nokk-
uð frétt af þessum og þessum?
Þegar nú fyrir nokkram dögum
var hringt til mín og sagt frá láti
Þómnnar, hafði ég einmitt nýlega til
hennar komið. Allt hafði þá verið við
það sama. Hún bar kross sinn með
sama æðmleysi og áður. Hugur henn-
ar dvaldist mjög hjá uppkomnum
bömum og manni hennar heitnum
Jóni Þórðarsyni kennara, sem var
mikill sæmdarmaður. Elsti sonurinn
er háskólakennari í Frakklandi, öðm
hvom hérlendis, hinn yngri vinsæll
tónlistarmaður, dóttirin, sem er
yngst, húsfreyja á borgarsvæðinu,
þangað lét Þómnn stundum flytja sig
á stórhátíðum, bamabömin mörg og
efnileg. Um þetta fólk sitt varð Þór-
unni að sjálfsögðu tíðrætt.
Um hið hörmulega sjúkdóms-
ástand sitt talaði Þórunn ekki hin
síðustu og verstu árin, fyrr var hún
að vona að úr rættist. Eins og í
gamla daga ræddum við um sama
gamla kunningjahópinn, sem okkur
þótti helst fréttnæmur er við sáumst
í heimsóknum á Guðrúnargötunni
og í Kópavoginum. Nú vantaði bara
sem undirspil alla glaða hlátra og
spaugsyrði og áætlanir eða vanda-
mál, sem fyrr gátu borið á góma.
Hún var alltaf jafn þakklát fyrir að
sjá gamlan vin.
Nú segjum við Bryndís í lokin
með eftirsjá: Vertu blessuð. Þökk
fyrir liðna tíð.
Jón úr Vör.